Prof. dr Jelica Stojanović: „Crnogorski jezik“ je političko nasilje bez premca u istoriji

Razgovarala Biljana Živković

S obzirom na sva jezička dešavanja, Crna Gora je jedinstven primjer u svijetu, pa čak i „u okruženju“. Nad lingvistikom, kao naukom, politika već godinama vrši nasilje, potpuno ignorišući naučne kriterijume i principe, istorijski kontinuitet i utemeljenost u narodnoj volji

„Od Vukove reforme prošlo je dva veka, i u tom, ne malom razdoblju, uporedo s političkim previranjima trpeo je srpski jezik, ili bolje da kažemo, politika je diktirala lingvistiku. O tome najbolje govori svojatanje srpskog jezika u Hrvatskoj i BiH i položaj srpskog jezika u Crnoj Gori, koji je doveden do apsurda. U istoriji Srpske Sparte, vreme crnogorskih ‘jezikotvoraca’ ostaće upamćeno kao najsramnije! Jezičke, obrazovne, kulturne turbulence u Crnoj Gori (nametnute), nanele su nenadoknadivu štetu generacijama koje dolaze.“
Ovo su reči dr Jelice Stojanović, profesorke na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, sa kojom razgovaramo o kulturno-političkim prilikama i stanju srpskog jezika u Crnoj Gori.

Da li razlog za nepovoljan status srpskog jezika u Crnoj Gori, ali i u drugim državama nekadašnje SFRJ, treba tražiti u zloupotrebe Vukove reforme, i marginalizaciji nauke o jeziku?
Poslednja dva vijeka su vjekovi u kojima se politika i, povezani sa njom, državno-nacionalni projekti, naročito na prostorima koje je „opsluživao“ srpskohrvatski jezik, nadomješta nauci, veoma često i falsifikati istini: prvo što se tiče prihvatnja Vukove reforme srpskog jezika kao srpskohrvatskog (o čemu je dosta pisano), potom stvaranja „jezikā“ koji su s pravom nazvani politički, što znači da u sistemsko-lingvističkom, naučnom smislu nemaju status posebnog jezika. Lingvistički kriterijumi su postojani i jasni, zato ih ima neuporedivo manje nego političkih (strukturni; genetski; komunikativni; tj. šta jezik jeste s obzirom na gramatičku strukturu, iz čega proishodi njegov istorijski kontinuitet; jezička razumljivost). Nelingvističkih „kriterijuma“, koji su na ovim našim prostorima služili kao „opravdanje“ stvaranja novih jezika, odnosno novih imena za isti jezik, ima neuporedivo više, stvaraju se i dodaju novi – s obzirom na novonastalu situaciju, projekte i potrebu kao: pravo svakog naroda da svoj jezik zove svojim imenom, pravo nacije da jezik zove svojim imenom, samoprocjena (i opredjeljenje, često iskonstruisano i zadato) govornika datog jezika, kriterijum dogovora nelingvističkih, odnosno političkih autoriteta;’kriterijum’ kompromisa, kriterijum nezavisne države; kriterijum kulture, ustavno određenje imena za jezik, norma i standardizacija kao kriterijum… I tu nije kraj… S obzirom na nepostojenje naučno i istorijski jasnih i utemeljenih kriterijuma za različita imenovanja jednog (istog) jezika, ime jezika pokušava se opravdati i obrazložiti nekad pravom samom po sebi, nekad nacionalnim, nekad državnim predznakom (često i prema trenutnoj potrebi i sticaju okolnosti), a potom se pokušava novoformirana i novonastala jezička situacija projektovati i na istorijsko jezički plan. To se manifestovalo kako formalnim izdvajanjem i inaugurisanjem hrvatskog standarda (koji se pokušava proglasiti posebnim jezikom), sa još više apsurda u slučaju bošnjačkog/bosanskog standarda, a sa najviše besmisla i promašenosti u slučaju „crnogorskog standarda“. Srpski jezik je u suštinskom, genetsko-tipološkom, a i standardološkom smislu, kroz svu istoriju, a i danas, sačuvao svoju prepoznatljivost, svoju čvrstu vertikalu, bez obzira na različita (pre)imenovanja i stalne pokušaje da mu se smanji obim.

Pripadate grupi lingvista-srbista, borac ste za očuvanje srpskog jezika na našim govornim područjima. Kakve su, iz Vašeg ugla, političke i jezičke (ne)prilike u Crnoj Gori?
Poslednjih godina Crna Gora je, s obzirom na sva dešavanja u vezi sa jezikom, jedinstven primjer u svijetu, pa čak i „u okruženju“. Nad lingvistikom, kao naukom, politika već godinama vrši nasilje, potpuno ignorišući naučne kriterijume i principe, istorijski kontinuitet i utemeljenost, utemeljenost u narodnoj volji, uprkos svemu svjedoci smo velikog broja promašaja, koji su se odrazili na nauku, državu i narod. Kao da su sebi dali u zadatak da što više o čudu zabave i zbune cijelu Crnu Goru, a, kao i uvijek, trpi narod: djeca, roditelji, nastavnici… Nauka u ove projekte nije uključivana, uključivani su samo oni koji su prihvatili da budu produžena ruka politike. Svaki potez upravo je sve ove godine usmjeren prema tom cilju. Korak po korak, kad se i koliko može. To je, sjećamo se, počelo 2004. godine pukim preimenovanjem nastavnog predmeta Srpski jezik u „maternji“ u školama (zbog čega je 28 profesora u Crnoj Gori, braneći istinu, nauku, srpski jezik, Ustav, ostalo bez posla), a u zagradi „srpski, crnogorski, hrvatski, bošnjački“ (a učenicima i roditeljima je data mogućnost da upišu ime „jezika po želji“, koje je moglo da glasi i „crnogorski“). „Obrazloženja“ za promjenu imena jezika u Crnoj Gori bila su sasvim izvanlingvistička, politikantsko-ideološka: prvo da „svak ima pravo da zove jezik svojim imenom“, što je u svjetskoj praksi, izvan ovih naših prostora, nezabilježeno „pravo“. Zatim se isticalo „pravo“ da svaka nacija ima pravo da svoj jezik zove „imenom nacije“. Međutim, naroda koji govore isti jezik kao i neki drugi narod ima toliko da se teško mogu i nabrojiti, i ne zovu jezik po imenu svoje nacije, čak ni naroda.

[restrictedarea]

Od sticanja „državnosti“ Crne Gore, nastavljeni su novi procesi podrivanja imena srpskog jezika. Kako to komentarišete?
Kada je Crna Gora dobila državnost nastupio je novi „argument“. Jezik mora i treba da se zove po imenu države (neko državno pravo na ime jezika)! Promovisanje ovakvih međuuslovljenosti najčešće je pratilo „objašnjenje“ tipa: da je to logično, da je to normalno; da su svi u okruženju nazvali jezik po državi, iako znamo da srpski nije izveden od Srbija (imena države) nego od etnonima Srbin; ne postoji, npr., bosanskohercegovački jezik, a postoji Bosna i Hercegovina… Osim toga, poznato je da se ime jezika (ne izvodi od imena države nego od imena naroda, tako je, npr., jezik Rusa – ruski, a ne rusijski, Italijana – italijanski…); dalje ne postoji austrijski, švajcarski, belgijski, američki, brazilski, alžirski, iako postoje države sa tim imenom; nije postojao crnogorski za vrijeme postojanja države Crne Gore u doba Nikole Prvog Petrovića… Uglavnom se u Crnoj Gori sve završava na tim njihovim „argumentima“. Nešto kasnije je pitanje jezika, prije svega njegovog imena, stavljeno na skupštinsku raspravu, bez stručne i društvene verifikacije. Potom se nastavni predmet „preselio“ u Ustav, ali izmijenjenim redosledom, i izmišljanjem nepostojeće distinkcije: „službeni jezik“ u službenoj upotrebi (da bi se njime stvorio prostor za favorizovanje „crnogorskog jezika“, bez, makar i pokušaja stvaranje, bilo kakve norme). Treba napomenuti da je tada, prema popisu (koji može da bude jedan od kriterijuma u vezi sa jezičkom politikom, mada ne jedan od bitnijih), govornika srpskog jezika bilo 64 odsto, a za crnogorski (kao puki naziv), iako pod silnim političkim pritiskom, opredijelilo se svega 20 odsto, pa, i pored toga što je jedino srpski jezik, u ovom kontekstu, jezik istorijskog kontinuiteta, utemeljenog i postojanog standarda, stavljen u sasvim podređen položaj. U Ustav je unijeto ime za jezik koji ne postoji niti je ikada postojao! Ali, sada je to najedanput postao „dokaz“ postojanja „crnogorskog jezika“. Čim mu je ime unijeto u ustav „crnogorski jezik“ „nepobitno“ postoji. Ustavom se, kao što je poznato, ne stvara jezik, niti je puko upisivanje imena za jezik dokaz njegovog postojanja. Za to je, upravo, dokaz način na koji je ime za jezik/jezike upisivano u Crnoj Gori. U ne malom broju zemalja svijeta (Njemačka, Sjedinjene Američke Države, Velika Britanija, Mađarska, Danska, Norveška, Švedska) ime jezika (službenog, u službenoj upotrebi, državnog) ne upisuje se u ustav (niti ustavno definiše), jezik se, pa i ime jezika, podrazumijeva, ako je pitanje jezičke politike zasnovano na ustaljenim, uobičajenim, utemeljenim i jasnim principima, koji doprinose stabilnosti, jer jezik bi trebalo da bude sredstvo komunikacije, a ne problem u komunikaciji. To, mimo svih svjetskih kriterijuma i principa, u Crnoj Gori nije slučaj. Preko 98 odsto jezika na svijetu nema nikakav službeni status.

Nastao je ubrzo Odbor za standardizaciju crnogorskog jezika sa „ekspertima“ za crnogorski jezik.
U Crnoj Gori formiran je „Odbor za standardizaciju crnogorskog jezika“ sa 13 članova, koji se na 13. sjednici raspao – na dvije grupe. Kako saopštiše, „nije bilo domaćih upotrebljivih stručnjaka“ to su angažovani „strani eksperti“ (uglavnom Hrvati!?). Osnovni „moto“ svih ovih odluka i dešavanja zasnovan je na „načelu“ odnosno, ultimatumu: crnogorski jezik mora da postoji, u skladu sa „obrazloženjem“ koje je na konferenciji za štampu dao jedan od članova „ekspertske grupe“ Milenko Perović − „ako smo se džilitnuli, moramo postići cilj, da nam se dušmani ne svete i ne seire“. A Silić , dugogodišnji hrvatski ekspert za „crnogorki jezik“, prema riječima Milenka Perovića, „intervenisao je na pravopisu“ idući „radikalno u crnogorizaciju crnogorskog jezika“, u koju se ne bi „usudio da ide ni on kao Crnogorac“. I još − k tome: „da hrvatski profesor Silić poznaje crnogorski jezik bolje nego bilo koji Crnogorac“!?. Izgleda da će, u skladu sa ovim, svako ko „preferira“ ekspertski „pravopis“ morati da nabavi po jednog Hrvata za (p)odučavanje „crnogorskom jeziku“. Prva je varijanta (tip djevojka, sjesti) prihvaćena, kako saopšti Perović, da bi „oni koji su dosad bili jezički pismeni, ostali to i dalje“, a druga, tip: đevojka, s’esti… (sudeći prema prvom „obrazloženju“), valjda, da bi oni koji su nepismeni postali „pismeni“ (ili ostali nepismeni i dalje).

Standard i standardizovanje „crnogorskog“ jezika će ostati upamćeno kao sraman korak sadašnjih pripadnika crnogorske političke i intelektualne „elite“, i „novih“ lingvista.
Pokušaj standardizovanja išao je ka još većem promašaju i besmislu. U „standard“ je strpano sve, bez ikakvog reda i smisla, i književni , tj. standardni oblici srpskog jezika (tipa: djevojka, tjerati, tjeme, sjutra, kozji), i dijalekatski oblici (širokog prostora) srpskog jezika (tipa: đevojka, ćerati, s’utra, iz’esti), koji se upotebljavaju od Banije i Korduna, preko Bosne i Hercegovine, Crne Gore, jugozapadne Srbije, čak sve do Levča, za koje je još Vuk Karadžić shvatio da nijesu sistemskog karaktera te da ne treba da budu dio standarda, jer standard treba da bude zasnovan na naučnim i jasnim principima. Da „novostandard“ nije zasnovan na jasnim i naučnim, principima, vidi se iz nesnalaženja „novostandardologa“ pa im „norma“ važi od danas do sjutra, od slučja do slučaja: đetlić, đenuti, ućeha, staros’edilac, s’ekutić, z’ena…, ali, dječak, tješnji… Ono što je nauka prozrela i zasnovala još u 19. vijeku, to naša politička vrhuška ignoriše i urušava na početku 21. vijeka. Kao proizvod svega ovoga, nastao je i najnoviji haos od „standardološke literature“ „crnogorskog jezika“, počev od septembra 2010. pojavljuje se „Gramatika crnogorskoga jezika“ (autori Adnan Čirgić i dvojica hrvatskih lingvista: Ivo Pranjković i Josip Silić), prepisana gramatika hrvatskog jezika sa novinom od dva nova (stara dijalekatska) glasa (koje prate i nove/stare grafeme) i „Pravopis crnogorskoga jezika“ (redakcijski odbor predstavlja prethodno izabrani „ekspertski“ tim: Milenko Perović, opet Josip Silić, Ljudmila Vasiljevna, zajedno sa Adnanom Čirgićem).
Kako u Crnoj Gori nema nikog sa diplomom „crnogorskog jezika“, to je je u avgustu 2011. godine Ministarstvo (paralelno sa prihvatanjem planova za nastavni predmet koji su nazvali crnogorski jezik i štampanjem udžbenika na čijim koricama takođe piše crnogorski jezik) organizovalo kurs za obuku „crnogorskog jezika“, koji je trajao dva dana, „čitavih” 180 minuta, a „polaznici“ su dobijali potvrdu da su pohađali seminar „Crnogorski jezik u nastavi“ i time sticali „pravo“ da predaju isti. Seminar je pohađalo preko 2.000 profesora srpskog jezika i učitelja. Istovremeno, oni koji nijesu pohađali „seminar“ pozivani su sa biroa  ili iz škola, samo da dođu i podignu „novu diplomu“, koja ih je gotova čekala i bez „doškolovanja“. U tom naletu darežljivosti u dijeljenju diploma, desilo se čak da je jednom prodavcu lubenica, Milutinu Ćeraniću, kako su saopštili mediji, iz Srbije, koji je prošlog ljeta prodavao lubenice na pijaci u Crnoj Gori, poštom uručena potvrda „profesora crnogorskog jezika“.
Naravno, o bilo kakvoj suštinskoj ravnopravnosti ne može se govoriti, jer srpski jezik ima istorijsku zasnovanost, kontinuitet i prepoznatljivost, bogato duhovno i kulturno nasleđe, jezik je prema svim lingvističkim kriterijumima, a nije političko-ideološka projekcija.

Šta čine crnogorski političari u želji da što više podriju srpsko nacionalno biće? Zna se, kada se razbije jezik, mnogo lakše se uništavaju sve druge spone: nacionalne, verske, istorijske… a taj proces započinje u školama!
Već godinama u Crnoj Gori zvanična politika radi na razgradnji suštinskog, i odricanju od vrijednosti srpskih, pa se, i pored svega toga, vlast trudi svim mehanizmima da ne bude ni formalne ravnopravnosti, „ravnopravnosti“ u praksi. Toga smo svjedoci u svim sferama. Za mnoga dokumenta, koja treba da popune ili potpišu, građani mogu od opcija da se opredijele između „crnogorskog“, i na primer engleskog (što, nažalost, često bude „spasonosno“ rešenje za one koji „ne znaju“ crnogorski), – a nema mogućnosti da odaberu opciju – srpski jezik.
Novembra 2011. formirana je i Komisija za izradu programa za nastavni predmet crnogorski-srpski, bosanski, hrvatski jezik, u koju su ušli predstavnici sve četiri strane, ali, kako se pokazalo u praksi, i kako se vidi iz reagovanja predstavnika za srpski jezik, protagonisti vlasti u komisiji dobili su zadatak i pokušavaju da nametnu „normu crnogorskog jezika“ svima, a da srpski jezik i njegove govornike marginalizuju, kako u nastavnoj praksi tako i šire. Udžbenici, na čijim koricama piše crnogorski jezik, uglavnom su ostali u upotrebi, a nezvanično se, u sklopu ovakvog predmeta, učenici u nastavi upoznaju sa „dva nova glasa“, čime se, u stvari, pokušava „novocrnogorska norma“ (kvazinorma) lagano nametnuti svima. Nemoguće je naći udžbenike sa toliko dubleta kao što ih ima u ovim udžbenicima, koji su prepuni kosih crta.

U Crnoj Gori se „konstruiše” neka nova istorija bez srpskog porekla i korena! Upozoravate da je na skandalozan način upotrebljena dragocena srpska spomenička građa.
Svakako da se ovakvom „jeziku“ pokušava „pridodati“ istoričnost. Na novoformiranom Studijskom programu za crnogorski jezik na Filozofskom fakultetu u Nikšiću postoji predmet koji se zove Istorija crnogorskog jezika. U skladu sa tim pokušava se projektovati iskonstruisana sadašnjica na daleku istoriju i prošlost, falsifikovanjem jezičkih i istorijskih činjenica, istorijskog kontinuiteta srpskog jezika na prostorima današnje Crne Gore. Ovi procesi su, naravno, karakteristični i za prostor Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Prisvaja se tako, između ostalog, srpska spomenička građa u koju se uključuje sve sa prostora koje obuhvata sadašnja Crna Gora. Tako u udžbenicima za „crnogorski jezik“ stoji: „Počeci crnogorske pismenosti sežu do sredine IX vijeka. Međutim, iz toga perioda nema sačuvanih pisanih spomenika na slovenskome jeziku i pismu. Sačuvani su samo tragovi grčke i latinske pismenosti u Crnoj Gori toga perioda. Neki stručnjaci smatraju da su najstariji slovenski spomenici na crnogorskome tlu pisani glagoljicom, neki ćirilicom, a ima ih koji smatraju da je latinica najstarije crnogorsko pismo“ (Čirgić, Šušanj). Mislim da je ovdje svaki komentar suvišan. Dalje, tamo stoji i da su Vranjanske povelje nastale „iz pera zetskih/crnogorskih pisara u doba Nemanjića, Balšića i Crnojevića“, a: „Najviši domet crnogorskoga književnog jezika s kraja 18. i početkom 19. vijeka dostignut je u Poslanicama Svetog Petra Cetinjskog“. Naročito je „interesantno“ pozicioniranje Miroslavljevog jevanđelja, koji se svrstava u „zetsku redakciju“, potom iz „nje“ izvodi „crnogorski jezik” (a i ostale redakcije i jezici).
Osim toga, godinama je aktuelno izbacivanje srpskih pisaca, koji su ranije bili široko zastupljeni, počevši od Svetog Save, a nadomještanje piscima, po sistemu „budiboksnama“ ravnopravnosti, za koje većina, ili svi, diplomirani filolozi nijesu nikad čuli (i nijesu na nekom gubitku). Pri tim se izbjegava da se srpskim piscima upiše nacionalni predznak, ne samo onima sa prostora Crne Gore već i onima sa prostora Srbije, dok se hrvatskim piscima predznak izričito naglašava.

Kako komentarišete to što u otimanju srpskog jezika, kulture, istorije pomažu i neki „eksperti“ iz Srbije?
Želim da napomenem da mnogi sa prostora Srbije, pri tom naučnici visokih zvanja, često i filolozi, ni u čemu ne pomažu očuvanju (odbrani) srpskog jezika u Crnoj Gori. Svjedok sam, nažalost, konkretnih dešavanja, kada, neki profesori sa filoloških fakulteta iz Srbije, sa odsjeka za strane jezike, prihvataju da u Crnoj Gori budu mentori za teme koje komparativno tretiraju neki problem u: engleskom, njemačkom, italijanskom…, na jednoj, i, „crnogorskom jeziku“, na drugoj strani; ili – kada neki iz različitih visokoškolskih institucija, ili naučnih institucija najvišeg ranga, za potrebe „crnogorskog tržišta“ pišu, ponekad i u koautorstvu sa nekima iz Crne Gore za, hrvatske časopise, na „radnom crnogorskom jeziku“. Ne znam da li su i oni išli na kurs „crnogorskog jezika“? Ali, prvo je trebalo „prelomiti u glavi“.

________________

Prof. dr Jelica Stojanović, sa Filozofskog fakulteta u Nikšiću (Studijski program za srpski jezik i južnoslovenske književnosti), doktorsku disertaciju Ortografske i jezičke karakteristike Četvorojevanđelja iz manastira Nikoljca iz Bijelog Polja (13/14. vijek) odbranila je na Filološkom fakultetu u Beogradu. U zvanje docenta izabrana je 2001, a u zvanje vanrednog profesora 2006. Od 1996. do 1998. radila je kao lektor i predavač srpskog jezika u Rusiji na Državnom univerzitetu u Sankt Peterburgu na Katedri za slavistiku. Predavač je na Filozofskom fakultetu u Kosovskoj Mitrovici, i na Bogoslovskom fakultetu u Foči. Predaje Istoriju srpskog jezika, Staroslovenski jezik i Savremeni srpski jezik (na studijskim programima za strane jezike), Crkvenoslovenski jezik i Srpsku srednjovekovnu paleografiju na Bogoslovskom fakultetu, kao i Uporednu gramatiku slovenskih jezika na postdiplomskim studijama u Kosovskoj Mitrovici. Autor je više knjiga, naučnih radova i stručnih tekstova, a učestvovala je na mnogim međunarodnim i domaćim naučnim skupovima. Saradnik je Instituta za srpski jezik SANU, član Matice srpske u Novom Sadu.

[/restrictedarea]