Sećanje na ukletog genija

Piše Dejan Đorić

Ko je zaboravljeni Sava Mrkalj koga već dva veka odbacuje njegov rod i u čiju čast je u Narodnom muzeju Pančevo u petak – simbolički na dan slave Mrkaljevih – otvorena izložba slika i akvarela njegove dalje rođake Ljubice Mrkalj?

Ove godine obeležava se dvesta trideset godina od rođenja Save Mrkalja, sto osamdeset godina od njegove smrti, a nedavno se navršilo, u javnosti nezapaženo, dvesta godina od objavljivanja njegove knjige koja je imala izuzetan značaj za razvoj srpskog jezika. Ko je zaboravljeni Sava Mrkalj, koga već dva veka odbacuje njegov rod? Rođen je oko 1783. godine u zaseoku Mrkalj u Krajini i kao vrlo bistro dete upućen je na bogosloviju koju je završio u Karlovcu. Bio je bolešljiv mladić, pa je dobio oslobođenje od vojne obaveze. U Gospiću je radio kao učitelj „slaveno-serbske” škole, bio je ismevan od neukih đaka a potom je (1894-1806) studirao filosofiju u Zagrebu na Kraljevskoj akademiji znanosti. U Pešti je od 1807. do 1810. na univerzitetu učio filosofiju i matematiku. Kapitalnu knjižicu srpske nauke o jeziku Salo debeloga jera libo azbukoprotres objavio je 1810. Knjiga je izazvala žestoke reakcije, pre svega u srpskoj crkvi, tiraž je uništen i započela je njegova golgota. Sklonio se u rodni Kordun, zatim u manastir Gomirje u kome se zamonašio nemajući sredstava za život. Ponižavan od polupismenih kaluđera, po sopstvenoj želji napustio je manastir. Boravio je u Turskoj, Banatu, na Fruškoj gori, radio kao učitelj po Dalmaciji, u Dubrovniku, Šibeniku i u Zemunu. Proganjani učitelj lutalica nigde u svom narodu nije nailazio na razumevanje, bio je šikaniran i izopšten. Držao je privatne časove latinskog i, pritisnut nemaštinom, bezizglednošću i stalnim prezirom – poludeo. Umro je u duševnoj bolnici 1833.

UKLETI STVARALAC Sava Mrkalj je jedan od ranih srpskih romantičarskih genija, stvaralac nesrećne sudbine, prva zvezda na nebu naše novije nauke i poezije. U duševnoj bolnici napisao je neke od najboljih pesama novije srpske poezije, kojima je našu književnost uveo u savremenu evropsku kulturu. Prethodio je Branku Radičeviću, a sve poznatija pesma „Jao … trista puta“ izdvojila se snagom opisa njegovih ličnih, ali i opšteljudskih patnji, kosmičkim usudom čoveka koji kao da je osuđen da drugim bićima nanosi zlo. Uz tu pesmu je zabeležio: „Sastavljeno kad u Gornjo-Karlovačku bolovaonicu dospeh pobeđen, i ostavljen od svega sveta“. Srbi i Crnogorci nemaju samo uklete pesnike, pripovedače i slikare, već i naučnike. Sava Mrkalj je bio doktor filosofije, poznavalac matematike i astronomije, latinskog, nemačkog, francuskog, grčkog i jevrejskog jezika – jedan od najučenijih Srba svog vremena. Taj prerano sazreli učenjak bio je netipična pojava čak i za crkvu. Dejan Medaković je na jednom od svojih predavanja rekao da su kaluđeri u to vreme više brinuli o dobrom zalogaju nego o obrazovanju, znanje je u srpskim manastirima bilo na niskom nivou.
Neshvaćen, proganjan i napadan, Sava Mrkalj tek u naše doba stiče priznanje. Kako kaže Vlado Đukanović: „A sada je, posle dva veka dugovanja, došao trenutak da se stvari postave na svoje mesto. Savi Mrkalju trebalo bi da pripadne slava što je definisao fonološki sistem našeg jezika, reformisao azbuku i predložio da se u srpski jezik uvede načelo ‚piši kao što govoriš‘. Vuk je bio maestralan pragmatičar koji je shvatio značaj Mrkaljevog dela i koji je umeo da ga, uz nekoliko intervencija, privede konačnoj nameni, prihvativši ga kasnije kao svoje delo“. Vuku Karadžiću smo se odužili, a Savi Mrkalju nismo.

[restrictedarea]

PAŽNJA POTOMAKA Osim naučnika, pažnju ovom usamljenom prognaniku, velikanu srpske kulture, pridaju sada i umetnice. Pre svih, njegova dalja rođaka, naslednica loze, srpsko-francuska slikarka Ljubica Mrkalj. Izložbi slika Ljubice Mrkalj u slavu Save Mrkalja, prethodila je izložba Milice Grbić, rođene u Lici, slikarke i magistra Filološkog fakulteta u Beogradu, u Galeriji Istorijskog arhiva u Pančevu. U organizaciji Udruženja Krajišnika u Narodnom muzeju Pančevo simbolički je pre nedelju dana, na dan slave Mrkaljevih, otvorena veća izložba slika i akvarela Ljubice Mrkalj, na kojoj su predstavljena pedeset dva rada. Pored slika iz serije „Bela živa priroda – skrivena heraldika“, posvećene srpskom grbu, izložena je i slika iz iste serije „Salo debeloga jera“. Sava Mrkalj je pokušao u naslovu svoje knjige da se našali sa izgledom starog slova, međutim, njegova dalja sudbina nije bila nimalo šaljiva. Ljubica Mrkalj je „rođena na dnu Panonskog mora sredinom dvadesetog veka“ a posle postdiplomskih studija otišla je 1973. godine u Francusku. Kao izrazita individualnost, svesna energije i znanja stečenih u „Beogradskoj školi“ visokog modernizma i fantastične figuracije, pridružila se umetnicima starije generacije u Parizu, gde živi, povremeno boraveći u svom beogradskom ateljeu. Vraća se često u Beograd i Srbiju, u svoje rodne Odžake, predstavlja nove i stare, malo poznate cikluse slika, akvarela i mozaika, kao i svoju oneobičenu poeziju i prozu. Član je tri udruženja: Udruženja likovnih umetnika Srbije (1971), Francuskog udruženja „Kuća umetnika“ (1974) i Udruženja srpskih pisaca (2012). Njena dela su otkupili Nacionalni fond savremene umetnosti i Nacionalna biblioteka u Parizu, Narodni muzej u Beogradu, Muzej savremene umetnosti u Beogradu, Galerija Matice srpske u Novom Sadu i Muzej Hercegovine u Trebinju.

MAGIČNO SLIKARSTVO Reč je o slikarki i književnici čija se ostvarenja mogu vrednovati kao najbolji izrazi magičnog ili poetskog realizma, u pojedinim primerima kao vizionarska ili onirička fantastika. Njoj je, kao i Ljubi Popoviću, strana hladnoća savremene umetnosti, otuđenost hiperrealizma koji je obuhvatio skoro sve vidove figuracije. Stvarajući magično slikarstvo, potpuno nezavisna od bilo koga, zadobila je poštovanje naših najboljih slikara u Parizu i time što ih nikada nije, kao drugi, moljakala za pomoć. Njen likovni put je osoben, ona je za sebe i za druge značajna pojava, sada naša najveća živa slikarka. Uprkos prevlasti modernizma na Likovnoj akademiji i profesorskom nastojanju da se kolorit svede na nekoliko pastelnih tonova, među prvima je u svojoj generaciji ustala u odbranu slike shvaćene kao slavlje za oči. Nekolicina umetnika i umetnica iz njene generacije, poput Kemala Ramujkića, Lidije Macure, Božidara Damjanovskog i Slobodane Matić, istrajno se bavila čarima Mediterana, helenističkom kulturom i antičkom Grčkom, kao prethodnicom vizantijske i moderne umetnosti. Svesni da grčko-rimski stil prethodi svemu i uslovljava ono što je kasnije nastalo u balkanskim kulturama, a što ima još dublju istorijsku pozadinu u drevnim balkanskim kulturama, ovi umetnici su na poseban način redefinisali medialnu fantastiku i novu figuraciju prethodnih generacija. Među njima je u poniranju u antičke misterije najdalje otišla Ljubica Mrkalj, inicirana u drevne tajne, koliko je to danas moguće, na svojim stalnim putovanjima po Italiji, Grčkoj i Egiptu. Ona je prvosveštenica osobenog pogleda na svet i na modernu umetnost, što joj je u pojedinim umetničkim krugovima u Parizu donelo laskavu titulu jedne od poslednjih naslednica Pariske škole. Shvatajući umetnost kao živi organizam, kao duhovni izazov i životnu avanturu, a ne kao profesiju, učinila je da srpsko i francusko slikarstvo upozna „hlorofilne predele opojnih trava i rastinja, mirisnih supstanci i simboličkih značenja“, kako u uvodnom tekstu Kataloga kaže istoričarka umetnosti Milana Veinović, veoma zaslužna za priređivanje ove izložbe. Srpski slikari i slikarke iz generacije Ljubice Mrkalj prethode dve decenije italijanskom pokretu anahronizma ili slikarstva memorije, ključnom postmodernom okretanju, krajem osamdesetih godina prošlog veka, ka antici i klasičnim temama. Jedino je ova srpsko-francuska slikarka pronašla način kako da ode dalje od tipskih određenja; njena duhovnost, kao krilato oko u antičkim mitovima, sagledava i sažima vekove, intuicijom nadilazeći vreme.

[/restrictedarea]