Prvi balkanski rat – Drama civilizacije koja traje

Piše prof. dr Ljubodrag Dimić

U vremenskom rasponu od 130 godina albanske političke elite su uporno tragale za „kreditorom“ koji bi podržao ideju o „velikoj Albaniji“, nalazeći ga u početku u Osmanskom carstvu, Habzburškoj monarhiji, Velikoj Britaniji, fašističkoj Italiji, a danas u najmoćnijoj državi sveta SAD

Važan je trenutak u kojem se knjiga Slavenka Terzića pojavljuje, trenutak u kojem se sve preispituje i kada sadašnjost traži pouzdane odgovore o prošlosti zarad razumevanja vremena koje dolazi. Danas kada obeležavamo Stogodišnjicu Balkanskih ratova, tema o kojoj piše kolega Terzić od izuzetnog je značaja za razumevanje istorije srpskog naroda u 19. i 20. veku.

DRAMA KOJA TRAJE Celoviti pogled na istoriju prostora Stare Srbije (Raška, Kosovo i Metohija, Skopsko-tetovska oblast), država u čijim se granicama ona nalazila, društava koja tu vekovima žive, institucija koje mukotrpno nastaju, a lako bivaju razorene, nacija koje se bore za moć i opstanak, umnogome je obogatio veoma skromna postojeća znanja. Knjiga Slavenka Terzića nameće se čitalačkoj publici već svojim složenim naslovom „Stara Srbija (HIX – XX vek), Drama jedne civilizacije. Raška, Kosovo i Metohija, Skopsko-tetovska oblast“. U naslovu knjige jasno je istaknuta osnovna tema i osnovna teza autora. U pitanju je „Drama jedne civilizacije“ – istorijski proces koji mnoštvu različitih događaja daje smisao. Nesumnjivo da se radi o istorijskom procesu dugog trajanja i veoma složenog karaktera, koji je po svome sadržaju mnogo univerzalniji, a samim tim i značajniji. Stara Srbija predstavlja prostor i svojevrsnu „eksperimentalnu parcelu“ na kojoj se istraživački prate brojni oblici sučeljavanja civilizacija. Njih ne određuju samo kultura i nasleđe, razumevanje i tolerancija, vera i način njenog ispovedanja, već i velika količina „mraka“ i „istorija nagomilana u slojevima“ koja periodično „progovara“, iskazuje nepoštovanje, prezir, strah prema onom drugom i vodi satiranju ljudi i dobara stvorenih od njih. Iz tih razloga autor piše o društvenim pojavama kakve su ideje i ideologije (kosovska ideja i srpska nacionalna misao; velikoalbanska ideja i ideologija, jugoslovenska ideologija), nacionalni i verski identiteti, politika velikih sila i balkanskih država, nikada ugasle ambicije za zaposedanjem prostora, državni i nacionalni interesi, teror koji se iskazuje u brojnim oblicima.

RATOVI, GENOCIDI, DIKTATURE Hronološke okvire teme čine dva veka (XIX i XX vek) – ali kakva dva veka? U njima su sadržana sva iskušenja srpske istorije: ratovi koji proizvode demografski umor i dovode naciju do granica egzistencijalnog i biološkog opstanka; genocidi nagovešteni već sultanovim fermanima i fatvama reis ulema iz 1804. i stalno prisutni u svim oružanim sukobima do danas; bune i ustanci protiv stranih zavojevača, diktatora, fašizma i nacizma, nepravde; diktature u kojima je proživljeno 2/3 dvadesetog veka, građanski ratovi i revolucije koji su podele u društvu činili dubljim i trajnijim; okupacije i podjednako oslobodilačkih epopeja; ekonomske blokade (četiri samo u HH veku) koje su sputavale brzi ekonomski razvoj; diplomatske krize praćene svim vidovima spoljnih pritisaka; utrošak značajnih generacijskih energija na podizanju i očuvanju države i ratom razorenih institucija; seobe, egzodusi, „širenja“ i „sabijanja“ u maticu koja dezorjentišu i tanje nacionalno tkivo; epohe koje se smenjuju i globalni procesi u koje je trebalo sopstvene interese „uklopiti“ u koncepcije velikih sila. Sve to još dramatičnije „odjekuje“ na prostoru Stare Srbije i ilustruje sudbinu srpskog naroda i civilizacije kojoj pripada.
„Putokazi“ i „uputstva“ za pisanje knjige o Staroj Srbiji u XIX i XX veku bili su veoma instruktivni. Slavenko Terzić ih je nalazio u delima srpskih i evropskih pisaca i istoričara različitih generacija – od studija Stojana Novakovića, Jovana Cvijića, Vladimira Karića, Jovana Hadži Jovanovića, Jovana M. Jovanovića do knjiga Sretena Vukosavljevića, Dimitrija Bogdanovića i radova svojih profesora i savremenika. Knjiga je pisana u duhu ideja „nove istorije“, one koja se zanima za tlo i društvo, ideje i društvenu misao, politiku i ekonomiju, etničke i demografske procese, prosvetu i kulturu, razvoj i stagnaciju, uz uočavanje međuzavisnosti uticaja istorijskih događaja opšteg i lokalnog značaja, društvenih struktura i dinamike promena. Istorija, kako pokazuje i ova knjiga, najčešće nije dozvoljavala „da se ostane po strani“, mimo procesa koji su odredili srpske ustanke 1804-1814, Veliku istočnu krizu (1875-1878), Balkanske ratove (1912-1913), Prvi svetski rat (1914-1918), Drugi svetski rat (1941-1945), decenije razbijanja jugoslovenske države i udara na Srbiju.

[restrictedarea]

NOVA FAKTOGRAFIJA, NOVA TUMAČENJA Strukturu knjige odredila su konkretna istraživanja. „Čvrsto tlo istorije“, na kojem zasniva svoje analize i zaključke, autor je pronašao u arhivskoj građi pohranjenoj u sedam domaćih i stranih arhiva (18 arhivskih fondova i zbirki). Na taj način kolega Terzić je u mnogim delovima sinteze posvećene Staroj Srbiji bio u prilici da vlastitim istraživačkim naporom prekorači dosadašnju ravan saznanja i ponudi novu faktografiju i tumačenja. Uporedo sa tim, autor je koristio brojne objavljene izvore različitog, štampu i periodiku, obimnu istoriografsku, pravnu, ekonomsku, politikološku literaturu i publicistiku.
Obavljeno istraživanje rezultiralo je knjigom koja je visokopersonalizovana. Na njenim stranicama čitalac se može sresti sa preko 1.500 imena ljudi koji su ispisivali istoriju Stare Srbije. Uz ljude sa imenom i delom koje traje u svesti današnjih generacija, knjiga donosi i imena pregalaca, nekada veoma značajnih, kojima su bili namenjeni „niži spratovi istorije“ i čija su imena „izbledela“ u mnoštvu događaja i postala teško prepoznatljiva u „sivilu mase“. Te zaslužne tvorce istorije – učitelje i profesore, trgovce i zanatlije, industrijalce i publiciste, sveštenike i hodže, nacionalne radnike i mecene, etnografe i demografe, kartografe i istoričare, pregaoce brojnih zanimanja i različitih zasluga, ovo istraživanje vraća u kolektivnu istorijsku svest savremenika. Uporedo sa tim knjiga Slavenka Terzića ispunjava prostor Raške, Kosova i Metohije i Skopsko-tetovske oblasti sa preko 1.400 toponima.
Tekstualni sadržaj knjige oplemenjen je sa 135 likovnih priloga, prezentovano je 15 geografskih, istorijskih, političkih, etničkih, verskih i vojnih karata koje, na poseban način, svedoče podjednako o vremenu u kojem su nastale, njihovoj nameni i interesima naručioca, sadržaju koji prezentuju. Date su 22 fotografije gradova u kojima uporedo egzistira staro i novo, tradicionalno i moderno, prošlo i buduće.
U knjizi uočavamo više tematskih krugova. U prvom od njih autor je nastojao da objasni pojam i danas gotovo zaboravljeno istorijsko-geografsko ime Stare Srbije, odredi granice tog starog državnog i duhovnog središta i prezentuje osnovne karakteristike kulturno-istorijskog prostora. Istraživanje je pokazalo da je tokom vekova matični naziv srpskih zemalja dugo egzistirao uporedo sa osmanskim administrativno-upravnim nazivima za ista područja, ali da su od dvadesetih godina 19. veka, pod uticajem politike turske države i konkretnih geopolitičkih interesa evropskih sila, te predstave počele da doživljavaju promene. „Sužavanje“ južnih granica Srbije u odnosu na ranije ustaljene predstave u evropskoj kartografiji i geografiji vremenom su se izrodile u negaciju i satiranje srpske materijalne kulture, kulturnog i duhovnog nasleđa, istorijskih tradicija, kosovske ideje i svega ostalog od posebne važnosti za oblikovanje modernog državnog i nacionalnog identiteta. Sve se to, u HIH i HH veku, našlo na udaru geopolitičkih, duhovno-religioznih, vojnostrategijskih i prostornih „ambicija“ zagovornika velikoalbanske ideje, panislamizma, neoosmanizma, globalnih koncepcija velikih sila.

KOSOVSKA IDEJA – SPONA NACIONALNOG IDENTITETA Drugi tematski krug prepoznatljiv u knjizi Slavenka Terzića posvećen je „kosovskoj ideji“, njenom mestu u srpskom društvu i srpskoj nacionalnoj misli i identitetu Stare Srbije. Istraživanje pokazuje u kojoj je meri „kosovska ideja“ predstavljala temelj srpskog identiteta u državnom, duhovnom i kulturnom smislu. Nasumnjivo da je u pitanju bila „središnja spona“ nacionalnog identiteta, kolektivne narodne svesti i sveukupnog narodnog stvaralaštva. Tu je, takođe, i odgovor na pitanje zašto je baš ta ideja uvek bila na udaru svih onih činilaca moći koji su nastojali da svoj poredak nametnu balkanskim narodima i tom delu Evrope. Prepoznatljivi identitet Stare Srbije izgrađen je u međuodnosu tla, društva, istorije i kulture srpskog naroda. Jednim svojim delom on je značio očuvanje stare samosvesti koja snagu crpi iz sopstvene prošlosti i tradicije, a drugim preuzimanje novih vrednosti i uticaja koje nameće vreme i društveni razvoj. U tom sudaru ustaljenog i novog mnogo šta doživljava promenu – svakodnevni život, obrasci mišljenja, verovanja i ponašanja, način privređivanja, jezik i običaji, navike, svakodnevica. Taj usporeni proces promene ispunjen je diskontinuitetima. Njegov nosilac je građanstvo.
Posebnu pažnju Slavenko Terzić posvećuje sučeljavanju srpske hrišćanske civilizacije sa vrednostima i posebnostima orijentalno-islamske civilizacije. U tom tematskom krugu sadržana je istorijska vertikala HIH i HH veka na prostoru Stare Srbije. Nju čine složeni istorijski, politički, ekonomski i kulturni odnosi sa Turskom – nekada i sada, podjednako teško istorijsko nasleđe Srba i Albanaca od „turskih vremena“ i decenija albanskih liga (Prizrenska liga, Pećka liga) do ratova iz HH veka i njihovog političkog i ideološkog nasleđa, kao i odnos balkanskih naroda sa Austro-Ugarskom monarhijom nekada, i Evropom i SAD-om u vremenu u kojem živimo. Prikazano je mesto Stare Srbije u političkim i vojnostrateškim planovima velikih sila i ukazano na pravce srpske nacionalne politike u tom kontekstu. Pažnja je posvećena brojnim predrasudama i stereotipima koje Evropa ima prema vizantinsko-slovenskoj tradiciji, kao i pojavi, sve češćoj u naše vreme, da se kosovska baština Srba predstavlja kao nasleđe Albanaca (elementi kulturnog zatiranja i genocida). Korene takvog odnosa Slavenko Terzić prepoznaje u nekadašnjoj politici Habzburške politike na Balkanu spremne da vešto koristi lakozapaljive balkanske sukobe, veštački „konstruiše“ brojna „pitanja“ koja podstiču animozitete, podstiče klerikalizme i sve druge vidove isključivosti, vešto upotrebljava propagandu.
Među dugoročnim posledicama takve politike, koja se i danas eksploatiše na Balkanu, Slavenko Terzić posebno ističe nastojanja Beča da na tom prostoru isključivo egzistiraju male, međusobno neprijateljski raspoložene i po brojnim pitanjima sukobljene države. Protežiranje „albanskog faktora“, oblikovanje albanskog nacionalizma u skladu sa interesima Austro-Ugarske monarhije i „sužavanje“ svim sredstvima sfere ruskog uticaja na Balkanu, još su neki od segmenata te politike. Odnosi sa Albancima i kasnije Albanijom dobili su posebno mesto u sintezi Slavenka Terzića. Počev od 1877. godine i osmišljavanja projekta „teritorijalne Albanije“, prostora na kojem je živelo oko 44 odsto stanovništva sa albanskom nacionalnom svešću, uz upotrebu svih oblika terora stiglo se do „etničke Albanije“ gde dominira albansko stanovništvo. U tom vremenskom rasponu od 130 godina albanske političke elite su uporno tragale za „kreditorom“ koji bi podržao ideju o „velikoj Albaniji“ nalazeći ga u početku u Osmanskom carstvu, Habzburškoj monarhiji, Velikoj Britaniji, fašističkoj Italiji, a danas u najmoćnijoj državi sveta SAD-u. Posebnu temu predstavlja politika Srbije i Jugoslavije na prostoru Stare Srbije. Istraživanja pokazuju da je u pitanju politika zapostavljanja koja je izazvala pometnju u istorijskoj svesti srpskog naroda. Nesumnjivo da je Stara Srbija najčešće bila u „drugom planu“ srpske politike i srpskog političkog i kulturnog rada u XIX veku. Ta se praksa ponovila i u prvim decenijama postojanja jugoslovenske države. U godinama Drugog svetskog rata deo Stare Srbije našao se u granicama protektorata „velike Albanije“. Osećanje da je fašizam stvorio državu koju su uporno tražili od 1878. i razrešio pitanje budućnosti prostora, dodatno je podstakao progon Srba i uništavanje njihovog materijalnog, duhovnog i kulturnog nasleđa.

ISELJAVANJE SA OBRISIMA DEMOGRAFSKOG SLOMA U nastojanjima da nastane etnički čista država participirali su svi ključni činioci – Kosovski komitet, Albanski savez, Bali Kombetar, Druga prizrenska liga, značajan deo albanske populacije. Albanski komunisti, kako je govorio Enver Hodža, nisu bili „ni za veliku, ni za malu Albaniju, već jedino za Albaniju koja kao zemlja i nacija predstavlja jedinstvenu celinu“. Na drugoj strani jugoslovenski komunisti su nacionalnim manjinama priznavali pravo na „nacionalnu ravnopravnost“, ali pod tim, makar u početku, nisu podrazumevali pravo na obrazovanje svoje države, stvaranje federalne jedinice ili ujedinjenje sa nekom drugom državom. Svest da svako ujedinjavanje Albanaca znači razgrađivanje jugoslovenske države, ugrožavanje vitalnih nacionalnih i državnih interesa srpskog naroda, slabljenje pozicija Srbije, vremenom je bledela i ustupala mesto politici koja je sve to ignorisala. Njeni direktni rezultati ogledali su se u pojačanim pritiscima na Srbe, iseljavanju koje dobija razmere demografskog sloma (u godinama 1961-1981. iselilo se 42 odsto svih Srba sa Kosova i Metohije), izjednačavanju pokrajine u pravima i dužnostima sa republikom, sticanju prava na samoopredeljenje, dobijanju svih atributa državnosti.
Temu za sebe, koja poput „crvene niti“ povezuje sve segmente ove sinteze, predstavlja nastojanje autora da ukaže na decenijski prisutne napore centara političke moći da konstruišu „novu istoriju“ Stare Srbije, suprotstavljenu u svim svojim segmentima istorijskim činjenicama i naučnom znanju. Tu pojavu autor prati u kontinuitetu od političke i naučne delatnosti Benjamina Kalaja, Lajoša Talocija, Teodera Ipena, Milana Šuflaja, pa do Noela Malkoma i Holma Zundhauzena. Konkretni politički interes, kako navodi Slavenko Terzić, a ne neosporna naučna potreba za sticanjem znanja, inicirao je nastajanje centara za albanološke studije u Habzburškoj monarhiji i Nemačkoj krajem HIH i početkom HH veka. Cilj je bio da rezultati dobijeni istraživanjima budu u službi političkog, ekonomskog i vojnog prodora na Balkan, razvijanja kontrolisane nacionalne svesti Albanaca usmeravane u skladu sa interesima Beča, nastojanja da „slika istorije“ bude usklađena sa potrebama politike i delovanjem propagande. Na istom su tragu i današnja nastojanja da se kvazinaukom formira poželjna svest društva i njenih elita. U pitanju je pokušaj da se „konstruiše“ nova slika prošlosti i da vannaučnom revizijom predstava o prošlosti da legitimitet učinjenim političkim promenama. U političkim nastojanjima da se izvrši revizija istorije obesmišljavaju se istorijske činjenice, a preko njih istorijski događaji, istorijske pojave i istorijski procesi. Umesto uvažavanja istorijskih činjenica prednost se daje „tumačenjima“ i „tvrdnjama“ koje naglašeno sadrže željenu političku konotaciju. Istovremeno se brutalno obesmišljava i naučni postupak (istorijski metod). Briše se postojeće društveno sećanje. Odbacivanjem znanja svesno se „otvara“ prostor za nove mitove koji lako participiraju sa svešću društva opterećenog predrasudama, stereotipima, svim vidovima površnosti, neznanjem, dogmatikama svake vrste. Sve to dodatno obesmišljava mesto i ulogu koju bi istoričar trebalo da ima u društvu. Umesto njega „istine o prošlosti“ izriče propagandista, političar, Skupština, Tribunal. Drugim rečima politika, a ne nauka, vrši novo vrednovanje prošlosti uz bezobzirnu jednostranost i nedopustivu selektivnost (istorijskih izvora, činjenica, postojećih znanja), neprimerena uopštavanja, zamagljivanje i relativizaciju svih vrsta istine, uvođenje subjektivizma i emocija, nametanje „političke korektnosti“ i potiskivanje kritičkog mišljenja. Tim pokušajima „konstrukcije istorije“ ova se knjiga suprotstavlja. Samim tim ona predstavlja kritiku trijumfalizma pobednika u Hladnom ratu, ubeđenih da „istoriju prave u hodu“, da jedini imaju pravo da je tumače, čak „konstruišu“ i izmišljaju.
Knjiga Slavenka Terzića istovremeno je polemična i angažovana. Ona svojim sadržajima iznova afirmiše jednu zapostavljenu temu, podstiče nova preispitivanja prošlosti, otvara brojna istraživačka pitanja, nudi odgovore sa kojima se uvek i ne moramo uvek složiti. Struka istoričareva, uz ostalo, najbrže i napreduje u kreativnom razgovoru neistomišljenika koji, oslonjeni na istorijske izvore i stečeno znanje, imaju mogućnost da svoje stavove brane do mere do koje im to dopuštaju njihovi stručni argumenti i priliku da čuju sagovornika, uvaže i prihvate njegovu argumentaciju, ukoliko je stručno i naučno ubedljivija.

[/restrictedarea]