Dr Momčilo Subotić: Bosanski geopolitički trougao

Razgovarala Biljana Živković

Austrougarska okupacija  proizvela je na srpskom istorijskom  i etnojezičkom prostoru dve krupne i danas aktuelne geopolitičke konstante: pored nacionalizovanja muslimana, u BiH se uz podršku austrougarske politike katolici počinju proglašavati  Hrvatima, te je tako na srpskom prostoru i od srpskog etnojezičkog supstrata uspostavljen istorijski projekat bosanskog geopolitičkog trougla koji je i danas aktuelan

Nedavno održan okrugli sto „O Srbima muslimanske  veroispovesti“, jedinstven je u istoriji nauke o jeziku. Učesnici, naučnici, predstavnici intelektualne elite u zemlji i rasejanju složili su se u jednom: neophodno je učiniti sve da se sačuva srpska jezička vrednost i kultura. Srpski jezik bi trebalo da bude iskra povezivanja ili spona naroda istog porekla, u ovom slučaju – muslimanskog i srpskog pravoslavnog. Što pre se shvati istorijska istina, više neće moći tuđini žedni slovenske krvi da koriste verske različitosti na srpskom etnojezičkom prostoru za izazivanje sukoba srpskog naroda, osuđenog da ga međaju, dele, zavađaju, uklanjaju sa istorijske scene iz samo Zapadu znanih razloga. Ujedno, ovo je tema našeg razgovora sa dr Momčilom Subotićem, naučnim savetnikom Instituta za političke studije, inače jednim od organizatora skupa.

Po čemu će ovaj skup ostati upamćen u istoriji nauke o jeziku?
Naučni skup „O Srbima muslimanske veroispovesti“ i zbornik radova koji je publikovan pod istim nazivom predstavljaju još jedan značajan korak u rekonstituisanju srpske istorijske, jezičke, kulturne i političke misli u postjugoslovenskom periodu. Skupu je prethodilo nekoliko naučnih skupova, na kojima je obnovljena ideja o Srbima kao multikonfesionalnom narodu, tj. ideja o Srbima tri vere ili tri zakona u Vukovoj terminologiji. U Novom Sadu, novembra 2007, u organizaciji Pokreta za obnovu srbistike i Vlade RSK u progonstvu, održan je dvodnevni međunarodni naučni skup „Srpsko pitanje i srbistika“, koji je blagoslovio episkop bački Irinej, što je verovatno jedinstven primer u našoj istoriji, pošto je on tom prilikom izričito naglasio da SPC nikad nije tvrdila da su  Srbi samo pravoslavci. Aktivnošću istih aktera, avgusta 2009, na stogodišnjicu osnivanja obnovljena je „Matica srpska“ u Dubrovniku sa sedištem u Beogradu, a zatim, u proleće 2010. u Zemunu  održan je  naučni skup pod nazivom „Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku“, posvećen stopedesetogodišnjici rođenja velikog slaviste Milana Rešetara, jednog od najznačajnijih dubrovačkih Srba katolika. Bila je to jedinstvena prilika da se prvi put obavi rasprava o Srbima rimokatolicima. Posebno mesto i značaj u iniciranju i organizaciji  naučnih skupova pripada profesoru Petru Milosavljeviću, kao ključnom obnovitelju srpske jezičko-etničke paradigme.
I ovaj naučni skup o Srbima muslimanske veroispovesti, posle propasti Jugoslavije i ideje jugoslovenstva, shvatamo kao priliku da u skladu sa naučnom argumentacijom ukažemo da za pitanja nacije, vere, jezika, književnosti, važe isti evropski principi na koje se danas mnogi i često pozivaju,  a to onda čini neophodnim  da se srpsko i muslimansko-bošnjačko  pitanje  sagleda u široj istorijskoj, etnojezičkoj i geopolitičkoj dimenziji. Održali smo, dakle, jedan do sada jedinstven, pa prema tome istorijski  naučni skup o jednoj grani srpskog naroda – o Srbima muslimanske veroispovesti. Pozvali smo se, pri tome, na evropske etnojezičke principe, na kojima su tokom 19. veka konstituisane savremene evropske nacije – kao što su nemačka, italijanska, mađarska, češka, slovačka i druge, shodno filološkim učenjima Fihtea, Herdera, kao i korifeja slavističke nauke – Dobrovskog, Šafarika, Miklošiča, Kopitara, Dositeja, Vuka, Daničića. Svi oni su polazili od stava da je nacija jezička činjenica, da je nacionalno pitanje prvenstveno lingvističko pitanje. Tako su kao zajednice jezika nastale savremene evropske nacije. I u srednjovekovnoj srpskoj državi nacije su se razlikovale po jeziku, poznato je da je i Stevan Nemanja narod poistovećivao sa jezikom. Na dvoru cara Dušana sedeli su i pravoslavni i katolički Srbi. I sam Nemanja prvo je kršten u katoličkoj crkvi, a Vukan, ako ne i sam katolik, ono pod snažnim uticajem katoličke crkve. Sve je to dobro poznato.

Stiče se utisak da je naučni skup pojasnio neke istorijske i jezičke nedoumice?

[restrictedarea]

Nadamo se da jeste. Pre svega, detaljnije su analizirane i aktuelizovane neke u istoriji inače poznate činjenice, kojima u našem obrazovnom sistemu i javnosti nije poklonjena dovoljna pažnja. Tu pre svega mislimo na istorijski tok i karakteristike islamizacije koju je izvodila Osmanska turska država na srpskom etnojezičkom prostoru, od Kosovske bitke  do  Berlinskog kongresa. To je period „turčenja“ domaćeg srpskog stanovništva, u „prvim“ vekovima (15. i 16. vek) nenasilnim putem, i to najpre srpskog plemstva, a zatim, i nasiljem, prisilnim mobilizacijama u vreme turske imperijalne defanzive u brojnim tursko-ugarskim i austro-turskim ratovima tokom 17. i 18. veka, pogotovo posle Bečkog rata 1683-1699, kada je do 1912. godine počelo povlačenje „bolesnika sa Bosfora“ iz evropskih zemalja. Srpske bune i ustanci, kao i brojno učešće Srba u austrijskim i ugarskim formacijama, a naročito Srpska revolucija 1804. i ustanci srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u drugoj polovini  19. veka, odlučujuće su doprineli oslobođenju srpskog naroda i formiranju nezavisne srpske države krajem 19. veka. Takođe, najviđeniji Srbi koji su primili islam i postali ključni nosioci turske državne ideje, poput Baje (Bajice) – Mehmed paše Sokolovića nisu zaboravili svoje srpstvo. Oni su (bilo je ukupno 17 turskih velikih vezira srpskog porekla) uspešno nosili to svoje dvojstvo. Mehmed paša Sokolović obnovio je 1557. godine  Pećku patrijaršiju i za patrijarha postavio svog rođaka Makarija; jedan drugi Sokolović – Ferhad paša sagradio je poznatu džamiju u Banjaluci. To su bili oni Srbi, mnogi su i zaboravili ili nastojali da zaborave svoje srpsko poreklo, koji su se ispeli visoko u turskoj državnoj i vojnoj hijerarhiji. Pomenimo i Omer pašu Latasa (islamizovani Ličanin Mićo Latas), koji se svojim talentom, ali i svirepošću prema svojim sunarodnicima „odmetnuo“ do čina seraskera – vrhovnog vojnog zapovednika u turskoj vojsci.
Ivo Andrić u svojoj doktorskoj disertaciji „Razvoj  duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine“, ovo turčenje Srba u Bosni prikazuje poznatim stihovima:
„Beg je Rada lijepo poturčio i
sa lijepom Anom  oženio,
Darovo mu deset kuća kmeta,
Ne zove se sada Radojica,
Već se zove Pilipović Ibro“.
Otuda, običan muslimanski svet, tj. bivši Srbi, sad Turci, kako su sami sebe nazivali (Turci su ih zvali „Bošnjaci“, a ovi njih „Turkeši“), nalazili su se u stanju kolektivnog identiteta koji Meša Selimović kazuje kroz lik Hasana u „Dervišu i smrti“:
„Ni sa kim istorija nije napravila takvu šalu kao s nama. Do juče smo bili ono što danas želimo da zaboravimo. Ali nismo postali ni nešto drugo. Stali smo na pola puta, zabezeknuti. Ne možemo više nikud. Otrgnuti smo, a nismo prihvaćeni. Kao rukavac što ga je bujica odvojila od majke rijeke, i nema više toka, ni ušća, suviše malen da bude jezero, suviše velik da ga zemlja upije. S nejasnim osjećajem stida zbog porijekla, i krivice zbog otpadništva, nećemo da gledamo unazad, a nemamo kud da gledamo unaprijed, zato zadržavamo vrijeme od ma kakvog rješenja!“

Muslimani jesu Srbi muhamedanske veroispovesti, ali zašto je to danas teško reći, a još teže sprovesti u praksu?
Današnji bosanskohercegovački muslimani (od 1993. Bošnjaci), kao i muslimani iz Raške oblasti (takođe odskora Bošnjaci), u najvećem broju jesu poreklom Srbi, uz manji broj onih koji su turskog porekla (Kajtaz, Behmen, Čengić i slično) i čiji su preci došli sa Osmanovićima. Bez obzira na to što su bosanski muslimani više puta kroz istoriju menjali svoj identitet i što su oni danas, razume se, više u političkom nego u etničkom smislu Bošnjaci, ova tema je naučno relevantna i legitimna. Srpska nauka (istoriografija i filologija), već od Daničića naovamo, nažalost, služila je nenaučnim, hrvatskim državnim ciljevima, onako kako ih je Štrosmajer, a potom Jagić i plejada hrvatskih političara od Starčevića do Tuđmana video i zagovarao. Gresi srpske istorije i nauke o jeziku u jugoslovenskom periodu – tzv. serbokroatistike su evidentni. Ali u pitanju je kolonijalna politika velikih sila. Otuda je neophodno da se kaže i sledeće: Bosna i Hercegovina je u evropskoj nauci smatrana za srpski etnografski i istorijski prostor sve do Berlinskog kongresa 1878. Tada je jednog okupatora (Tursku) zamenio drugi okupator (Austrougarska). Austrija je bacila oko na Bosnu i Hercegovinu već krajem 18. veka, ali je svoj nastup intenzivirala u vreme buđenja ideje srpskog nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja – to je vreme od Garašaninovog „Načertanija“ do srpskih ustanaka u BiH. Bila je neko vreme spremna da sa Srbijom deli Bosnu, ali je posle pobede Nemaca u Francusko-pruskom ratu, računajući na nemačku podršku,  Austrija ispoljila pretenzije na celu Bosnu. Austrougarska okupacija, zatim aneksija BiH podgrevala je  hrvatske težnje  za pripajanjem ovih oblasti. Hrvati su se nadali trijalističkom preuređenju Dvojne monarhije sve do njene propasti 1918. godine.  I kao što su se bosanski muslimani identifikovali sa turskom državnom idejom, Hrvati su geopolitičke interese usklađivali sa katoličkom Habzburškom monarhijom. Do Berlinskog kongresa  Štrosmajerova Narodna stranka je stajala  na stanovištu da se Hrvati neće protiviti prisajedinjenju Bosne Srbiji, da bi posle ovog po Srbe „fatalnog kongresa“  i austrougarske okupacije BiH, Hrvati sve svoje nade upirali u Austrougarsku i „obećano“ trijalističko preuređenje Dvojne monarhije, što bi omogućilo formiranje velike hrvatske države: ujedinjenjem Hrvatske, Slavonije, Dalmacije Bosne i Hercegovine, na koje je Hrvatska „polagala“ svoje „istorijsko i državno pravo“. Sa Austrougarskom u Bosnu i Hercegovinu su se ušunjali jezuiti, glavni nosioci bečke politike, verski netrpeljivi, nacionalno isključivi i agresivni, na čelu sa nadbiskupom sarajevskim (vrhbosanskim) Josipom Štadlerom. Okupaciona vlast utemeljila je katoličku versku propagandu, a Štadler je postao papin poverenik Kongregacije za propagandu vere na Balkanu i pouzdanik zagrebačke velikohrvatske propagande u Herceg-Bosni. Do tada su u Bosni, kako ističu bosanski franjevci, Ivan Frano Jukić i Tomo Kovačević, živeli samo Srbi – pravoslavne, katoličke i muhamedanske vere. Da Hrvata tada još nema u Bosni, svedoči i hrvatski istoričar Vjekoslav Klaić, kao i političar Antun Radić.

Pa kada je hrvatstvo došlo u Bosnu?
Hrvatstvo je u Bosnu došlo sa austrijskom okupacijom i sa Štadlerom. Austrougarska je naseljavala katolički živalj uz Drinu koji će kasnije postati Hrvati. I kao što Hrvata u 19. veku nema u Bosni, nema ih ni u Dalmaciji. O tome podatke donosi austrijska državna statistika 1850. Štrosmajer je „proturio“ Hrvate u Dalmaciju preko don Miha Pavlinovića, oni će nastati hrvatizovanjem katoličkih Srba.

Veliku ulogu u izazivanju „bosanskog separatizma“ odigrao je i Benjamin Kalaj.
Benjamin Kalaj (1839-1903) je bio najznačajniji guverner Bosne i Hercegovine. Došavši na čelo okupacione uprave (1882),  on je polazeći od Andrašijevih ideja „austrougarskog Balkana“ u BiH razradio celovitu državnu politiku koja se zasnivala na sledećim tačkama:  „stvaranje „bosanske nacije“ i utemeljenja duha „bošnjaštva“ kao političke i nacionalne ideologije, produbljivanje jaza između pravoslavnih Srba i muslimana i forsiranje bosanskih muslimana i katolika, postepeno pokatoličavanje bosanskih muslimana, potiskivanje Srba pod vidom borbe protiv „velikosrpske opasnosti“, kolonizacija stranog, uglavnom rimokatoličkog življa u Bosni  i Hercegovini“. Odličan poznavalac srpskog jezika i pisac knjige „Istorija srpskog naroda“ Benjamin Kalaj je napustio svoje ranije stavove o srpskom karakteru BiH i razvio tezu o postojanju posebnog bošnjačkog naroda kao nosioca kontinuiteta bosanske državnosti. Kalajeva uprava imala je zadatak da  ne dozvoli da se kod muslimana razbudi srpska nacionalna svest i da srpske pokrajine BiH trajno isključi kao faktor srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja. Progonjeni su svi muhamedanci sa razvijenom srpskom nacionalnom svešću, Srbima je bilo zabranjeno da se zovu svojim narodnim imenom, sve nezavisne srpske novine su bile zabranjene, umesto srpskog uvodi se bosanski jezik, bosanska zastava i bosanski grb.  Kalaj je išao dotle da je zabranio i svoju „Istoriju srpskog naroda“ kako bi utemeljio bosanski separatizam. Pozivanjem na bogumilsko poreklo bosanskih muslimana Kalaj je nastojao da im obezbedi ono što nisu imali, nacionalni identitet i istorijski kontinuitet. Kalajeva „bosanska nacija“ predstavljala je političku naciju, po uzoru na mađarsku političku naciju Jožefa Etveša, termin koji će prihvatiti i Hrvati, pa je bila i prva faza u izgradnji bosanske  nacije. Kalaj nije poricao srpski karakter Bosne i Hercegovine, ali je preko toga prelazio iz političkih razloga. Smatrao je da je realno voditi politiku bosanske nacije i zbog uverenja da je srpskom narodu prirođen duh separatizma. Pred kraj svoje vladavine Kalaj  je napustio  teoriju o bošnjaštvu i nastojao da dokaže  međuzavisnost muslimana i katolika-novoimenovanih Hrvata i obezbedi njihovu zajedničku suprotstavljenost Srbima. Kalaj je verovao da će bosanski muslimani svakako preći na hrišćanstvo, pa je zadatak njegove uprave da to bude katoličanstvo, a ne pravoslavlje. Stoga je ukinuo i njihovo pismo ćirilicu, tzv. begovsko pismo, koje su oni zvali i „stara Srbija“, i uopšte pripremao teren da srpstvo u Bosni i Hercegovini suzbije hrvatstvom. Danas bošnjački intelektualci (Muhamed Filipović, Adil Zulfikarpašić, Nijaz Duraković i još neki) do u tančine ponavljaju Kalajev koncept „bosanske nacije“, tražeći spoljne patrone (SAD, NATO) koji će obezbeđivati taj i takav identitet. Jovan Cvijić je rekao da je Berlinski kongres učinio Srbiju „opkoljenom“ zemljom, a Srbi su postali „uhapšen“ narod. Proširena ova teza glasi: Austrougarska okupacija proizvela je na srpskom istorijskom i etnojezičkom prostoru dve krupne i danas aktuelne geopolitičke konstante: pored nacionalizovanja muslimana, u BiH se uz podršku austrougarske politike  katolici počinju proglašavati  Hrvatima, te je tako na srpskom prostoru i od srpskog etnojezičkog supstrata uspostavljen istorijski projekat bosanskog geopolitičkog trougla koji  je i danas  aktuelan.

Koliko skupovi  ove vrste mogu da doprinesu rasvetljavanju i kristalisanju istorijske istine i  želje da se prevaziđe pojava „svojatanja“, otimanja srpskog jezika, ali  i drugačijeg odnosa prema  samom  srpskom (urušenom) nacionalnom biću?
Verujem da može, iako se to na srpskom/jugoslovenskom primeru  ne pokazuje. Ovde je kao što sam  rekao nauka bila u službi politike. Primer za ovu tvrdnju sadržan je u prihvatanju hrvatske Štrosmajer/Jagićevske  političke i jezičke paradigme o Hrvato-Srbima. Štrosmajer je isticao, zbog političkih razloga Bečkog dvora, da su Srbi i Hrvati etnički i politički jedan narod, te da bi trebalo zajedno sa Slovencima, kao Južni Sloveni, da formiraju južnoslovensku državu sa središtem u Zagrebu. On ne pominje Bugare jer oni nisu bili u okviru Habsburške monarhije. Štrosmajer je svoje stavove menjao u skladu sa interesima Bečkog dvora, ali ono što je kontinuirano činio jeste poziv na  katoličenje Srba, koji bi, kao što je praksa pokazala, zatim postali Hrvati, i tako bi nestajanjem Srba oni zaista postali isto što i Hrvati. Jagić je srpsko-hrvatski etnojezički čvor toliko zamrsio da se ni do dana današnjeg ne može lako razmrsiti. On je isticao stav da su Srbi i Hrvati jedan narod, jer govore istim jezikom (pošto su Hrvati u vreme ilirskog pokreta napustili svoj kajkavski i preuzeli Vukov srpski- štokavski jezik), ali da su Srbi pravoslavci, a Hrvati katolici, i najposle da su Srbi ekavci, a Hrvati ijekavci. Time je Jagić otpočeo proces konstituisanja tzv. Hrvata štokavaca, koji nisu ništa drugo nego Srbi katolici, koje je on proglasio Hrvatima. Bosanski muslimani se tada još ne pominju. Oni će se etnički, po istim principima etnojezički formirati u Titovoj Jugoslaviji, početkom šezdesetih godina prošlog veka. Po principu: koliko jezika, toliko naroda. Ako Hrvati mogu da uzmu srpski jezik i proglase ga za hrvatski, a sa jezikom i Srbe katolike, i na tom prostoru da formiraju  svoju veliku (i NDH i današnja Hrvatska) državu, zašto to ne bi mogli i drugi narodi nastali iz srpskog etnojezičkog supstrata; kad može dva jezika, mogu i tri, četiri, pet. Baš kao što su učinili Bošnjaci, Crnogorci, sutra možda i Vojvođani. To srpski jezikoslovci, kao ni ostali intelektualci ne smeju da prećute. Ali, da li to čine srpske nacionalne institucije: SANU, „Matica srpska“, „Vukova zadužbina“, fakulteti i instituti, pogotovo srpskog jezika i književnosti? Kako je moguće da se u Srbiji izučavaju nacionalne književnosti i jezici, kultura drugih naroda, a ne i naučna disciplina o srpskom jeziku, književnosti i narodu – srbistika? Na koji to način „Vukova zadužbina“ baštini Vukova naučna dostignuća ako poriče njegov princip o Srbima?

Kakva je zajednička poruka skupa?
Skup je svoj rad završio porukom da je neophodno delovati u smeru ideja o integralnom srpstvu, te da bi se u tom smislu trebalo „vratiti“ u predjugoslovenski period, jer je hrvatska (Štrosmajerova) ideja Jugoslavije za Srbe predstavljala diskontinuitet u istorijskom, etničkom, jezičkom, verskom, geopolitičkom, kulturnom i svakom drugom značenju. Mi Srbi smo i istorijom i geografijom deo Evrope. To  znači da bi trebalo da primenjujemo evropske principe, pa i one koji se tiču srpskog jezika, srpske književnosti, srpskog naroda. To dalje podrazumeva i srpske ustanove, kulturu i sledstveno tome srpsku politiku. Primenjujući evropske principe – na kojima su nastale moderne evropske nacije i njihove države, a oni kao što znamo važe i danas, potrebno je  da insistiramo na obeležavanju srpske jezičke zajednice. Trebalo bi jasno i glasno da kažemo da je srpski jezik danas standardni  jezik ne samo u  Srbiji, već i  u tri novonastale države: u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Oni zajedno čine srpsku jezičku zajednicu.

Kome je sada u  Srbiji potrebna serbokroatistika i kako da se izborimo sa ostacima  tog  nesrećnog vremena i za naš  narod i za srpski jezik?
Ovde imamo jedan paradoks: dok su se novonastale države-nacije odrekle serbokroatistike, preimenujući srpskohrvatski, u stvari srpski jezik, u svoj novi- hrvatski, bosanski, crnogorski, jačajući tako svoju inače sintetičku naciju i državotvornost, dotle srpske putovođe, kako političke, tako i one smeštene u glavnim srpskim institucijama, i dalje istrajavaju na serbokroatistici, narušavajući integritet srpskog jezika i književnosti i državotvornost srpskog naroda. Srpske institucije se, na primer, nisu još odrekle Novosadskog dogovora iz 1954, koji je „Matica hrvatska“ napustila još 1971. godine, a koji polazi od stava da Srbi, Hrvati i Crnogorci govore istim narodnim i književnim jezikom. To su besmislice! Kad su to Srbi govorili kajkavski?! Ali, to ne smeta da SANU izdaje 17. tom  „Rečnika srpskohrvatskog jezika“, iako je SKA isti pod nazivom „Rečnik srpskoga jezika“ počela da izdaje još početkom devedesetih godina 19. veka.

Vi ste, takođe,  jedan od predstavnika srpske intelektualne elite koji je inicirao obnovu „Matice srpske dubrovačke“. Koliko je značajna njena obnova i šta je do sada uspela da ostvari novoobnovljena Matica?
Obeležavanje stogodišnjice „Matice srpske“ u Dubrovniku (avgust 2009), kao i rešenost da obnovimo njen rad, iako u potpuno drugačijem istorijskom, etničkom, jezičkom, geopolitičkom kontekstu, predstavlja istorijski važan događaj. „Maticu srpsku“ u Dubrovniku ustanovili su, po želji dobrotvora Konstantina Vučkovića, Srbi katolici i Srbi pravoslavni. Dubrovački književnici, istoričari i umetnici Ivan Gundulić, Medo i Niko Pucić, Matija Ban, dum Ivan Stojanović, Milan Rešetar, Marko Murat, Luko Zore Lujo i Ivo Vojnović, Jorjo Tadić i mnogi drugi, sve što je vredelo u Dubrovniku srpski je mislilo i srpski pisalo.

__________  

Dr Momčilo  Subotić (1957)

Naučni savetnik na Institutu za političke studije u Beogradu. Objavio je sedam knjiga i preko 60 naučnih članaka, osvrta i prikaza, priredio sedam zbornika radova.

__________

Učesnici skupa

Pored dr Momčila Subotića na skupu „O Srbima muslimanske  veroispovesti“ svoje referate prezentovalo je 18 učesnika, od ukupno 20 čiji su radovi objavljeni u zborniku. To su  istoričari: Kaplan Burović, Slavenko Terzić, Salih Selimović, Radmilo Petrović, Nikola Žutić, Branko Nadoveza, Momčilo Diklić; književnici: Vojislav Maksimović, Nenad Kebara, zatim Slobodan Jarčević, Jovo Bajić; etičar Rade S. N. Rajić; filolozi i lingvisti: Petar Milosavljević, Radmilo Marojević, Miloš Kvačević; pravnici i sociolozi, sociolozi religije: Milorad Buha, Mehmedalija Nuhić, Vladan Stanković; etnolog, demograf Irena Medar-Tanjga.

[/restrictedarea]