Prof. dr Irena Arsić /književni istoričar/ – Srpska gospoda dubrovačka

Razgovarala Biljana Živković

Poznati raguzolog dr Irena Arsić, profesor na Filozofskom fakultetu u Nišu, za „Pečat“ govori o dubrovačkoj književnosti srednjeg veka, i njenoj posebnosti, ali i o stvaraocima 19. veka koji su potisnuti iz našeg nacionalnog sećanja. Današnje generacije naučnika, poput dr Arsić, pokušavaju da, koliko je u njihovoj moći, to isprave.

Koliko su naša kultura i nauka trenutno zainteresovani za istraživanje nedovoljno osvetljenih segmenata srpskog stvaralaštva u Dubrovniku?

Srpska javnost, ali i nauka, drastično gube interesovanje za Dubrovnik. Sa tom činjenicom suočena sam i lično, jer i kod uglednijih stručnjaka nailazim na začuđenost zašto se bavim Dubrovnikom kad ima toliko važnijih pitanja. To se može sagledati u onoj misli da posle velike i strasne ljubavi, dolazi do velikog odricanja od te iste ljubavi. Dubrovnik je u drugoj polovini 20. veka bio mnogo voljen i posećivan, i mnogi današnji pedesetočetrdesetogodišnjaci će vam ispričati svoje uspomene na ovaj grad koji se uzidao u njihovo sazrevanje. Desilo se, što se desilo, pa je došlo do otrežnjenja i drastičnog prekida ljubavi. Što se tiče srpske nauke, ona je bila višestruko zainteresovana za Dubrovnik. Pre svega, Dubrovački arhiv je najznačajniji izvor za istraživanja srpske istorije i istorije srpskih država tokom vekova. Decenijama su objavljivani ne samo izvori, nego i monografske i ostale naučne publikacije zasnovane na ovim istraživanjima. Potom je usledio gotovo dvodecenijski zastoj, izazvan ratnim neprilikama. Sada moram sa radošću da primetim da se pojedini, mlađi srpski istoričari mogu sresti u Državnom arhivu u Dubrovniku, i to u poslednje dve-tri godine.

Srpska raguzeologija u novi vek je ušla sa još neobavljenim ključnim poslovima. U pitanju je, najpre, istorija starije dubrovačke književnosti koja, i pored značajnih priloga sintetičkog tipa, predstavljajući dobar uvod, kao i više dobro ustrojenih antologija, a nastajali su do polovine prošlog veka, iz pera najuglednijih srpskih filologa, sad je to sasvim jasno – neće biti napisana. Naime, učenici i nastavljači Pavla Popovića, Dragoljub Pavlović i Petar Kolendić, i pored značajnog rada, nisu napisali istoriju ove književnosti – prvi, sprečen životnim uslovima, što bi značilo da je preminuo rano, a neočekivano, kao i to da, igrom slučaja, nikada i nije predavao ovu književnost na Univerzitetu, već je bio u prilici da se bavi i drugim literarnim periodima; dok je drugi, sjajan i britak u svojim studijama, izabrao drugačiji način za svoj doprinos u razotkrivanju tamnih mesta u istoriji literature starog Dubrovnika – razrešavajući ključna pitanja autorstva, datovanja, hronologije. Izostanak jednog ključnog dela, po svemu sudeći, posledica je stanja u srpskoj raguzeologiji tokom druge polovine 20. kada je takva mogućnost bila sasvim izvesna, a ipak nije realizovana. Možda je ovo trenutak da se zažali i za određenim nastojanjima koja nisu okončana, za dobro osmišljenom edicijom beogradske „Prosvete“ pod nazivom „Književna baština starog Dubrovnika“, a sa uređivačkim odborom u sastavu Miroslav Pantić i Zlata Bojović. Edicija je planirana u pet kola, a četiri toma koja su izašla u periodu 1994-1999, mogu samo da pokažu šta smo izgubili neostvarivanjem projekta.

Možemo li praviti poređenja i u rangu našeg stvaralaštva odrediti koje mesto pripada dubrovačkoj književnosti Srba? Mislimo na stvaralaštvo i Srba katolika i Srba pravoslavaca.

Postoji više popisa Srba katolika, literarnog kruga nastalog u dužem periodu. Za kompetentne se smatraju oni koje su sastavili Jorjo Tadić, i oni koji su nastali na osnovu istraživanja i mišljenja Pavla Popovića, Henrika Barića, kao i Petra Kolendića. Najnoviji popis dubrovačkih Srba katolika stigao je iz Dubrovnika, i to iz pera istoričara Nikole Tolje koji se ovim pitanjem bavio preko tri decenije. U svojoj knjizi pod naslovom „Dubrovački Srbi katolici – istine i zablude“ sasvim detaljno iznosi svoje kriterijume za svrstavanje Dubrovčana među Srbe katolike. Najpre su to one ličnosti koje su predvodile pokret, koji su se lično ili kolektivno izjašnjavali kao Srbi katolici. Zatim, oni koji su svojim imenom potpisivali kolektivne poruke podrške – čestitanja, koja su publikovana, kao i oni koji su se na isti način određivali u javnim proglasima. Takođe je Tolja potvrdu da je određena ličnost pripadnik ovog kruga nalazio i u čestim polemikama, neretko na nacionalne teme, u „Dubrovniku“ i „Crvenoj Hrvatskoj“, gde su se akteri i nacionalno-konfesionalno određivali. I, konačno, pošto je u Dubrovniku poslednjih decenija 19. i početkom 20. veka bila jasna podela u institucijama, udruženjima i raznolikim društvima, Tolja smatra da su oni koji su ili bili u upravi, ili članovi, kao i darodavci Srpske čitaonice, Srpskog pjevačkog društva „Sloga“, Srpske građanske muzike, Dobrotvorne zadruge Srpkinja Dubrovkinja, Dubrovačkog radničkog društva, „Srpske zore“, „Matice srpske“, Srpskog gimnastičkog društva „Dušan Silni“, bili Srbi, katoličke ili pravoslavne konfesije.

Nikola Tolja je u obimnoj studiji izdvojio intelektualce među Srbima katolicima u Dubrovniku, a zatim ih i imenom i prezimenom i naveo, sem u slučaju kada, prema njegovom objašnjenju, naslednici konkretne ličnosti, a istog prezimena, i danas žive u Dubrovniku, pa je tada navodio ime sa inicijalom za prezime, međutim sa jasno naznačenim izvorom u dubrovačkoj periodici. Ovaj nenaučni metod autor pravda još uvek svežim sećanjima na događanja tokom ratnih devedesetih godina prošlog veka. Tolja se, takođe, poziva na tvrdnje iz literature da se u Dubrovniku biti Srbinom katolikom smatralo znakom učenosti i dobrog ukusa, odnosno da je dubrovačka inteligencija doba od sredine 19. do prvih decenija 20. veka sebe pretežno smatrala Srbima katolicima. Po socijalnoj strukturi, Tolja dubrovačku inteligenciju iz kruga Srba katolika deli na onu koja je poreklom plemićka, zatim na građansku inteligenciju, svetovnog i duhovnog usmerenja, odnosno sveštenstvo, kao i na srednjoškolsku i studentsku mladež. Što se tiče „vlasteovske inteligencije“, Tolja tvrdi da je veoma mali broj plemićkih porodica čiji se članovi nisu izjasnili kao Srbi katolici. On, takođe, smatra da su dubrovački plemići toga doba gajili kolektivnu vlasteosku svest o tome da kao posebna „podskupina pripadaju srpskokatoličkom krugu“. Predvodnik ove grupacije bio je Orsat (Medo) Pucić, a autor kao Srbe katolike navodi i njegove rođake Mata i Mata Nerona, dok polemiše sa srpskim istoričarima i publicistima koji su kao Srbe katolike svrstavali i dugogodišnjeg gradonačelnika Dubrovnika – Rafa Pucića, kao i Medovog rođenog brata, filozofa i političara – Nika Velikog Pucića. Građanska svetovna inteligencija je zbog svoje brojnosti i agilnosti bila osnova ovog pokreta. Njihovi pripadnici zauzimali su najistaknutija mesta u Dubrovniku kao uticajni političari, istaknuti naučnici, pokretači, vlasnici, izdavači i glavni urednici, novinari i saradnici srpskih listova i časopisa, članovi uprava i predsednici srpskih institucija, profesori… Samo broj Srba katolika intelektualaca u Dubrovniku od polovine 19. veka iznosi, prema spisku navedenom u Toljinoj studiji, oko stotinu i pedeset ličnosti, uz napomenu autora da nije imenovano „na desetine“ drugih.

[restrictedarea]

Knjige koje ste posvetili književnom radu i misiji Srba katolika u Dubrovniku ublažavaju istorijsku nepravdu prema tim izuzetnim intelektualcima, pregaocima svoga vremena. Zašto su Srbi katolici u Dubrovniku marginalizovani?

Imam utisak da su se ozbiljniji naučnici ustručavali da se bave ovom temom, kao „škakljivom“, a oni koji su je se prihvatili sasvim retko su izmicali utisku senzacionalnosti. O Srbima katolicima pisano je retko i najčešće ostrašćeno. Naravno, postoje temeljni radovi u ovoj oblasti, kakav je, između ostalog, predgovor Henrika Barića izabranim člancima Antuna Fabrisa, koji je štampan početkom četrdesetih godina prošlog veka, a dragoceni u ovom smislu su, na primer, i istoriografski prilozi Koste Milutinovića. Dobro je pročitati šta o ovome kažu i sami Srbi katolici, posebno oni najistaknutiji, kakav je bio istoričar, pravnik i diplomata Lujo Vojnović, zatim pisac, publicista i pravnik Nikša Gradi, kao i najpopularniji Srbin katolik svoga doba – dum Ivan Stojanović. Ako biste danas prelistali njihove časopise, „Srđ“ na primer ili listove, novine „Dubrovnik“, kao i kalendare „Dubrovnik“, među njima mogli biste naići na brojna autentična mišljenja o ovom pitanju.

U knjizi Nikole Tolje nalazim najozbiljniji pokušaj da se o ovom pitanju da određeni odgovor. Naravno, mnogo je toga, stranice, razmišljanja i sudovi, sa kojima se ne slažem ili ih smatram potpuno netačnim. Ali, pokušaj je učinjen, i to, što je značajnije, u samom Dubrovniku! Postoji li u srpskoj nauci istoričar koji će na to odgovoriti, slaganjem, neslaganjem, korekcijom stavova ili već na bilo koji način? Imam utisak da ovu knjigu sa obe strane, i iz Beograda, kao i iz Zagreba, prati muk. Ta činjenica nešto govori! Smatram da je u periodu od polovine, pa sve do poslednje decenije prošlog veka pao teški ogrtač zaborava i na Srbe katolike i na njihov rad.

 U knjizi „Dubrovčani i našjenci: iz staroga Dubrovnika“ dajete odgovor na pitanje ko su bili našjenci.

Knjiga kao zbirka studija koje su nastajale i objavljivane u naučnoj periodici od 1996. do 2010, predstavlja na određen način pregled mojih interesovanja o srpskim raguzolozima, P. Popoviću, P. Kolendiću i D. Pavloviću, uz nekoliko arhivskih priloga, u smislu prvi put objavljenih dela, preko književnih tema iz oblasti renesansne književnosti, do po nastanku najnovijih, pretežno kulturnoistorijskih studija, iz oblasti dubrovačkog 19. veka. Ono što je suština mog interesovanja i ovde je srpski kulturni element u Dubrovniku, posebno Dubrovniku, uslovno rečeno, novijeg vremena. Opravdanost takvog opredeljenja, na izvesni način, ilustruje i nedavna izjava leksikografa i pisca Vlaha Bogišića, da srpska kultura unutar samog Dubrovnika ima organski ključ za razumevanje Dubrovnika, ali da ga je, zbog svojih frustracija, koristila retko ili nikad. Stoga su i moje teme u knjizi vezane za, između ostalog, kult Svetog Save u Dubrovniku i među Dubrovčanima, predavanje koje sam, na moju veliku čast, imala prilike da održim u Dubrovniku o Svetom Savi 2010, zatim za posebno, dubrovačko shvatanje ilirizma kroz prikaz pesama u okviru „Vijenca narodne slave“ Antuna Kaznačića, koje su posvećene u strogoj, recimo, dubrovačkoj simetriji: Ljudevitu Gaju, patrijarhu Rajačiću, Božidaru Petranoviću i samom Dubrovniku. Bavila sam se i sudbinom krsta srpskog kralja Milutina koji je, smešten u dubrovačkom manastiru, dao ime jednoj gruškoj ulici, pa i samoj luci, kao i pozorišnim životom Dubrovnika prvih decenija 20. veka i izvođenjem Nušićevih dramskih dela.

Naslov knjige je povezan sa pokušajem da uz pomoć naučnih autoriteta, kakav je bio Jorjo Tadić, razrešim dubrovačke termin naš(i)jenac, odnosno naški za jezik ili naša uz sintagmu „stara vjera“. Izvori arhivskog porekla ukazuju na interesantnu karakteristiku ovog pojma – on nije konfesionalno ograničen, odnosno našijenci su ne samo katolici nego i pravoslavno stanovništvo. Međutim, naziv našijenac nije bio ni verski isključiv. Osim pravoslavnog, hrišćanskog stanovništva, pod „našijencima“ Dubrovčani su podrazumevali i pripadnike muslimanske veroispovesti, naravno one sa kojima su u svojoj diplomatskoj aktivnosti imali uvek mnogo posla, a koji su, samim tim, bili na istaknutim visokim položajima u Osmanskoj carevini. Ključna činjenica za dobijanje ovako gotovo intimnog naziva nalazila se u poreklu konkretne ličnosti – ono je moralo biti srpsko, odnosno maternji jezik je morao biti zajednički – naški. To bi konkretizovalo i ograničavalo domete ovoga pojma. Našijenci su oni koji su govorili naškim jezikom. Naškim jezikom su govorili oni koji su gravitirali gradu, koji su se mogli videti danju po njegovim uskim ulicama i trgovima, ali i oni koji su sa izvanrednim počastima primani po dubrovačkim palatama i među njegovom gospodom. Taj naški jezik se mogao učiti, kako je to pisao dum Ivan Stojanović na kraju 19. veka, na Pločama na Taboru – dubrovačkom pazaru – mestu okupljanja Dubrovčana i našijenaca. To je jezik koji je dubrovački paroh Đorđe Nikolajević, u jeku revolucionarnih pokreta 1848, predlagao austrijskim vlastima da ga uvedu, uz „Kirilska pisma“, kao administrativni, u sudstvo i u škole, pošto ga svi govore i znaju – i Dubrovčani, i „Albanci, Crnogorci, Hercegovci, Bošnjaci, Srbijanci, pa i sami Turci…“

Pitanje određenja sintagme „naša stara vjera“, vezane u najpoznatijem svom vidu uz ime turskog velikodostojnika Mehmeda-paše Sokolovića, poznatog porekla, davno je razrešeno – odnosi se na pravoslavlje, hrišćansku konfesiju iz koje je u vladajuće katoličanstvo prelazilo po silasku i ulasku u Dubrovnik brojno stanovništvo dubrovačkog zaleđa. Kakav je odnos termina „naški“ u odnosu na „dubrovački“, odnosno koliko su Dubrovčani i našijenci svoji, a koliko i/ili tuđi? Upravo zbog tih brojnih i značajnih veza sa svojim zaleđem, Dubrovčani su bili posebni. Ta posebnost je bila rezultat objektivnog stanja – od osnivanja grad je nosio svoju dvojnost romansko-slovensku kao svoje bitno određenje. Mada je slovenski elemenat vrlo brzo nadjačao romanski, Dubrovčani su stalno svesni svoje posebnosti u odnosu na narod od koga su potekli.

Istoričar Dubrovnika Antonije Vučetić je zadužio i Dubrovnik i sve Srbe. Šta ste saznali istražujući njegovu prošlost?

Vučetić je bio višestruko inspirativan, a predstavlja, još jednu ličnost, koju sam, nadam se, sačuvala od zaborava ili barem zainteresovala stručnu javnost da je ima u vidu razmatrajući njegovo vreme. Antonije Vučetić (1845-1931), istoričar, arhivski radnik, publicista, bio je ugledni višedecenijski profesor vrlo uticajne Dubrovačke gimnazije, u kojoj je ne samo obrazovao, nego i vaspitavao mnoge buduće intelektualce, među kojima i Petra Kolendića. Vučetić se u svom dugom životu prihvatao važnih organizacionih zadataka, kao što su bili uređivanje književnog časopisa „Srđ“, posle smrti Antuna Fabrisa. Zatim mu je u novoj državi povereno upravljanje Državnim arhivom Dubrovnika, da bi pred kraj života osnovao Dubrovačko učeno društvo „Sveti Vlaho“, sa ciljem očuvanja dubrovačke tradicije i njenih spomenika. Vučetić je u nauku ušao svojim arhivskim prilozima. On se rano, kao bečki student, posvetio arhivskom radu, koristeći ove izvore kao prvorazredne za svoje rane istorijske studije. Arhivski „zanat“ on je učio od svojih starijih savremenika, najpre Vatroslava Bogišića, a zatim i drugih. Tako se Vučetić od 1881. uključuje u elitni krug naučnika koji objavljuju arhivska dokumenta iz Dubrovačkog arhiva, i to najpre priređujući za štampu srpske spomenike. Pod tim naslovom, „Spomenici srpski“ je Vučetić objavio svoj prvi arhivski prinos u dubrovačkom književnom časopisu „Slovinac“. Naslov ovog priloga Vučetića jasno je ukazao na tradiciju na koju se oslanjao.

Kao već ozbiljni arhivski radnik, Vučetić je 1885. u uglednom časopisu JAZU „Starine“, objavio pisma srpskih kaluđera sa Svete Gore dubrovačkoj vlasteli. Vučetić je u ovom prilogu objavio potvrde kaluđera manastira Hilandara i Svetog Pavla za odštetu koju je Dubrovačka Republika plaćala manastirima za pravoslavne kaluđere koji su morali otići sa Stona i Pelješca, i skloniti se u pomenute manastire posle predaje tih područja Republici 1333. Takođe je Vučetić objavio i pisma kojima starešine manastira šalju svoje zastupnike u Dubrovnik da im se isplati „svića“, kako su ovu svoju obavezu nazivali Dubrovčani. U prvoj deceniji 20. veka on objavljuje svoje arhivske priloge u časopisu „Srđ“, pod nazivom „Spomenici dubrovački“, u uvodnom tekstu precizirao je da su u pitanju „većinom srpski spomenici“, pisani ćirilicom. U istoriografiji je poznato da je znatan deo građe koja je objavljena u drugoj knjizi izdanja Jugoslovenske akademije Monumenta Ragusina bila sakupljena i priređena od Antuna Vučetića, kao da su i sve ostale knjige iz ove edicije, koje je potpisivao Josip Đelčić, upravnik Dubrovačkog arhiva od 1885, sadržale Vučetićeve arhivske prinose, mada to nije naznačeno. Prevashodno, Vučetić je bio istoričar Dubrovnika, a svoje na arhivskim istraživanjima zasnovane studije, saopštavao je sa mnogo smisla za pripovedanje, tako da se danas mogu čitati ne samo kao kulturnoistorijski, odnosno naučni, nego i kao literarni prilozi. U tom smislu, značajni su njegovi prilozi koji su objavljivani pod zbirnim nazivom „Sitnice iz dubrovačke prošlosti“, čije su teme raznolike, a pretežno iz istorije i kulturne istorije Dubrovnika poslednjih decenija 17. veka, posle zemljotresa iz 1667.

I, da napomenem i to, pošto je i sam istoričar to isticao, u posebnim prilikama, kakav je bio prijem u Srpsku kraljevsku akademiju, kao i u spomenici pri 200-godišnjici Ruđera Boškovića, Vučetić je „po tankoj krvi“, kako se tada i pisalo i govorilo (što stoji u referatu Aleksandra Belića), što bi značilo – po ženskoj liniji, bio u srodstvu sa ovim znamenitim evropskim astronomom, matematičarem i fizičarem. Kao potvrda ovoga, imala sam priliku, na osnovu matičnih knjiga iz arhiva Dubrovačke biskupije, i da sastavim geneologiju Antuna Vučetića.

 Spisak izuzetnih stvaralaca u Dubrovniku u 19. veku nije mali. Pomenimo Nikolu Boškovića, oca Ruđerovog, pa Matiju Bana, Meda i Nika Pucića, pa dum Ivana Stojanovića. Skoro da su zaboravljeni. I ličnost Đorđa Nikolajevića, dubrovačkog pravoslavnog paroha, pisca i istoričara je u istorijskom zapećku?

Privilegija velika je baviti se dubrovačkim godinama Đorđa Nikolajevića, potonjeg mitropolita dabro-bosanskog Georgija. Dvadesetdvogodišnji Sremac, Đorđe Nikolajević, stigao je u Dubrovnik 1830, na poziv tutorstva SPC opštine, i vrlo brzo otvorio školu za mlade pravoslavce, započinjući tako svoju bitku sa vlastima za obezbeđenje ove značajne institucije. Borba sa zabranama i nadmudrivanjima uspešno je okončana pošto je Nikolajević po rukopoloženju za prvog mirskog dubrovačkog sveštenika otvorio takozvanu katihiziju, versku školu. Ovakvu vrstu škole Beč nije mogao da zabrani, čime je dat primer za osnivanje takvih škola po Dalmaciji. Nikolajević je decenijama bio jedini učitelj u dubrovačkoj školi, obavljajući i dužnosti paroha, a 1837, posle napornih nadmudrivanja sa vlastima, uspeo je da podigne i drugi pravoslavni hram u Dubrovniku, crkvu na Boninovu. Uređivao je znameniti „Srpsko-dalmatinski magazin“, koji je tada bio jedini periodik ne samo u Dubrovniku, nego i duž čitave Dalmacije, a izlazio je na narodnom jeziku, ćirilicom! Burno vreme donosilo je stalne izazove, pa je Nikolajević, kao predvodnik sve privredno moćnije zajednice, bio u situaciji da se brine često i o neposrednim opasnostima, kao što je bilo tokom revolucionarne 1848, ali i da, kada je tome došlo vreme, zatraži da se daju zaslužena prava, posebno u pogledu jezika, srpskog, kao i pisma – „ćirilovice“, kao i prava na školu i versku toleranciju. Nije se libio da se u obraćanju bečkim vlastima i lično potpiše, kao što mu nije nedostajalo hrabrosti i da se, kada je Matija Ban sprovodio akciju za oslobođenje na Balkanu, lično angažuje kao jedan od poverenika u Dubrovniku.

Poseban značaj Đorđa Nikolajevića je, međutim, njegov rad na izdavanju starih srpskih spomenika, koje je, pošto je bio unajmljen od vlasti da prepisuje arhivske spise Dubrovačkog arhiva pre nego što budu preneti u Beč, prepisivao i tajno u originalu, ćirilicom. Kada se, međutim, pošto je prepise poslao u Beograd, i oni bili štampani pod tuđim imenom, povela rasprava ko je priređivač, Nikolajević je mudro ćutao u Dubrovniku, zbog eventualne osvete vlasti, dok je kulturna javnost, pre svih, Vuk Karadžić, ukazivao na njega. Nikolajević je izuzetno poznavao tradiciju starog Dubrovnika, posebno na osnovu ovih ispisa, a sa savremenim Dubrovčanima je gajio vrlo lepe veze, kako u pravoslavnoj opštini, tako i među pesnicima i publicistima, što je sve bilo „preporuka“ za Beč da mu onemogući boravak u gradu. Godine 1858, tako je, po preporuci vlasti, postavljen za profesora na Bogosloviji u Zadru, na šta se žalio i u pismima koje je upućivao u Beč, ali i svojim Dubrovčanima.

U kojoj je meri, u 19. veku bilo zastupljeno književno stvaralaštvo pravoslavnih Srba u Dubrovniku, i ko su oni bili?

Baveći se dubrovačkim 19. vekom bila sam u prilici da steknem uvid u kulturni i literarni život Dubrovnika, u kojem, međutim, pravoslavni Srbi Dubrovčani nisu imali značajniju ulogu. Razlog je vrlo jednostavan – pravoslavna srpska zajednica, ma kako bila uticajna, pa i moćna u to doba, nije uspela da formira inteligenciju. Pojedini su za to imali mogućnosti, ali ne interesovanja. Takav je bio i, u svoje vreme, jedan od najsposobnijih poslovnih ljudi i najistaknutiji u crkvenoj zajednici, graditelj Blagoveštanskog sabornog hrama u gradu, Božo Bošković, koji je posedovao izuzetan literarni talenat, ali po svom obrazovanju, a još manje po svojim nastojanjima, nije imao nameru da se tome posveti. Pišući o tom vremenu i njegovoj preokupaciji gradnjom crkve, bila sam u neobičnoj situaciji da njegova brojna obraćanja raznolikim ličnostima, od monarha do sveštenika, za pomoć u tom znamenitom naumu, navodim u celini, ne samo zbog činjenica koje je iznosio nego i zbog načina izlaganja i nadahnutog predočenja nepoetskih situacija, kojom je pravdao potrebu da se, uz dve, podigne i treća pravoslavna crkva u Dubrovniku. Đorđe Nikolajević se može uvrstiti u dubrovačke pravoslavne srpske pisce toga vremena, mada ne poreklom. On je Dubrovnik, njegovu tradiciju i literaturu, prihvatio tako srdačno da je pisao kao Dubrovčanin, svestan i starine, ali i novih zadataka koji su u toj epohi prosvetiteljstva očekivali. On je, ne samo dao pregled stare dubrovačke književnosti, nego je i pozvao, u pesmi objavljenoj u „Srpsko-dalmatinskom magazinu“ svoje sugrađane, savremene dubrovačke pesnike, poimenice, da se ugledaju na tradiciju i da se oglase stihovima, i to na maternjem jeziku, dajući im za primer okolne Dalmatince, „Horvaćane“, Crnogorce, Srblje, ali i Slovake, Čehe, Ruse i Poljake. Inače, i sam je pisao, između ostalog i biografije svojih dvojice savremenika, Bože Boškovića i Dimitrija Milakovića, autora istorije Crne Gore i Njegoševog sekretara. Na prelazu ka novom veku, pravoslavni krug u Dubrovniku pojavljuje se i sa svojim prvim literarnim poslenicima, kakav je bio Jovica Perović, pravnik, publicista, pisac. Perović, iz ugledne, odnosno imućne porodice, provodio je osoben život, pohodeći redovno Srbiju, a zatim pričajući „bajke“ o njoj, kako ga je u svojim zapisima iz Dubrovnika spominjao i mladi Miloš Crnjanski. Iza njega je ostalo više prigodnih izdanja, koja su ilustracija njegovog originalnog dubrovačkog revolta protiv austrijskih vlasti, kao i memoari iz Barija, u koji je bio prognan i pre izbijanja rata.

Za Vas kažu da ste jedan od najboljih srpskih raguzologa. Vaš kriterijum je naučna istina. Stav takvog naučnika moraju da uvažavaju svi, među njima i oni koji bi da polatine sve književno-dubrovačko.

Srpska raguzeologija u uslovima 21. veka, još uvek traži svoje puteve, oslabljena gubitkom troje naučnika: Svetlane Stipčević, Predraga Stanojevića, Miroslava Pantića. Dubrovačko naučno „društvo“ uvek je bilo brojno ograničeno iz realnih razloga. Za bavljenje starim književnostima, pa i dubrovačkom, potrebna su izvesna predznanja koja podrazumevaju, između ostalog, i znanja starih i stranih jezika, kao i poznavanje veština i struka ne tako popularnih među mladim zaljubljenicima u literaturu

– upućenost u arhivski rad. Baš iz tih razloga, dostignuća u ovakvim oblastima su ne samo strogo naučna samim otkrićem i pomakom, nego mogu doneti mnogo profesionalnog i ličnog zadovoljstva. Kako da se tako ne oseća istraživač koji u dubrovačkim arhivima prepozna i snimi, da bi predstavio publici, dotad samo po imenu poznatu dramu dum Ivana Stojanovića? Što se naučne istine tiče, ona istinskom istraživaču prošlosti mora biti jedina strast, sve ostalo ostaje i staje iza nje.

Biografija

Književni istoričar dr Irena Arsić tokom trodecenijskog naučnoistraživačkog rada objavila je pored desetine naučnih radova iz oblasti stare dubrovačke književnosti i srpske kulturne istorije 19. veka, šest autorskih knjiga. Dr Arsić je profesor na Katedri srpske i uporedne književnosti Filozofskog fakulteta u Nišu i glavni urednik časopisa za filološke nauke „Philologia Mediana“. Kao urednik u beogradskoj izdavačkoj kući „Ars libri“, a zatim i u „Zadužbini Vladete Jerotića“, Irena Arsić je od 1994. priredila i uredila brojna izdanja ovog pisca. Za svoj rad je nagrađena 1994. priznanjima: „Petar Kolendić“, Filološkog fakulteta u Beogradu, „Milan Rešetar“ za naučnoistraživački rad od „Matice srpske“ dubrovačke u Beogradu, nagradom Arhiva Srbije za najbolju knjigu zasnovanu na istraživanju srpskih arhiva…

Pravoslavlje

U jednoj od Vaših knjiga pišete o „SPC u Dubrovniku do početka 20. veka“. Koliko se SPC ugradila u dubrovačku istoriju i književnost?

Dubrovačka Republika je vekovima bila isključivo katolička, što bi značilo da nijedna druga vera, pa ni konfesija, nije bila dozvoljena na njenom tlu. Pravoslavci, kada bi došli u Dubrovnik sa namerom da u njemu ostanu, morali su promeniti veru. To, nije značilo da pravoslavaca nije bilo u gradu, o čemu postoje i arhivska svedočenja, a vlasti su umele da, u situaciji kada su pravoslavni posednici i trgovci bili izuzetno imućni, popuste u svojim tvrdim odlukama, posebnim dozvolama i olakšicama za rad. Tek pred kraj Republike ozvaničena je srpska pravoslavna crkvena zajednica, i od tada SPC ima ključni značaj za pravoslavne u Dubrovniku. Ova konstatacija se, pre svega, odnosi na Crkvu kao stožer oko kojeg su se okupljali istaknuti pravoslavni Srbi, najčešće kao tutorstvo koje je načelno vodilo brigu o položaju, pravima, a, zatim, kako su se i uslovi za život poboljšavali, o obrazovanju, društvenim i kulturnim nastojanjima. Tako je pri samoj Crkvi osnovana škola za mlade pravoslavce, koju su, počev od Đorđa Nikolajevića, godinama vodili dubrovački parosi i kasnije profesionalni učitelji. Škola, najpre muška, a zatim i ženska, nastala zadužbinom Boža Boškovića, ali opet u okviru aktivnosti crkvenog tutorstva koje su činili najugledniji pravoslavni trgovci i posednici, organizovala je raznorodne aktivnosti i svečanosti, među njima i redovnu Svetosavsku proslavu, zajedno sa Pevačkim društvom „Sloga“. Tako je bilo kroz čitav 19. vek, da bi, na početku 20, posle zadužbine koju je na brigu SPC u Dubrovniku poverio trgovac i dobrotvor Konstantin Vučković, osnovana „Matica srpska“ u Dubrovniku. Matica je osnovana u prostorijama i pod patronatom SPC u Dubrovniku, a radila je tek nekoliko godina, pošto je njenu aktivnost, kao i drugih srpskih udruženja i društava, prekinuo Prvi svetski rat. I u periodu 1909-1914. „Matica srpska“ je, pod vođstvom Stijepa Kneževića, uspela u svom cilju, da oformi tri edicije i da u okviru njih štampa više izdanja savremenih pisaca iz Dubrovnika, ali i šire iz naših krajeva, ne ograničavajući ni u kojem slučaju u konfesualnom smislu. Ta verska, odnosno konfesualna tolerancija odlika je i današnjeg rada SPC i opštine u Dubrovniku. Ona je i sada središte društvenog i kulturnog života pravoslavnih Srba Dubrovčana, a rekla bih i političkog, pošto je pod njenim krovom i formirano i radi Srpsko nacionalno vijeće za Dubrovačko-neretvljansku županiju.

Prećutano!

Činjenica koja u našoj javnosti nije dobila potreban tretman, jeste da je nedvosmisleno arhivskim istraživanjima utvrđeno da su Dubrovčani svoj grad zasnovali na temeljima vizantijskog naselja, što dokazuju i ostaci bazilike u osnovama Gospe, dubrovačke katedrale. To ukazuje na temeljnu dvoslojnost dubrovačke kulture: romansko stanovništvo je bilo dočekano od slovenskog, kao što se vekovima ta prepletenost osećala i karakterisala posebnost Dubrovnika.

 

[/restrictedarea]