Jovanu Deliću nagrada „Matijević“ za knjigu o Andriću

Odlomci iz reči Ivana Negrišorca na dodeli književne nagrade „Dr Špiro Matijević“ Jovanu Deliću za knjigu „Ivo Andrić, most i žrtva“

Andrićeva odbrana srpske narodne kulture

 

Sa zadovoljstvom konstatujem da je, po oceni žirija književne nagrade „Matijević“, studija „Ivo Andrić, most i žrtva“ („Pravoslavna reč“ – Muzej grada Beograda, Novi Sad-Beograd, 2011) profesora beogradskog „Filološkog fakulteta“ Jovana Delića najbolja knjiga u protekloj 2011. godini. Trebalo bi reći i to da nagrada ide u ruke jednog od najživlje prisutnih proučavalaca književnosti koji danas postavljaju visoke standarde akademske struke. Delić je takav predstavnik univerzitetske kritike koji koristi raznovrsne istraživačke postupke, ali ih sve situira u prostor imanentne analize teksta, ukazujući pre svega na način njegove strukturacije, ali i na značaj raznovrsnih intertekstualnih relacija. Uz to on je visoko svestan značaja kulturološkog konteksta književnoga dela, pa ovakvi komentari redovno bivaju uključeni u njegovu istraživačku proceduru.

DIJALOG PISCA I KRITIČARA
Delić je proučavalac književnosti koji je dobar deo svoje stvaralačke energije iskoristio da se ugradi i u aktuelni književni trenutak i u dela koja, danas i ovde, nastaju. Njemu je suštinski stran tvrdi, scijentistički ideal i stroga izolovanost u odnosu na predmet svoga bavljenja, a daleko mu je primereniji i bliži dijaloški model komunikacije pisca i kritičara. U svakoj Delićevoj knjizi možemo stoga  pratiti intenzitete njegovog razgovora sa piscem, sa kojim je u punom dosluhu. Otuda se njegova nauka ne usteže da izrekne rezerve prema strogoj naučnosti, pa će pišući studiju o Miloradu Paviću Delić zapisati karakterističnu rečenicu koja glasi: „Ovu knjigu je pisao književni kritičar: ona, dakle, nije, niti želi da bude nauka. Pri tom, riječ kritika za ovog kritičara znači barem onoliko koliko i riječ nauka za naučnika.“(str. 8)
Delićev akademski pristup književnosti jeste naučni pristup koji zna da ne može da dosegne puni ideal stroge naučnosti, pa se zato opredeljuje za  specifičnu dijalošku, čitalačku strast koja se metodološki neprestano disciplinuje i izlaže stalnim mogućnostima provere. Dosežući već visoke saznajne rezultate ostvarene pre svega u studijama „Srpski nadrealizam i roman“ (1980), „Tradicija i Vuk Stef. Karadžić“ (1990), „Hazarska prizma: Tumačenje proze Milorada Pavića“ (1991), „Književni pogledi Danila Kiša: Ka poetici Kišove proze“ (1995), „Kroz prozu Danila Kiša: Ka poetici Kišove proze II“ (1997) i „O poeziji i poetici srpske moderne“ (2008), Delić je u 2011. godini dao dva sjajna monografska priloga: uz nagrađenu knjigu o Andriću, tu je i komparativna studija, metodološki čvrsto postavljena, dosledno vođena i lucidno izvedena „Ivan V. Lalić i njemačka lirika“. Reč je, dakle, o kritičaru koji je svojim dosadašnjim delima dovoljno jasno predstavio obuhvatnost književnih vrednosti za koje se zalaže, otvorenost analitičkog pristupa, ali i metodološku određenost kritičkih uvida.

…

POSTHUMNO UBISTVO ANDRIĆA
Ovo je knjiga-spomenica poput onakvih kakve imamo o najznačajnijim našim manastirima, slikarima, gradovima, velikim istorijskim događajima i sl. Očigledna je, ali vrlo diskretna poruka, da u takvom rangu trajnih nacionalnih, kulturnih vrednosti možemo i moramo uvrstiti i književno delo Iva Andrića. Sačinjavanje ovakve spomenice predstavlja dodatni, izdavački gest kojim se naglašava čin književne kanonizacije velikog pisca. Ta kanonizacija nikako ne podrazumeva prepuštanje piščevog opusa kompleksu spomeničkog nasleđa i tek povremenom ritualnom odavanju počasti nesumnjivoj veličini. Ono što je odista veličanstveno u Andrićevom delu jeste činjenica da on ne prestaje da bude naš najčitaniji pisac, pisac koji nam  daje odgovore na pitanja koja nas i danas muče. O razlozima te čitanosti na svoj način svedoči i Delićeva studija, a svojim svedočenjem postaje izuzetno važna zaloga budućih čitalačkih ljubavi i novih strasti tumačenja.

…

… ukazujući koliko na Andrićev kosmopolitizam, toliko i na njegovu nacionalnu kulturološku određenost, kritičar dodaje reči za pamćenje: „S Kjerkegorovim tekstovima je ušao u tamnicu; pohađao je predavanja najvećih psihoanalitičara; nikad nije prestao da se druži sa stoicima; rasporedio je poglavlja ‘višegradske hronike’ prema Homeru; identifikovao se s Ovidijem; pronicao u tajne sufista i islamskih mistika, u tajne derviša mevlevijskog reda; prevodio Gvičardinija; pažljivo čitao Dantea; pisao i o Petrarki; izrazio svoju poetiku posredstvom lika španskog slikara koji ga je oduševljavao – Franciska Goje; oslanjao se na Servantesa i na njegovoga sjajnoga tumača Migela de Unamuna; često se vraćao Šopenhaueru i njegovoj misli o smrti;  volio je Hajnea; najčešće spominjao Getea; izuzetno pažljivo čitao i visoko cijenio Tomasa Mana, s kojim je imao i sličnu koncepciju mita; s francuskim moralistima bio je, možda, najbliži; volio je Balzaka, a naročito Flobera; mnogo prije Kamija se osjećao prognanikom i strancem i u tuđini i u otadžbini; intenzivno je drugovao s prozom ruskih pisaca (Krilov, Ljermontov, Gogolj, Dostojevski, Gorki, a naročito Tolstoj), pa ipak ostao pravi nacionalni pisac. On nije srpski pisac ni zato što je Šumadinac (rođen je u Travniku), ni zato što je pravoslavac (katolik je po rođenju i krštenju), već zato što je – kao i mnogi od Konstantina Filozofa do Vaska Pope – izabrao da pripada toj kulturi; zato što je kao svoju najužu tradiciju osjećao Vuka Karadžića, narodnu poeziju, kosovski mit i – iznad i ispred svih – Njegoša u koga se često projektovao, s kojim se identifikovao, kome se iskreno divio.“(str. 107-108)

ETOS SLOBODE
Naravno, ovaj spisak stvaralaca koji su ugrađeni u Andrićevu književnu složevinu, mogli bismo još proširivati, a sa angloameričkog prostora prosto se nameće pomen Volta Vitmena, kojeg je Andrić u nas prvi počeo da prevodi. Ali u ovakvo moćnom markiranju piščevog poetičkog i kulturološkog prostora, Delić je jasno odgovorio na pitanje kako to da čovek tako širokih, kosmopolitskih vidika odabira upravo srpsku tradiciju, da sebe gradi kao srpskoga pisca i da, uprkos svemu, oko toga nema nikakvu dilemu. Nije li krajnje lekovito njegovo iskustvo upravo danas, kada ima toliko labilnih karaktera koji ne znaju da li bi trebalo da se stide ili ponose što pripadaju srpskoj kulturi i srpskom narodu? Sve se to, kako nekad, tako i danas, dešava u vreme kad se od malih naroda zahteva da se identifikuju sa tzv. „rajinskim mentalitetom“, koji podrazumeva slepu poslušnost velikim imperijalnim sistemima? Andriću toliko drag i važan antropogeograf Jovan Cvijić odavno je to opisao, ali je i njega, poput Andrića, neophodno uvek iznova čitati. Ukoliko, dakako, želimo objasniti šta nam se to događa i, naročito, kako mi sami reagujemo na te nove istorijske situacije.
Možemo reći da koliko je Ivo Andrić odabrao srpsku tradiciju, toliko je ta tradicija odabrala njega. Tako nešto je moglo da se desi pre svega zato što je srpska tradicija, njena osnovna mitsko-istorijska i folklorna matrica, razvila snažan etos slobode kakav kod drugih južnoslovenskih naroda nigde nije razvijen, a i kod velikih naroda sveta je veoma redak. Takav etos slobode je Andriću kao mladome piscu postao izuzetno privlačan, on ga je uveo u krugove „Mlade Bosne“, doveo do jugoslovenske ideje, a potom ga u potpunosti priveo duhu i mentalitetu srpskoga naroda. Andrić je dobro znao kojim kulturnim vrednostima duguje za konstituisanje svog književnog sveta. U njegovom pripovednom univerzumu jesu sabrana iskustva pravoslavnog, katoličkog i muhamedanskog sveta, ali su ona mogla da budu stopljena u jednu specifičnu leguru samo zahvaljujući etosu slobode koji su Srbi razvili do mitsko-istorijskih korena svoga postojanja.
O snazi te tradicije odavno su se izjasnili i najveći umovi iz najvećih kultura sveta (setimo se Getea, Jakoba Grima, Merimea, Puškina, Mickjeviča i mnogih drugih), pa ništa prirodnije nego da i najsenzibilniji umovi naše kulture prisno žive sa takvom činjenicom. Andrić je to dublje i intenzivnije osećao od mnogih koji su svojim rođenjem morali tu snagu da nose u sebi, pa je moć ovoga pisca istovremeno bila čudesan prekor i opomena piscima koji su smatrali da bi ulaznicu u srpsku kulturu trebalo da plate tako što će isključivo razvijati ironijsko-parodijske, pa i autodestruktivne modele sopstvenog  kulturološkog samorazumevanja.

…

KOSOVSKI ZAVET I GLOBALIZAM
Andrić je neprestano demonstrirao kako se u društvenom životu može i mora razviti model očuvanja nacionalne kulture i aktivne rezistencije u odnosu na destruktivne pritiske i autodestruktivne porive. Četiri  globalna ideološka sistema ostavila su izrazito negativnog traga na srpsku kulturu i na način na koji srpski narod konstituiše idejnu sliku o sebi: jedan model je klasično-imperijalni, drugi je fašistički, treći je komunistički, a četvrti globalistički. Andrić se jasno suočio sa imperijalnim, fašističkim i komunističkim modelom, a u tom vremenu je pokazao kako se srpski etos slobode i složenost srpske kulture može, uprkos svemu, delotvorno, u tišini stvaralačke radionice očuvati. Globalistički ideološki model Andrić, dakako, nije doživeo, ali svojim iskustvom predstavlja živi prekor i opomenu piscima koji nemaju hrabrosti da brane pravo sopstvenog naroda na opstanak i sve čine da pokažu i dokažu kako je nacionalna kultura izgubila nekada dragocenu supstancu. Istovremeno, Andrić predstavlja moćni podsticaj i podršku piscima koji, budući spremni na izazove stvaralačke radionice, žele da pokažu da je duh nacionalne kulture, pa i Kosovski zavet i etos slobode nešto neuništivo, nešto što poseduje moćnu energiju, i to energiju metamorfoze. Jedino što može u potpunosti da uništi tu energiju jeste kulturološki samozaborav, odsustvo svesti o sebi i odluka da se svesno uđe u potpunu destrukciju identiteta. Da se uđe u proces koji ne znači ništa drugo nego spremnost da se odustane od sebe, od sopstvene kulture da bi se postalo nešto drugo. Andrić nas i danas podseća na obavezu da bi članom svetske kulturne zajednice trebalo da postanemo sa punom i prepoznatljivom ličnom kartom. Sa onim što jesmo bili, što jesmo i sada, i što bi i ubuduće trebalo da budemo.

…

Zato nam ova knjiga govori mnogo više nego što bi se površnim sagledavanjem to moglo pomisliti. Ona nam govori snagom Andrićevog dela, zagonetnošću njegovog slučaja u srpskoj književnosti, kao i silinom kojom je Andrić razumeo i odbranio suštinu srpske kulture. Da, o tome je reč: Andrić je obavio jednu od presudnih odbrana srpske narodne kulture, najznačajniju posle Vuka i Njegoša. On je to učinio tako što je narodnoj kulturi dao modernistički izgled i odgovarajući senzibilitet: ispod savremene odore njegovih dela uvek je izbijalo nešto primordijalno i arhetipsko, kao što se ispod prastare odežde otkrivalo nešto moderno i savremeno. Ako to, danas, nismo u stanju da do kraja i do poslednjih konsekvenci razumemo, onda nismo ni zaslužili da kao narod opstanemo. Jovan Delić je svoje učinio, nek mu je na čast i veliko hvala!

U Novom Sadu, 24. februara 2012. godine                                                                                          

_________________

Odlomci iz obraćanja Jovana Delića, dobitnika književne nagrade „Dr Špiro Matijević“

Personifikacija mosta i žrtve

 

Ne znam pisca u svjetskim razmjerama, a siguran sam da ga ni nema, koji je tako duboko, poneseno, maštovito, a tačno, precizno a univerzalno, istorijski konkretno i pouzdano, a metafizički dalekosežno i mislima široko pisao o mostovima kao što je to Ivo Andrić. Pisac pripovijetke „Most na Žepi“, „filozofske ode“ „Mostovi“ i romana „Na Drini ćuprija“ kao da je želio da premosti sve što je udaljeno i savlada sve što je prepreka, da spoji zavađene, razdvojene i suprotstavljene obale i svjetove, da premosti sudbinsku „crnu prugu“ u čovjeku, u velikom veziru, pa bio on Jusuf ili Mehmed, prugu koja se veziru usjekla djetetom, pred hučnom i divljom rijekom Drinom ili Žepom, svejedno, i koja će ostati znak vezirove unutarnje raspolućenosti, ali i izvor stvaralačkog nagona i napora  da  se nekako izvije luk između ubogog sela Sokolovića i carskog, širokog i svijetlog Stambola, između djetinjstva i moći, između sirote ucvijeljene majke, koja je ostala na lijevoj obali, i slave najmoćnijega čovjeka najmoćnijega carstva, između zaboravljenog srpskog imena i novostečenog Mehmeda s titulom velikog vezira i statusom carskoga zeta.

TUMAČ I POSREDNIK
Ovaj najveći pjesnik i filozof mostova u svjetskoj književnosti napisao je da su mostovi opštiji i svetiji od hramova, jer su „svačiji i prema svakom jednaki, jer su korisni, svrhoviti i podignuti uvek smisleno na mestu na kojem se ukrštava najveći broj ljudskih potreba; istrajniji su od drugih građevina i ne služe ničem što je tajno ili zlo“. Most je jedna od rijetkih ljudskih građevina kojom je čovjek smisleno i svrhovito popravljao Božje djelo. Čovjek je vječno usmjeren na drugu obalu, na onu stranu gde je sva naša nada:
„Naposletku, sve čim se ovaj naš život kazuje – misli, napori, pogledi, osmesi, reči, uzdasi – sve to teži ka drugoj obali, kojoj se upravlja kao cilju, i na kojoj tek dobiva svoj pravi smisao. Sve to ima nešto da savlada i premosti: nered, smrt ili nesmisao. Jer, sve je prelaz, most čiji se krajevi gube u beskonačnosti, a prema kojem su svi zemni mostovi samo dečje igračke, bledi simboli. A sva je naša nada s one strane.“
Zato nijesam imao mnogo izbora kada sam odlučivao o naslovu knjige koju je žiri nagrade „Dr Špiro Matijević“ izdvojio, učinivši i knjizi i njenom autoru izuzetnu čast. Prvi dio naslova moralo je biti ime pisca – Ivo Andrić – a prva riječ u drugom dijelu morala je biti most. Tražio sam drugu, ali se i ona sama nametnula. Izronila je iz Drine kao vila brodarica, kao Radisav sa Uništa, vjerovatno najveći martir moderne srpske proze, čijom je smrću i sudbinom Andrić uspostavio zlatan biočug sa starom srpskom književnošću i žanrom martirija. Izronila je ona i iz Andrićevih „Znakova pored puta“, odakle je došla u moto poglavlja „Svjetlost i svetost žrtve“:
„Šta je pravednije i bolje, preče, dostojnije našega divljenja: rušenje ili građenje? Ko je u pravu, onaj koji gradi ili onaj koji razgrađuje? To je nemoguće presuditi i kazati. Građenje i rušenje su dva lica naše ljudske sudbine, dva oprečna vida iste nužnosti. Gradi se i ruši se sa istim smislom, iako sa suprotnim ciljevima. Ali žrtva kojom plaćamo građenje ili rušenje uvek je svetinja i ostaje kao svetinja iznad svih građenja i rušenja.“
Davno sam, još krajem šezdesetih godina prošloga vijeka, od Iva Tartalje čuo da je Ivo Andrić uz Drugi svjetski rat povremeno vodio dnevničke zabilješke i da je u njima popisivao spaljena i porušena srpska sela, pobijene ljude po imenu i prezimenu, kad god je to mogao pouzdano saznati, a uz imena žrtava i zločince, kad god je to bilo dostupno. Ovaj Vukov sljedbenik i poštovalac znao je da bi o istorijskim događajima trebalo da svjedoče savremenici. Zapiši, da i Bog zapamti – to je bila jedna od njegovih deviza na Vukovom tragu. Žrtve na to obavezuju. Sve što nije tako zapisano – po imenu i prezimenu – sve što nije uneseno u crnu srpsku knjigu mrtvih, biće izbrisano iz istorijskog pamćenja i neće biti priznato kao istorijska činjenica. Andrić je, očito, davno znao da se naše žrtve brišu, ne budu li urezane u istorijsko pamćenje i kolektivnu svijest; ne budemo li o svakoj imali nepobitne dokaze.
Od Iva Tartalje sam saznao, već na četvrtoj godini studija, da je Ivo Andrić, u godini moga rođenja – dakle 1949 – ostavio zapis „O prevodiocima i tumačima“, sa Skupa mira u Zagrebu, i u njemu misao:
„Kad poslednji tumač i prevodilac ućuti, progovaraju topovi.“
Tumač i posrednik, sklon refleksiji, tokom vremena razvije osjećanje relativnosti stvari i naročitu filozofiju čovjeka tumača i posrednika, „čoveka koji stalno obojici protivnika viri u karte, koji sve gleda i zna, ali ni u čemu ne učestvuje i ništa ne vidi, jer je samo neka vrsta mosta kojim se svi podjednako služe, a koji ipak ostaje izdvojen i svoj“.
Ovaj motiv tumača i posrednika Andrić je polemički usmjerio, u skladu sa svojim pacifističkim idejama, i na ratnu literaturu, a naročito na ideologiju nacizma. Tumači, prevodioci i posrednici su, dakle, po Andriću, neka vrsta živih mostova među jezicima, zemljama, politikama, narodima i kulturama.

MATIJEVIĆ – I MOST I ŽRTVA
O dr Špiru Matijeviću sam odavno i više puta razgovarao sa njegovim mentorom, akademikom Radovanom Vučkovićem, kod koga je Matijević u Sarajevu i magistrirao i doktorirao. Prema onome što sam čuo, Špiro Matijević je bio jedan od brižnih ljudi, kakvih je puna Andrićeva literatura. Ovaj Kninjanin je bio profesor književnosti na „Elektrotehničkom školskom centru“ u Lukavcu kod Tuzle, a onda profesor književnosti i filma na „Pedagoškoj akademiji“ Univerziteta u Tuzli. Dakle, tumač i posrednik, živi most. Uz to – i prevodilac, i to sa slovenačkog, kao i mladi Andrić, i njemačkog. Njegov pisac je bio Ginter Gras. Prevodio ga je ne sluteći ništa o njegovoj ratnoj prošlosti, a još manje očekujući da će i jedan Ginter Gras priložiti svoju grančicu na lomaču za Srbe i Srbiju. I kao tumač književnosti, i kao prevodilac i posrednik, Špiro Matijević je bio personifikacija mosta.
…
Ne znam nagradu čije bi ime toliko pristajalo uz naslov moje knjige „Most i žrtva“, kao ime dr Špiro Matijević. I most i žrtva. Zato sam se na vijest o nagradi i potresao i obradovao. Zato sam dodatno zahvalan trojici pjesnika, članovima žirija, i gospodinu Petru Matijeviću, osnivaču Fondacije „Dr Špiro Matijević“. Ova nagrada je i zadužbina, dokaz da ipak sve ne umire, što je i u Vukovom, i Andrićevom duhu, i duhu naše tradicije.