Nepodobno poreklo velikih majstora „Zagreb filma“

Piše Ratko Dmitrović

To što su ime Zagreba proneli svetom, osnovali čuvenu školu crtanog filma, doneli u Zagreb „Oskara“ nije pomoglo trojici legendarnih crtača, majstora filma, da žive mirno u novoj hrvatskoj državi, pa su dvojica od njih pobegla u inostranstvo. Problem je bilo njihovo srpsko poreklo

Čak i danas – dvadeset godina posle prvih velikih pritisaka, fizičkih maltretiranja i ubistava Srba po urbanim delovima Hrvatske i svega što je u tom smislu obelodanjeno – gotovo svaki Hrvat će vam na ovu temu ponoviti isto: Da, bilo je pojedinačnih slučajeva nekorektnog odnosa prema Srbima, ali to se nikako ne može smatrati masovnom pojavom. U nastavku „odbrane“ čućete kako nikakvih problema u većim gradovima, od Zagreba dole do Osijeka i gore do Pule, nisu imali tzv. „lojalni Srbi“, građani srpske nacionalnosti u čijem se ponašanju nisu mogli utvrditi elementi simpatija za Krajinu i Beograd, koji su radili svoj posao, prihvatili novu hrvatsku državu i njene zakone.

IMPRESIVNA BIOGRAFIJA
Ovo je laž, jedna od najvećih u hrvatskom kolektivnom i državnom tumačenju događaja prve polovine devedesetih. Za dokaze ne bi trebalo izaći ni korak iz Zagreba. Nećemo o strašnoj sudbini porodice Zec, tu je sve poznato, a i ne radi se o pritiscima već o brutalnoj likvidaciji, ovoga puta želim da podsetim na odnos nove hrvatske države prema trojici svojih građana, svetski priznatih umetnika, koji su početkom devedesetih morali da beže iz Zagreba. Zbog čega? „Teško“ pitanje. Zbog nacionalne pripadnosti, naravno. Radi se o Dušanu Vukotiću, Nedeljku Dragiću i Borivoju Dovnikoviću, osnivačima čuvene zagrebačke škole crtanog filma, vrhunskim ilustratorima i karikaturistima.
Dušan Vukotić – rođen 1927. godine u Bileći, umro 1998. u Zagrebu – ostaće upamćen kao jedan od dobitnika „Oskara“ sa ovih prostora, za film „Surogat“. Tu za filmske umetnike čarobnu statuu Vukotić je osvojio 1962. godine. Prvi put u istoriji dodele „Oskara“ nagrada za crtani film dodeljena je autoru izvan Amerike i to iz komunističke zemlje.
„Surogat“ je dostupan na Internetu, traje devet minuta, i usuđujem se da kažem da je aktuelniji danas nego u to daleko vreme kada je napravljen, što pre svega govori o velikoj umetničkoj snazi koju je Vukotić nosio u sebi. U prvoj fazi druženja sa crtežima Vukotić je, kao student na „Arhitektonskom fakultetu“, crtao karikature i radio ilustracije, ali ga je crtani film očarao i veći deo svog plodnog života posvetio je toj formi. Dobio je nekoliko desetina nagrada širom sveta, a manje je poznato da je režirao i tri dugometražna igrana filma: „Sedmi kontinent“, „Gosti iz galaksija“ i publici najpoznatiji „Akcija stadion“.
Vukotićev otac je bio državni službenik koji posle rata dobija posao i premeštaj u Zagreb, pa Dušan – koji je detinjstvo proveo u Bileći, sa 14 godina se priključio partizanima, gde je umesto puške držao pero, crtao, obavljao kurirske poslove – student postaje u glavnom gradu Hrvatske.
Početak devedesetih doneo je u Hrvatsku prebrojavanje po nacionalnoj pripadnosti i Vukotić, uprkos doprinosu koji je dao kulturi Zagreba i cele Hrvatske, uprkos „Oskaru“ i bez sumnje impresivnoj biografiji u kojoj je i podatak da je 25 godina na zagrebačkoj „Akademiji za kazalište, film i televiziju“ predavao filmsku režiju – doživljava neugodnosti. Čak su mu zabranili ulazak u prostorije „Zagreb filma“, koji je osnovao i proslavio.

[restrictedarea]

Istina, Dušan Vukotić je imao manje neugodnosti na nacionalnoj osnovi od Dragića i Dovnikovića, jer su ga zbog prezimena smatrali Crnogorcem, što je u to vreme u Zagrebu bila popularna odrednica, pre svega zbog Veljka Bulajića i Jevrema Brkovića (privremenog Zagrepčanina, Crnogorca u izbeglištvu) i njihovog zalaganja za odvajanje Crne Gore od Srbije i veličanja crnogorske države i nacije. Sve što je antisrpsko Zagrebu je tada bilo, a i danas je, dobrodošlo.

MISTERIOZNE OKOLNOSTI
Nedavno je Borivoje Dovniković, sećajući se tih dana, ispričao da se u ranoj hadezeovskoj Hrvatskoj sa Vukotićem sastajao tajno, jer su obojica bili svesni rizika da ih proglase antihrvatskim zaverenicima. Vukotić je umro 1998. godine od srčanog udara. Često je, kaže Dovniković, znao da ga upita: „Boro, hoćemo li ikada dočekati našu Jugoslaviju?“
Nedeljko Dragić je u Zagreb došao iz sela Paklenica, kod Novske, u kojem je i rođen 1936. godine. Upisao je „Pravni fakultet“ i otkrio da ima talenta za crtanje. Pravo nikada nije završio, ali je zato ondašnja Jugoslavija dobila vrhunskog majstora animacije i karikaturistu. Po lakoći ruke i razbarušenosti crteža, po likovima koji su urađeni tako da im se sa lica iscrtanog u nekoliko poteza perom sagledavao karakter, Nedeljko Dragić pripada samom vrhu evropske karikature. Sa ovih prostora rame uz rame sa Otom Rajzingerom. S tim što je Dragić ljubav prema crtanju ravnomerno delio na crtani film i karikaturu. Ne zna se gde je bolji.
Prvi crtani film („Elegija“) uradio je 1969. godine, a poslednji („Slike iz sjećanja“) 1989. godine, u vreme kada su republički šavovi bivše Jugoslavije već popuštali.
Dragić je 1972. godine sa filmom „Tup-tup“ bio nominovan za „Oskara“, ali mu je nagrada izmakla, po mnogima neopravdano. Dve godine kasnije pravi film „Idu dani“, za koji su u Americi, čim su ga videli, „kaparisali“ „Oskara“, uz opasku da nijedno drugo ostvarenje te godine ne može da bude čak ni konkurencija Dragićevom filmu. Ali… na čudan način, pod misterioznim okolnostima, gotovo neshvatljivo, film „Idu dani“ Nedeljka Dragića nije ni poslat u Los Anđeles.
Amerikanci donose odluku da to nekako kompenzuju i primaju Nedeljka Dragića u članstvo „Američke filmske akademije“, prvog sa ovih prostora.
Samostalna Hrvatska, sa svim propratnim pojavama, budi u Dragiću gorka sećanja na Drugi svetski rat i stradanja njegove porodice, kada je pola Dragića skončalo pod ustaškim nožem. Ta mučnina, pojačana provokacijama sa nacionalnim predznakom, antisrpskom histerijom koja se valjala Hrvatskom, navodi Nedeljka Dragića na odluku da beži iz Zagreba.
Oni silni uspesi; šezdeset međunarodnih nagrada, ogroman doprinos usponu „Zagreb filma“, međunarodni ugled… nisu bili dovoljni da Dragić u novoj hrvatskoj državi nastavi život kao slobodan i svakog straha oslobođen čovek. Pakuje najosnovnije i odlazi u Minhen. Tamo je i dan-danas. Živi od crtanja karikatura, ilustracija, marketinških kampanja. Kaže da je veoma zadovoljan. U Zagreb dolazi s vremena na vreme, nude mu da uradi bar još jedan crtani film, ali on kaže da nema volje za to. Ipak, izgleda da će na molbu Vinka Brešana uraditi serijal od 365 jednominutnih filmova o životu malog, beznačajnog čoveka.

VELIKA DOSTIGNUĆA
Godine i narav vuka samotnjaka sprečavaju Nedeljka da bude aktivan u srpskoj zajednici Minhena, i Nemačke uopšte, ali se pojavio na protestima Srba za vreme bombardovanja, kao i na protestu povodom proglašenja nezavisnosti Kosova.
Treći iz ove priče, Borivoje Dovniković, poznat i po nadimku Bordo, spas je našao u Beču. Zajedno sa suprugom Vesnom napušta Zagreb 1991. godine i sklanjaju se kod prijatelja u glavnom gradu Austrije. Opet je bio izbeglica, kao i 1941. godine, kada je porodica Dovniković, iz Čepina kod Osijeka, bežala prema Srbiji, odrednica Šabac, jer su tamo imali porodične prijatelje. U Vinkovcima ih zaustavlja ustaška patrola i ko zna šta bi bilo da se jednom iz patrole nisu svideli crteži koje je mali Borivoje imao kod sebe. „Ko je ovo crtao?“, pitao je ustaša. „Ja“, odgovorio je dečak. Onaj se razneži, jer je imao sina istih godina, i pusti Dovnikoviće da nastave putovanje. Kasnije završavaju u Beogradu, u Nedićevim centrima za srpske izbeglice, a Borivoje često odlazi kod tetke u Svilajnac.
Posle rata, sa nepunih 18 godina, u proleće 1948. godine, sa hrpom crteža i karikatura u starom drvenom koferu, Borivoje Dovniković dolazi u Zagreb i bez dvoumljenja kuca na vrata „Kerempuha“, satiričkog lista (osnovan je 1945. godine) koji je vodio Fadil Hadžić. Primaju ga i tu se našao u društvu legendarnog Valtera Nojgebauera i budućih legendi: Ive Kušanića, Ota Rajzingera, Dušana Vukotića…
„Zagrebačka škola crtanog filma“, pod tim imenom bila je poznata u celom svetu, kreće sa velikim dostignućima već početkom pedesetih godina. Dotadašnji sjajni crtači za samo 12 meseci uspevaju da savladaju sve tajne animacije, a prvo zajedničko delo im je film „Veliki miting“. To je početak stalne proizvodnje crtanog filma u Titovoj Jugoslaviji.
Dovniković danas živi u Zagrebu. Vratio se na vreme da sačuva stan koji su već bili obeležili neki branitelji. I dalje crta, jer, kako sam kaže, od penzije ne bi mogao da živi, a voli da putuje, što nije jeftino. Što se tiče karikature, Dovniković ih objavljuje još samo u srpskim glasilima u Hrvatskoj, zagrebačkom nedeljniku „Novosti“ (glasilo Srpskog nacionalnog vijeća) i „Prosvjeti“. U „Bijeloj pčeli“, srpskom časopisu za decu, redakcija je u Rijeci, već 16 godina crta strip. Tekst je na ćirilici.
Hoće li ikada neko od Zagrepčana smoći snage da javno kaže kako se taj grad početkom devedesetih sramno poneo prema trojici Srba koji su ime Zagreba, kao malo ko, učinili poznatim u celom svetu?

[/restrictedarea]