DA LI ĆEMO ISTORIJU MORATI DA BRANIMO OD ISTORIČARA

Piše Dr Miroslav Perišić

Pitanje načina obeležavanja Prvog svetskog rata za Srbiju je pitanje identiteta, moralnog istorijskog kapitala srpskog naroda i njegove budućnosti. Odnos prema državi gradi se preko odnosa prema prošlosti

Dokument nije istorija, ali bez dokumenata nema istorije. Ovaj metodološki postulat biće najozbiljniji test za sve istoričare koji će učestvovati na brojnim naučnim konferencijama čije je održavanje širom sveta predviđeno za 2014. godinu povodom sto godina od početka Prvog svetskog rata. Nesumnjivo je da će, kako na naučnim konferencijama tako i u propagandno-političkim, publicističkim i istoriografskim radovima centralno mesto među brojnim temama zauzimati pitanje uzroka Prvog svetskog rata, odnosno odgovornosti za rat koji je svet uveo u do tada nezapamćenu katastrofu. Tema nije nova. Po završetku Prvog svetskog rata, u međuratnom periodu, za vreme Drugog svetskog rata, a u pojedinim krugovima i posle završetka Drugog svetskog rata nikada ova tema nije ni prestajala da politikom motivisana bude aktuelna.

TEMA KRIVICE Tema krivice za Prvi svetski rat, dakle, ima svoju istoriju. Oni koji su rat planirali istovremeno su u podužem nizu godina koje su prethodile ratu unapred pripremali i strategiju prebacivanja odgovornosti za početak rata, a počeo je napadom Austrougarske na Srbiju. Posle završetka Prvog svetskog rata i poznatog ishoda, s posebnom žestinom u toku 20-ih i 30-ih godina 20. veka, uprkos činjenici da je to pitanje bilo skinuto s dnevnog reda Versajskim ugovorom (član 231) i priznanjem Nemačke da je sa saveznicima odgovorna za rat koji je nametnula, započela je revizionistička kampanja u vidu političkih, naučnih, pseudonaučnih i rasprava među savremenicima o krivici. Kasniji nemački izvori iz perioda Drugog svetskog rata, svedoče da su nacionalni krugovi Rajha i Austrije u doba Vajmarske Republike (1919-1933) intenzivno radili na reviziji istorije Prvog svetskog rata i u tom cilju angažovali veliki broj stručnjaka sa zadatkom da dokažu da je Nemački Rajh „stalno sprovodio miroljubivu politiku“ (pismo dr Ludviga Bitnera –generalu komande i zapovedniku u Srbiji, 13. aprila 1943, objavljeno u knjizi dr Vojislava Jovanovića Maramboa, Potraga za ukradenom istorijom, str.423). Usledila je izjava Firera 30. januara 1937. godine da on povlači potpis Nemačkog Rajha na priznanju krivice za rat. Od strane istih krugova pitanje krivice za Prvi svetski rat dobilo je u toku Drugog svetskog rata još jednu dimenziju, ovog puta u vidu proširenog imperativa – skidanja sopstvene i prebacivanje odgovornosti na neprijateljske zemlje i za Prvi i za Drugi svetski rat. O tome, takođe svedoče nemački izvori. U navedenom pismu Bitnera nalazimo sledeći stav: „Nemačka nauka ima za dužnost da pruži dokaze da su neprijateljske sile bile te koje su započele i Prvi i Drugi svetski rat“. Iz jednog drugog nemačkog dokumenta, pisanog 1944. godine, koji je potpisao dr Ernst Cipfel, generalni direktor državnih arhiva, direktor Rajhsarhiva – Potsdam i komesar za arhivsku zaštitu, može se uočiti koliko se opsežno u toku Drugog svetskog rata posredstvom pljačkanja arhivskih dokumenata i njihovim manipulisanjem, sa nemačke strane pristupalo konstruisanju istorije: „U leto 1940, kada su pobede naših trupa na Zapadu otvorile nov list nemačke istorije, ja sam odmah, da bi se i blaga koja počivaju u arhivama založila za borbu za preobličenje Evrope, u dogovoru sa ‘Zapadnonemačkom zajednicom za istraživanja’ i pojedinim ličnostima koje rade na istraživanjima Zapada, postavio jedan naučni program nemačkih arhiva koji, kratko nazvan ‘Zapadnim programom’, ima da u nizu publikacija izvora, inventara i regesta, ali i u ispitivanjima i prikazima, pruži politici i nauci skele za izvorno obezbeđeno idejno podziđivanje nemačkog prvenstvenog položaja“.

[restrictedarea]

PLJAČKAŠKI POHOD NA DOKUMENTA Cilj je bio revizija istorije i skidanje odgovornosti sa dokazanog krivca za ljudske žrtve i materijalna razaranja a prebacivanje krivice u prvom redu na Srbiju i Rusiju. To nije bilo moguće bez materijalnih dokaza, odnosno arhivskih dokumenata zbog čega se u toku Drugog svetskog rata krenulo u potragu za dokumentima u srpskim arhivima koji bi sadržali bilo kakav pisani trag koji bi Srbiju i njene saveznike u prvom redu Rusiju učinili odgovornim za Prvi svetski rat. Pljačka srpskih arhiva veoma ozbiljno pripremana kao deo ratnog plana bila je poverena bečkom Rajhsarhivu i njegovom direktoru dr Ludvigu Bitneru koji je za neposrednog izvršioca pljačke srpskih arhiva odredio arhivskog asesora Kućnog, dvorskog i državnog arhiva u Beču dr Roberta Švankea. O njegovoj nečasnoj delatnosti u Srbiji, a potom i u Beču gde je zajedno sa čitavom mašinerijom bečkih arhivista i istoričara intervenisao na samim dokumentima ostao je trag u njegovim izveštajima, a o njegovom pljačkaškom pohodu na srpska arhivska dokumenta i prvom ulasku u tadašnju Državnu Arhivu (današnji Arhiv Srbije), sačuvani su izveštaji ondašnjeg upravnika Arhiva Srbije Milana Jovanovića Stoimirovića i sekretara Mihaila Damjanovića. Jedan od tih izveštaja glasi: „Juče u sredu 3. decembra 1941. g. u osam i po časova došli su u Državnu arhivu jedan nemački podoficir sa nemačkim vojnicima i nekoliko radnika, pozvali komandira nemačke straže u zgradi Državne arhive, i posle toga ušli u depo koji je pod ključem nemačkih vlasti (Feldkomandature 599). Uskoro posle toga radnici su počeli da iznose kutije sa arhivskim depozitom. Izišao sam u hodnik i video da se iznose stara akta Ministarstva inostranih poslova. Nešto posle toga došao je u moju kancelariju, gde je telefon, g. podoficir, koji je došao sa nemačkim vojnicima i radnicima i razgovarao telefonom sa g. dr Robertom Švankeom, nemačkim kapetanom u Upravnom štabu Vojnog zapovednika u Srbiji, iz čega se moglo zaključiti da je to urađeno po uputstvu i nalogu g. Švankea, koji je referent za arhive u Upravnom štabu. Iz depoa Državne Arhive odneto je 519 kutija starih akata sa odgovarajućim registrima i delovodnim protokolima i odvezeno kamionom. Nemački vojnici nisu dali nikakav revers za podignutu arhivu, niti su hteli o tome da razgovaraju“.
U jednom drugom izveštaju iz jula 1942, takođe sačuvanom u Arhivu Srbije, navedeno je da je 2. jula 1942, godine u 14.30 časova po naređenju Švankea iz depoa Državne arhive odneto 688 kutija dokumenata Ministarstva unutrašnjih dela, 140 kutija dokumenata Narodne skupštine, 29 kutija dokumenata Senata Kraljevine Srbije, 52 delovodna protokola Ministarstva unutrašnjih dela, 30 registara Ministarstva unutrašnjih dela, 18 knjiga konduit lista činovnika i praktikanata, 2 ekspedicione knjige i 1 knjiga registra dućana i mehana.

UKRADENA ISTORIJA Pljačka srpskih arhiva u toku Drugog svetskog rata od strane okupacionih vlasti bila je daleko zamašnija od onoga što je navedeno u ovih nekoliko sačuvanih izveštaja iz tih godina. Arhivska građa osim iz Arhiva Srbije odnošena je i iz arhiva u Banatu, Petrovaradinu, Zemunu, Bačkoj, ili je, pak u njima uništavana. Specijalna misija nemačkog tumača Fraja o kojoj je Upravni štab – Grupu IV redovno izveštavao izvesni Celtner imala je zadatak da u Čačku pronađe deo sklonjene arhivske građe. Zahvaljujući predanom radu dr Vojislava Jovanovića Maramboa na istraživanju i popisivanju arhivske građe odnete za vreme Drugog svetskog rata u Beč moguće je sagledati dimenzije i ciljeve pljačke srpskih arhiva. U svojoj knjizi Potraga za ukradenom istorijom, za koju je predgovor napisao akademik Vasilije Krestić, ušao je u trag da je u Beč iz Srbije u toku Drugog svetskog rata odneto oko 214 do 255 tona ili, najmanje 21 do 25 vagona arhivskog materijala. Restituciona komisija formirana posle Drugog svetskog rata uspela je da izdejstvuje povratak dela odnete arhivske građe, ali ne i sve, jer je po svedočenju članova komisije ona prekinula rad 1989. godine posle čega njen rad do danas nije obnovljen iako je to pitanje u najužem državnom interesu Republike Srbije, zašta, verujemo, ne postoje ni prepreke s austrijske strane.
Prave razloge i ciljeve tako zamašnog, besprekorno organizovanog i nemilosrdno realizovanog posla kakav je bio pljačka srpskih arhiva i značaj koji je srpskim arhivima pridavan od strane Berlina i Beča najvernije razotkrivaju izveštaji, uputstva i prepiske samih organizatora i izvršilaca tog nečasnog zadatka do kojih je u svojim istraživanjima došao Marambo neposredno po završetku Drugog svetskog rata. Jedan od učesnika u poslu revizije istorije Prvog svetskog rata, profesor Hans Ibersberger pisao je, jula 1942. godine, profesoru Fridrihu Berberu, direktoru Nemačkog instituta za spoljnopolitičke studije pri Ministarstvu spoljnih poslova u Berlinu: „Moram vam se obratiti za pomoć po jednoj stvari koja je iz stvarnih i ličnih razloga podjednako uvredljiva za izdavače publikacije austrijskih dokumenata, koja je međutim, u svoje vreme pripremljena i izdana za [nemačko] Ministarstvo spoljnih poslova uz zalaganje svih snaga do krajnjih granica fizičkih i duhovnih sposobnosti. Tadašnji rukovodilac referata o [ratnoj] krivici, poslanik dr Štive, zna s kolikom se žurbom i kakvim rizikom moralo raditi[…]. Stoga možete sebi predstaviti kakva su osećanja obuzela nas izdavače kad smo od Rajhsministra finansija preko Rajhsministra unutrašnjih poslova, pod 6. julom, obavešteni da Ministarstvo spoljnih poslova prema jednom aktu rajhsministru finansija od 19. juna, sada ponovo ispituje da li može poveriti bečkom Rajhsarhivu da arhivalije u Beogradu pronađene i sekvestrovane, iskoristi za jednu publikaciju predistorije Svetskog rata 1914-1918, ili iz pozitivnih razloga, ono samo mora to da izvrši. Mi međutim radimo već više meseci na ovoj publikaciji i Ministarstvo spoljnih poslova, aktom od 11. aprila 1942. Rajhsministarstvu unutrašnjih poslova saglasilo se da srpska akta o predistoriji Prvog svetskog rata budu izdata od strane bečkog Rajhsarhiva. Ministarstvo spoljnih poslova je, osim toga, još u septembru 1941, dalo svoju saglasnost Komesaru za arhivsku zaštitu, Generalnom direktoru dr Cipfelu i u januaru 1942. poslalo je bečkom Rajhsarhivu važna srpska akta iz vremena 1908-1918, koja su bila prispela u Berlin, na upotrebu za projektovanu publikaciju akata. Bečki Rajhsarhiv je, sa svoje strane, poslao Ministarstvu spoljnih poslova saopštenja iz srpskih arhiva, a osim toga i prevod Repertorijuma srpskog direktora arhiva Jovanovića. Mi, obrađivači ove publikacije, radimo dakle oslanjajući se na ovo držanje Ministarstva spoljnih poslova i već smo odabrali više stotina važnih akata. Stvoren je veliki organizacioni aparat dovođenjem iskusnih prevodilaca. Bez uobraženja može se reći da se sa profesorom Bitnerom, sa mnom i profesorom istorije Jugoistočne Evrope na bečkom Univerzitetu dr Alojzom Hajekom teško može meriti neko ko bi ispunjavao bitne uslove za ovaj posao. Takođe, jedva se može naći ustanova koja bi kao bečki Rajhsarhiv, još iz vremena pripremanja publikacije austrijskih dokumenata, imala školovano osoblje i uslove za stvaranje potrebnog organizacionog aparata koji, s obzirom na mnoštvo arhivskog materijala, omogućuje brzo izvršenje publikacije“.

ULOGA POLITIKE Da je stvarni cilj potrage za dokumentima u srpskim arhivima bio objavljivanje publikacija političke, a ne naučne prirode uverljivo svedoči pismo Ulriha, visokog činovnika Ministarstva spoljnih poslova upućenog 28. februara 1943. godine Rajhsministarstvu unutrašnjih poslova u Berlin: „Prema shvatanju Ministarstva spoljnih poslova, radove na izdavanju jedne službene publikacije dokumenata o predistoriji svetskog rata 1914-1918. na osnovu zaplenjenih srpskih dokumenata treba bezuslovno kvalifikovati važnim za rat. Ovi radovi nisu samo od naučnog interesa, oni su povrh toga još i danas od političko-propagandističkog značaja (podv. M.P.), kao što je to nedavno dokazalo otkriće naročito važnih dokumenata za razjašnjavanje sarajevskog ubistva od 28. juna 1914. Iskorišćenje beogradskih arhiva je za Ministarstvo spoljnih poslova od toliko velikog interesa da je ono samo uzelo na sebe da u vezi sa Rajhsministarstvom unutrašnjih poslova izda jednu službenu publikaciju tih dokumenata. Ovim radovima pridaje se izvesna hitnost još i stoga što se ne može predvideti koliko će dugo bečki Rajhsarhiv moći da zadrži na čuvanju ta dokumenta“.
Imajući u vidu navedene činjenice, a one su samo manji deo svega onog što bi spadalo u istoriju pokušaja revizije istorije i istoriju načina i motiva bavljenja temom krivice za Prvi svetski rat, nije teško pretpostaviti da će središnja tema naučnih, istorijsko-faktografskih, umetničkih, simboličkih i drugih predstava o Prvom svetskom ratu biti obnavljanje pitanja krivice. Nije teško pretpostaviti i da će dominantnu ulogu imati politika. Gotovo da je moguće prepoznati i pozicije sa kojih će se na razne načine obeležavati stogodišnjica početka Prvog svetskog rata. U nauci postoji jasna linija koja razdvaja istoričare od integriteta od onih koji odustaju od naučnosti, stavljajući se u službu političko-propagandističkih ciljeva. Takvi istoričari se lako prepoznaju i oni trajno ostaju primer zloupotrebe i kvarenja nauke.
Biće 2014. a sve i do 2018. godine testirani i istraživački dometi istoriografije o Prvom svetskom ratu. Naučna tumačenja, umetnička viđenja, veliki narativi imaju svoju snagu, ali put do istorijske istine ipak vodi preko dokumenata. Ovoga puta možda više nego ikada ranije naučna bitka će se dobijati na nivou dokumenata, po ličnom uverenju autora ovog teksta, ona može imati daleko veći značaj od onog koji ima nivo tumačenja. Stogodišnjica Prvog svetskog rata biće ozbiljan test i za države, njihovu moć da izgrade naučnu i kulturnu strategiju, uvaže ideje i znanje, animiraju najznačajnije stručnjake iz sveta da učestvuju na naučnim konferencijama, ulože u prevode knjiga, prevedu na strane jezike knjige svojih autora i zbirke dokumenata i iskoriste priliku da pošalju poruku o sebi u svet. Srbija ima najviše razloga da tom važnom državnom poslu pristupi s najvišim ambicijama. Prvi svetski rat je počeo napadom na Srbiju, ona je najsnažniji simbol žrtve u Prvom svetskom ratu i istovremeno simbol humanosti, s obzirom da su u Valjevskoj bolnici zajedno sa njenim vojnicima lečeni i neprijateljski vojnici, što vrednom pažnje čini ideju o podizanju spomenika humanosti, jedinstvenog u svetu. Danas postoje živi potomci stranih bolničarki koje su dobrovoljno negovale i lečile srpske vojnike i civile koje je smrtno kosio tifus u čuvenoj Valjevskoj bolnici. Italija je pružila izuzetno veliku pomoć ranjenim srpskim vojnicima o čemu, takođe, postoje dokumenti. Najzad, arhivi u Srbiji su u jednom drugom ratu poharani sa ciljem da se dokaže da ona sve to nije bila u prethodnom ratu.

Faksimil originalnog telegrama

Vlada Austrougarske monarhije je u 11.10 časova 28. jula 1914. godine uputila vladi Srbije običnom poštom telegram sledećeg sadržaja:
„Kraljevska vlada Srbije nije na zadovoljavajući način odgovorila na notu datiranu 23. julom 1914, koju je predao austrougarski poslanik u Beogradu. Zato Carsko-Kraljevska Vlada nalazi da je prinuđena da se osloni na silu oružja radi očuvanja svojih prava i interesa. Austro-Ugarska smatra da se od ovog trenutka nalazi u ratu sa Srbijom“.
(Originalni telegram austrougarske objave rata Srbiji čuva se u Arhivu Srbije)
Sutradan, 29. jula, objavljen je ratni proglas suverena Austrougarske, cara i kralja Franje Josifa I, narodima svoje države u kojem je navedeno da „smutnje jednog mržnjom ispunjenog neprijatelja“ tj. Srbije primoravaju Monarhiju da se lati oružja u cilju odbrane svoje časti, svog ugleda i ranga sile.
Istog dana je regent Srbije, princ Aleksandar Karađorđević objavio svoj ratni proglas kojim je pozvao Srbe da brane svoje ognjište i srpsko pleme.
Crna Gora je stala uz Srbiju, a njen kralj Nikola I Petrović Njegoš obratio se proglasom 6. avgusta u kojem se, između ostalog, objavljuje:
„Austrija je objavila našoj dragoj Srbiji rat, objavila ga nama, objavila ga je Srpstvu i cijelom Slovenstvu. Tko je junak i slijedi koracima dva stara srpska kralja, da ginemo i krv proljevamo za jedinstvo i slobodu zlatnu. Mi smo htjeli mir, a nametnut nam je rat. Primite ga kao i uvijek, primite ga srpski i junački“.

[/restrictedarea]