Dr Slavenko Terzić: Kako se Srbija vratila kući

Razgovarala Nataša Jovanović

Šta je Srbija dobila pobedom u Prvom Balkanskom ratu, šta je motivisalo srpsku inteligenciju da pođe na front, kroz koje faze je prolazilo etničko čišćenje Srba iz Stare Srbije, u prvom redu Kosova i Metohije, te da li je revizija rezultata ovog rata posledica revanšizma i zašto?

U nastojanju da naučno osvetli glavne istorijske probleme dvovekovne prošlosti Stare Srbije i da na neki način iznova afirmiše jedno ime koje je u široj javnosti gotovo zaboravljeno, dr Slavenko Terzić napisao je knjigu „Stara Srbija (19-20. vek): drama jedne civilizacije“ koja je objavljena ovih dana.
„Više godina sam boravio na terenu zajedno sa grupom kolega u okviru projekta istorijsko-geografskih istraživanja Polimlja, Gornjeg Ibra, Pešteri i Metohije. Kad krenete od Gusinja preko Plava i Rožaja ili preko Pešteri i naravno dalje, preko Metohije, gotovo da nema sela u kojem ne postoje ostaci starog ‚grčkog‘ groblja, a vrlo često se nailazi i na ostatke starih crkava i manastira. Nastojao sam da na osnovu objavljenih izvora i na osnovu arhivskih istraživanja u domaćim arhivima i arhivima u Skoplju i na Cetinju, kao i Arhivu spoljne politike Rusije, prikažem svu dramatiku istorijskog života ovog prostora, u prvom redu dramu srpskog naroda“.

Rekli ste da su se svi veliki istorijski lomovi srpskoga naroda tokom poslednja dva veka u Staroj Srbiji ispoljavali u najdramatičnijem vidu.

Pod Starom Srbijom podrazumeva se, prema Cvijiću, Raška, Kosovo i Metohija i Skopsko-tetovska oblast. Reč je o oblastima nekada jake demografske i kulturne snage srpskoga naroda, nekadašnjim državnim i duhovnim središtima kao što su Ras, Priština, Peć, Prizren i Skoplje, prostoru izuzetnih kulturnih i umetničkih dostignuća poput Mileševe, Sopoćana, Pećke patrijaršije, Visokih Dečana, Gračanice, Bogorodice Ljeviške i brojnih srpskih manastira u oblasti Kumanova, Skoplja i Tetova. Istorija ovoga prostora nosi obeležja jedne istinske istorijske drame. Očigledno je da je, pre svega tokom 18. i 19. veka, došlo do masovnih demografskih i etničkih pomeranja, kako usled velikih ratnih događaja tako i usled prodora arbanaških gorštačkih struja prema pitomim i plodnim oblastima Metohije i Stare Srbije u celini. Pratio sam istorijske procese sve do novijeg vremena, praktično do razbijanja jugoslovenske države. Nova arhivska građa mi je pomogla da bliže osvetlim i novija zbivanja kao što su Prizrenski proces i drugi događaji, naročito politiku srpskog i jugoslovenskog rukovodstva prema preotimanju starosrpskog prostora, naročito prema albanskom separatističko-terorističkom pokretu na Kosovu i Metohiji.

Za nekoliko dana navršava se sto godina od oslobođenja Stare Srbije i Vardarske Makedonije od turske vlasti. Kako je izgledala ta akcija sa vojnostrateškog stanovišta?

Oslobodilačkom ratu prethodio je Balkanski savez, kao i uzajamni sporazumi balkanskih država – Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke. Retko je kada u srpskoj istoriji vladala takva sloga i zajednički duh kao u toku 1912. i 1913. godine. Oslobođenje Stare Srbije videlo se kao trijumf srpske oslobodilačke ideje, u čijem središtu je stajala kosovska misao. Kralj Petar I Karađorđević saopštio je ratnu proklamaciju u Nišu 5/18. oktobra 1912. godine. Nešto ranije Crna Gora je takođe objavila rat Turskoj, a zatim su to učinile i Bugarska i Grčka. Prema Staroj Srbiji i Vardarskoj Makedoniji srpska vojska je nastupala u pet borbenih grupacija. Načelnik Štaba Vrhovne komande bio je vojvoda Radomir Putnik, a njegov zamenik general (kasnije vojvoda) Živojin Mišić. Udarnu snagu činila je Prva armija pod komandom regenta Aleksandra Karađorđevića, koja je odnela odlučujuću pobedu u Kumanovskoj bici 23. i 24. oktobra 1912. godine. Na levom krilu Prve armije nalazila se Druga armija pod komandom generala (kasnije vojvode) Stepe Stepanovića, a na desnom Treća armija pod komandom generala Božidara Jankovića koja je oslobodila Kosovo. Ibarska vojska pod komandom generala Mihaila Živkovića oslobodila je Novi Pazar i Kosovsku Mitrovicu, i nastupala dalje prema Metohiji. Javorska brigada pod komandom potpukovnika Milivoja Anđelkovića Kajafe nastupala je prema Sjenici, Prijepolju i Pljevljima. Istočni odred crnogorske vojske pod komandom generala Janka Vukotića nastupao je, sa svojom glavninom, iz Gornjeg Polimlja prema Metohiji, dok su manji delovi nastupali u pravcu Pljevalja i Bijelog Polja.

U tekstu „Oslobođenje Stare Srbije 1912.“ napisali ste da su mnogi mladi srpski intelektualci – pesnici, književnici i naučnici – bodro krenuli u rat. O kakvom stanju duha svedoči taj podatak?

Sva ondašnja srpska inteligencija bila je ili na frontu, ili u pozadini. U Kumanovskoj bici je poginuo sekretar Ministarstva inostranih dela Vladeta Kovačević, pariski đak, sin jedinac akademika Ljube Kovačevića. U nastupanju od Medveđe prema Prištini poginuo je kao komita Aleksandar Sanja Živanović, beogradski student, sin jedinac državnog savetnika Živana Živanovića. Poznati pesnik Milan Rakić, tek što se bio vratio iz Prištine sa konzulske dužnosti i bio imenovan za šefa političkog odeljenja MID-a, krenuo je ka Prištini u komitskom odredu Vojina Popovića – vojvode Vuka. Sa Ibarskom vojskom je nastupao poznati akademik Ljuba Stojanović, akademik Jovan Žujović stavio je predsedniku vlade Nikoli Pašiću na raspolaganje svu svoju pokretnu i nepokretnu imovinu. Tadašnji predsednik Srpske kraljevske akademije, poznati naučnik Stojan Novaković, predvodio je srpsku delegaciju na Londonskoj konferenciji 1912-1913. godine. Jovan Skerlić je u „Srpskom književnom glasniku“ objavio svoj čuveni urednički uvodnik pod naslovom „Svetli dani“. Između ostalog je napisao: „Nade koje su u vekovima tame i stradanja održavale Srpski narod, snovi tolikih naraštaja srpskih, danas se uveliko ostvaruju. Za tri nedelje Stara Srbija i Severno-Zapadna Maćedonija, drage zemlje naše slavne prošlosti, gde je svaki kamen za nas jedna istorijska uspomena, oslobođene su; ceo Balkan vraća se u ruke balkanskog naroda.“ Vrlo nadahnutu besedu izgovorio je posle molebstvija u Sabornoj crkvi u Beogradu mitropolit Dimitrije. Između ostalog je kazao: „Ne idemo tuđinima, nego svojoj braći, idemo tamo gde nam je kolevka, gde je neprijatelj zapretao ognjište naše prosvete slave. Idemo, da na tom zagašenom ognjištu ponovo naložimo oganj slobode i da oko njega okupimo sve srpske duše, žudne sreće i mirnog napredovanja. Idemo u svoj dom, u kojem se ljuti bezbožnik nastanio, pregazivši reke mučeničke krvi i suza žalosnih predaka. Idemo u svoju cvetnu domovinu, koju je neprijatelj pretvorio u zemlju pustoša, u zemlju tuge i plača, krvi i užasa. Idemo da raskinemo ropske verige sa roblja, koje za nama čezne. Idemo, da od crnog roblja napravimo vitezove. Da im vratimo ponos Dušanovih junaka, idemo da životvornom vodom, sa svetoga izvora slobode, speremo sa drumova i prostranih polja mučeničku krv naših predaka“. U Prizren, odmah posle oslobođenja stiže poznata slikarka Nadežda Petrović, u ulozi bolničarke. Svi poznati srpski pesnici kao što su Rakić, Šantić, Dučić, Dis, Sima Pandurović i drugi, pevaju o Kosovu, Gazimestanu, Prizrenu, Vardaru, Kumanovu. Slikar Dragutin Inkiostri crta grafiku „Tamjan nad svetlim grobovima kosovskih osvetnika“. Bilo je to vreme nepomućenog rodoljublja, velikih nada i snažne vere u sebe i u svoje nacionalne ciljeve.

[restrictedarea]

Šta su vaša istraživanja pokazala u pogledu položaja Srba na tim prostorima pre oslobođenja?

Stara Srbija je istraživački veoma zanimljiva tema. U javnosti se malo zna o mnogim istorijskim fenomenima koji su obeležili prošlost ovog prostora. Na prvom mestu to je islamizacija Srba koja je bila naročito masovna u 18, a u nešto manjoj meri i u 19. veku. U Raškoj oblasti i danas postoje brojne porodice istog porekla i među pravoslavnima i među muslimanima, kao na primer u Polimlju (Gojakovići, Rovčani i dr) koji znaju svoje srodstvo i čak su se, bar do najnovijeg vremena, međusobno rođakali. Prelaskom na islam, oni su zadržali neke stare hrišćanske običaje vezane naročito za velike hrišćanske praznike. O tome se danas nažalost malo govori i piše. Civilizacijski je vrlo neobična, ali istraživački zanimljiva ta simbioza stare i nove vere. Etnički su oni ostali i dalje Srbi, ali je u okolnostima osmanske vlasti započeo proces udaljavanja od njihovih pravoslavnih srodnika i prihvatanja osmanske državne ideje. Oni su počeli da se identifikuju sa Turcima, a tako su ih zvali i njihovi pravoslavni srodnici. Postoji jedna zanimljiva fotografija majke Ružice Pejović iz okoline Prijepolja sa dva sina, od kojih jedan nosi šajkaču, a drugi jednu vrstu čalme (u lokalu se to zove ćulav), jer je prešao na islam i kasnije uzeo prezime Poturak. Sama ta fotografija ilustruje svu dramu našeg naroda, koji nije uspevao da se okupi oko jedne nacionalne ideje. Istina, manji broj obrazovanih muslimana u Bosni i Hercegovini kao što su Osman Đikić, Avdo Karabegović, Omerbeg Sulejmanpašić-Despotović, kasnije Hasan Rebac, Šukrija Kurtović, Mustafa Mulalić i još nekolicina, smatrao je sebe Srbima muslimanske vere. U Pljevljima je to, na primer, bio Omer-beg Bajrović koji je ubrzo po okupaciji u Prvom svetskom ratu interniran u Sarajevo, gde je i umoren. Istoričar Ejup Mušović iz Novog Pazara je u svojoj knjizi o etničkoj strukturi i etničkim procesima u novopazarskom kraju objavio podatke o srpskom poreklu mnogih muslimanskih porodica i bratstava u Raškoj oblasti. Danas ima slučajeva da njihovi potomci tvrde da su doseljeni iz Anadolije. Sa druge strane, u izvesnom broju sela na Pešteri i okolini, žive potomci doseljenih katoličkih Klimenata koje je Turska ovamo nasilno naselila 1700. godine. Oni su vrlo brzo bili islamizirani.

Široj javnosti je možda nepoznato da je zapadna propaganda o navodnim srpskim zločinima prema Albancima na Kosmetu počela upravo tada, po završetku Prvog balkanskog rata, a da je u naše vreme ishodovala izvikanom „realnošću“. Kako biste vi odgovorili na takve kritike upućene Srbiji?

Kosovo i Metohija kao centralna oblast Stare Srbije su istraživački posebno zanimljiva i višeslojna tema. Predstava koja postoji u široj javnosti danas, naročito u zapadnom svetu, daleko je od istorijske realnosti. Ta predstava se svodi na kliše po kojem na tom prostoru žive mirni i pitomi Albanci koje surovi Srbi „okupiraju, vrše zločine nad njima i masovno proteruju“. U vreme turskih osvajanja krajem 15. veka procenat Albanaca na prostoru Kosova i Metohije i Stare Srbije je minimalan. Kao iole kompaktnije celine nalaze se samo na obodu tog prostora. Njihov silovit prodor dešava se u poslednja tri veka. Neki domaći i strani pisci ističu da je patrijarh Arsenije III Čarnojević učinio grešku što je znatan deo srpskog naroda poveo preko Save i Dunava u Habzburšku monarhiju. U okolnostima anarhije i nasilja koji su pratili zbivanja u balkanskim provincijama Osmanskog carstva tokom 18. i 19. veka, uočljivo je nekoliko bitnih istorijskih fenomena o kojima je vrlo temeljno pisao ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovič Jastrebov, a kasnije kod nas naročito iscrpno Jovan Cvijić. Oni prave razliku između Arbanasa, odnosno etničkih Albanaca doseljenih iz Albanije, i Arnautaša, odnosno prvo islamiziranih, a potom poarbanašenih Srba. Taj proces je bio vrlo izražen tokom 18. i 19. veka. Doseljeni Albanci, uglavnom kao katolici koji vrlo brzo primaju islam, bili su glavni nosioci nasilja i anarhije nad pravoslavnim Srbima. Centralna vlast je bivala sve slabija i nije uspevala da uspostavi red u državi. Srbi su prvo primali islam, zatim su vrlo često, ne samo islamizirani nego i pravoslavni pribegavali mimikriji uzimajući arbanaški način odevanja i ponašanja da bi vremenom prihvatili albanski identitet. To je naročito bilo izraženo u Drenici, Orahovcu i drugim krajevima. Često su do unazad nekoliko decenija, zadržavali stara prezimena i znali svoje srodnike među pravoslavnim Srbima. Potreba dokazivanja u novom identitetu rađala je radikalizam u obračunu sa svojim nekadašnjim srodnicima.

U istorijskom kontekstu, šta su za Srbiju značile pobede u Balkanskim ratovima?

Oslobođenje 1912. godine bilo je višestruko važnije za Srbiju i srpski narod u celini. Naravno, najvažnije je da je Srbija oslobodila srpski narod u Staroj Srbiji, i time omogućila njegov napredak u narednim decenijama. Oblasti Stare Srbije koje su ponovo ušle u sastav Srbije i jednim delom u sastav Crne Gore, bile su oblasti za koje su najjače vezani srpska nacionalna svest i nacionalno osećanje. One su bile važne i sa privrednog i strategijskog stanovišta. Srbija je pobedom u Balkanskom ratu povratila oblasti preko kojih su vekovima išle važne strategijske i privredne komunikacije, s jedne strane iz pravca zapada prema istoku, a sa druge strane sa severa prema jugu, niz Moravsko-vardarsku dolinu. Iskustvo carinskog rata Srbije sa Austro-Ugarskom prosto je teralo Srbiju da traži puteve za svoju ekonomsku i političku emancipaciju. Za Srbiju je bio vrlo važan izlazak na more. Ona je pokušala da to ostvari prodorom preko Albanije na jadransku obalu, ali je to, nesporno, bio rizičan korak: prvo stoga što se ulazilo u albanski etnički prostor, a drugo, što je bilo više nego izvesno da će te žrtve kao i sa Skadrom biti uzaludne, jer je Austro-Ugarska već decenijama bila energično protiv takve ideje i radila je na konstituisanju autonomne Albanije. Pošto je ovaj pravac izlaska na more bio neizvodljiv, Srbija se orijentisala prema Solunu, gde je dobila slobodnu carinsku zonu koja je postojala sve do novijeg vremena. Pruga Beograd –Bar je na neki način predstavljala izlazak Srbije na more, ali je otcepljenjem Crne Gore Srbiji zatvoren još jedan saobraćajno-trgovački put u politici zapadnih sila potpunog zaokruživanja i izolacije Srbije.

Oslobođenje ipak nije donelo konačan mir tamošnjim Srbima. Zašto su srpska stradanja svojevrsna konstanta na kosmetskim prostorima?

Etničko čišćenje Srba iz Stare Srbije, u prvom redu Kosova i Metohije, imalo je nekoliko svojih faza. Do 1878. nasilja i zločini, o kojima pored ostalih piše i arhimandrit manastira Dečana Hadži Serafim Ristić, u knjizi „Plač Stare Srbije“ (Zemun, 1864), imaju stihijski karakter, i posledica su, s jedne strane fanatizma prema hrišćanima, a s druge strane, gorštačke težnje za osvajanjem pitomih i plodnih predela. Od vremena stvaranja Albanske lige u Prizrenu, tzv. Prizrenske lige, ustoličuje se projekat etnički čiste „velike Albanije“ koja bi trebalo da obuhvati teritorije četiri vilajeta – Kosovskog, Skadarskog, Bitoljskog i Janjinskog. Mržnja prema pravoslavnim Srbima, i uopšte Slovenima, posledica je dobrim delom uticaja i spoljnih faktora, pre svega britanske i austro-ugarske diplomatije, a kasnije fašističkih i nacističkih sila. Prema Cvijićevim istraživanjima od 1876. do 1912. iz Stare Srbije se u Kraljevinu Srbiju iselilo oko 150.000 Srba. Druga faza nastaje tokom okupacije u Drugom svetskom ratu kada su najveći deo Kosova i Metohije, delovi novopazarskog, tutinskog, rožajskog i plavsko-gusinjskog kraja pripojeni fašističkoj „velikoj Albaniji“. Prema dosadašnjim istraživanjima, samo na Kosovu i Metohiji, tokom Drugog svetskog rata, ubijeno je najmanje 10.000 Srba, najmanje 100.000 je proterano, uglavnom u centralnu Srbiju, a najmanje toliko (mada neki autori navode i mnogo veće cifre), naseljeno je ratnih kolonista iz Albanije. Ipak, paradoksalno je da je odlučujući preokret u etničkom čišćenju Srba nastao posle Drugog svetskog rata, u jugoslovenskoj državi. Prema istraživanjima Milovana Radovanovića, iz južne srpske pokrajine se u periodu 1945-1990. u centralnu Srbiju iselilo oko 250.000 Srba. Problem proterivanja Srba od 1999. do danas još uvek nije dovoljno istražen, govori se o 220.000 proteranih Srba. Međutim, van ikakve pažnje javnosti ostaje problem ilegalnog naseljavanja Albanaca iz Albanije u južnu srpsku pokrajinu. Takozvana međunarodna zajednica potpuno ćuti i toleriše taj proces isto tako kao što nije učinila ništa da spreči proterivanje Srba, naprotiv, čak je blagonaklono gledala na te zločine. U svojoj knjizi „Stara Srbija“ objavio sam integralno dokument od 87 strana pod naslovom „O neprijateljskom delovanju i negativnim pojavama na Kosmetu“, koji je za potrebe tajne sednice Izvršnog komiteta CKSK Srbije 1962. godine pripremio Vojin Lukić, tadašnji republički sekretar za unutrašnje poslove. U njemu je data celovita anatomija separatističko-terorističkog pokreta albanske manjine na Kosovu i Metohiji, sa mnoštvom detalja o unutrašnjoj i spoljnoj podršci ovom pokretu. Ovaj dokument, pored ostalih, svedoči o tome da je rukovodstvo Srbije, a svakako i Jugoslavije, 1962. godine do detalja bilo upoznato sa svime što traje i što se priprema na Kosovu i Metohiji.

Godišnjicu Balkanskih ratova obeležiće časni pojedinci, ali ne i država. Ozbiljna inicijativa je izostala. Zašto?

Stogodišnjica oslobođenja Stare Srbije je nesumnjivo veliki istorijski događaj koji zaslužuje da bude dostojno obeležen. Daleko manje godišnjice u istoriji evropskih naroda se obeležavaju vrlo svečano i na svim nivoima društva. Srpska vojska je posle više vekova oslobodila Prištinu, Prizren, Skoplje i druga središta, vratila se na Gazimestan, povratila od Turaka glavna središta svoje stare države, oslobodila srpski narod višedecenijskog nasilja i terora. Poznato je da je presudnu ulogu imala Kumanovska bitka 23-24. oktobra 1912. godine i da je na Zebrnjaku uoči Drugog svetskog rata podignut veličanstven spomenik junacima ove bitke. Bugari su 1942. godine srušili ovo monumentalno zdanje, a posleratna makedonska vlast nije pokazivala nimalo volje ne samo da ga obnovi nego ni da ga zaštiti od daljeg propadanja. Doduše, koliko mi je poznato ni srpsko rukovodstvo nije insistiralo na njegovom obnavljanju. Primećuje se da u našem javnom životu mnogo prostora dobijaju potpuno beznačajni događaji, a da jedna ovakva istorijska godišnjica biva potisnuta sasvim u stranu ili prepuštena privatnoj inicijativi pojedinih rodoljuba. Reč je u suštini o tome kako potomci vrednuju velike istorijske poduhvate svojih predaka i kako se odnose prema duhovnim temeljima svoje prošlosti. Mi smo svedoci nedostatka elementarnog samopoštovanja prema događaju koji je bio san mnogih generacija Srba pre 1912. godine.

Činjenica je da se danas suočavamo sa revizijom rezultata Balkanskih ratova. Da li je reč o istorijskom revanšizmu?

Revizija rezultata Prvog balkanskog rata i uopšte istorijski revanšizam su danas više nego očigledni, ali traju već odavno. Već odmah posle oslobođenja Stare Srbije i Vardarske Makedonije austrougarska propaganda je nastojala da te događaje prikaže kao istorijski korak u stvaranju tzv. velike Srbije. Austro-Ugarska u tome nije bila usamljena. Trebalo bi videti izveštaj Karnegijeve zadužbine iz 1914. godine, čiji je reprint sa predgovorom Džordža Kenana objavljen devedesetih godina da bi se shvatilo koliko savremeni geopolitički projekti imaju duboke korene. Kenan preporučuje kako bi se trebalo odnositi prema balkanskim narodima imajući u vidu jugoslovensku krizu: prema njima ne bi smeli da se primenjuju standardi koji važe za zapadni svet. Već 1912. se govorilo o srpskoj „okupaciji“ ovih oblasti i o „srpskim masovnim zločinima nad Albancima“. Fašističke i nacističke zemlje između dva svetska rata i njihovi sateliti u našem susedstvu pokušavaju da ugroze oslobodilačke tekovine 1912. Slične stavove ima Kominterna i KPJ, prikazujući Jugoslaviju kao „versajsku“ i „velikosrpsku“ tvorevinu. Vođstvo jugoslovenskih komunista je pobedom u građanskom ratu učinilo najveći korak u reviziji rezultata Prvog balkanskog rata. Na teritoriji Srbije sa kojom je ona ušla u Kraljevinu SHS konstituisana je makedonska federalna jedinica, kao i Autonomna Kosovsko-metohijska oblast. Tokom Drugog svetskog rata i u Raškoj oblasti je bila konstituisana tzv. Partizanska autonomija Sandžaka, ali je 1945. voljom Kardelja i ostalih bila raspuštena. Jer bilo je više nego očigledno da je krajnji cilj te politike slabljenje srpskog faktora u jugoslovenskoj državi. U isto vreme hrvatska federalna jedinica, pored Hrvatske, dobija i Slavoniju (sa darovanom Baranjom) i Dalmaciju, plus još i Dubrovnik. Nije se moglo govoriti o bilo kakvoj srpskoj autonomiji u Hrvatskoj, iako su Srbi u pojedinim oblastima kao što su Lika, Banija i Kordun bili gotovo jedino stanovništvo. Ceo tok događaja poslednjih decenija išao je u pravcu vraćanja Srbije u granice pre 1912. godine. Već u presudi Dušku Tadiću u Hagu u uvodnom delu se ističe da je stvaranje „velike Srbije“ započelo „uključivanjem Vojvodine i Kosova“ u njen sastav. Sudsko veće je u stvari na ovakav ideološki način tumačilo ustavne promene krajem osamdesetih godina 20. veka kojim su oduzeti atributi državnosti srpskim pokrajinama. Sve što se dešavalo od početka razbijanja jugoslovenske države do danas bilo je u stvari jedan veliki trijumf istorijskog revanšizma prema Srbima.

Podležu li i sami Srbi revizionizmu, kako bi se moglo zaključiti i po tome što su nazivi poput Stare Srbije skoro pa sasvim zaboravljeni?

Među Srbima je uočljiva sklonost da stara istorijska imena svojih zemalja zaboravljaju ili potiskuju, a prihvataju administrativno-upravne ili druge nazive stranih sila. To se, pored ostalog, vidi na primeru Raške oblasti. Mnogi strani istraživači i putopisci u 19. i početkom 20. veka ovu oblast nazivaju Raška ili Stara Raška, dok se među nama ukorenjuje naziv Sandžak, iako je poznato da je sandžak naziv jedne osmanske administrativne jedinice, veličine okruga ili nešto veće, i da je takvih sandžaka bilo na stotine širom Osmanskog carstva. Nikada nije u tursko vreme postojala oblast pod nazivom Sandžak, već samo konkretni sandžaci. Oslobođenje 1912. godine Raška oblast je dočekala sa četiri sandžaka: pljevaljski i sjenički, a manji delovi su pripadali prištinskom i pećkom sandžaku. Prizivati sandžak posle oslobođenja 1912. znači težiti reosmanizaciji ove oblasti i insistirati na njenom turskom identitetu.

[/restrictedarea]