Rastko Lompar, istoričar – KO JE BIO DIMITRIJE LJOTIĆ?

„Pečatov“ sagovornik tvrdi da je jugoslovenstvo predstavljalo jednu od konstanti političkog delovanja pokreta Zbor, kao i samog Ljotića, i da Zbor, iako nesumnjivo antisemitski pokret, nije stajao na rasističkim polazištima

Sagovornik „Pečata“ Rastko Lompar rođen je 1993. godine u Beogradu, gde je završio osnovnu školu i gimnaziju. Osnovne studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu okončao je 2016. godine, odbranom diplomskog rada „Jugoslovenska narodna stranka Borbaši – Prilog istraživanju“. Naredne godine odbranio je master rad „Religija u političkoj misli i praksi Dimitrija Ljotića 1935–1945. Prilog istraživanju“, koji je ovenčan nagradom „Ljubomir Ljuba Petrović“, Instituta za savremenu istoriju. Januara 2018. upisao je doktorske studije istorije, a 2020. je odbranio predlog doktorske disertacije pod nazivom „Antikomunizam u Kraljevini Jugoslaviji 1934–1941“. Od juna 2018. zaposlen je na Balkanološkom institutu SANU. U zvanje istraživača saradnika izabran je jula 2020. godine. Povod ovom razgovoru je njegova knjiga o odnosu Dimitrija Ljotića prema verskim zajednicama pod naslovom „Učitelj ili farisej“, u izdanju „Katene mundi“.

Kolaboracionista Dimitrije Ljotić je, kad je drugosrbijanski narativ u pitanju, korišćen na razne, katkad ekstravagantne, načine, a njegova ideologija se proglašavala osnovom „srpskog nacizma“. Recimo, Nebojša Popov je tvrdio da je Ljotićev direktni sledbenik Slobodan Milošević. Koliko je, na osnovu istorijske građe, moguće praviti takve analogije?
Malo je istorijskih ličnosti u srpskoj istoriji, pogotovo u 20. veku, o kojima većina javnosti baštini tako negativne predstave kao o Dimitriju Ljotiću. Ovakvom gotovo konsenzusnom stavu, koji dele ideološki posve raznolike grupe ljudi, oponira samo malobrojan krug Ljotićevih sledbenika. Svedoci smo činjenice da je diskvalifikacija političkih protivnika kao ljotićevaca prisutna od prvih dana posleratne socijalističke Jugoslavije, i danas vrlo popularna. U pitanju je srpska verzija fenomena koji je čikaški profesor Leo Štraus nazvao Reductio ad Hitlerum (svođenje na Hitlera), koji podrazumeva poistovećivanje određene političke ličnosti sa Hitlerom, kao simbolom zla, putem pojedinih zajedničkih stavova koje oni mogu deliti, a koji ne predstavljaju specifikum nacizma. Primer ove logičke greške bilo bi tvrđenje da su ljudi koji ne jedu meso zapravo nacisti, zbog toga što je i Hitler bio vegetarijanac. Esej Nebojše Popova o Dimitriju Ljotiću i Slobodanu Miloševiću predstavlja, po mom mišljenju, dobar primer upravo ovog fenomena. Teza o povezanosti ove dve, u mnogo čemu drugačije, pa i suprotstavljene istorijske ličnosti putem obostranog zagovaranja „populizma“, naučno je neodrživa.
Istoričar iz doba titoizma Mladen Stefanović, koji je svoju knjigu o Ljotićevom Zboru pisao uz pomoć Službe državne bezbednosti, smatrao je da Ljotić i njegovi sledbenici ne mogu podleći novom vrednovanju – to su fašisti, kontrarevolucionari i – kvit! Ipak, vreme je prošlo, i krenuli ste u dodatna istraživanja – pre svega, uz nova čitanja naših i stranih arhiva. Kako ste se opredelili za ovu temu? Šta ima u arhivima što nismo znali? Kuda vas je odvelo istraživanje? Koliko ste u nemačkim arhivima našli tragova Ljotićeve predratne finansijske povezanosti sa zemljama Trećeg rajha, za šta je bio optuživan kao Hitlerov plaćenik?
Prilikom pružanja novog pogleda o nekoj istorijskoj ličnosti treba voditi računa o tome da on ne mora nužno podrazumevati zaokret od 180 stepeni u odnosu na prethodno postojeći. Želja da se neki fenomen bolje razume i preciznije odredi ne podrazumeva apologiju. Najbolji garant za takav pristup predstavlja oslanjanje na arhivsku građu. Istraživanje u nemačkim arhivima omogućava dobijanje korektiva postojeće slike, jer se građa na srpskom (bilo originalna zboraška, bilo posleratne analize Službe državne bezbednosti ili partijske ocene) sučeljava sa dokumentima iz nacističke Nemačke. Ovakav pristup omogućava nijansiranije razumevanje. Na primer, februara 1937. godine Zbor je optužen da prima finansijsku podršku iz Nemačke i da predstavlja „petu kolonu“ u Kraljevini Jugoslaviji. Takva ocena postala je kanon. Istraživanje u nemačkim arhivima ipak otkriva da, iako je Zbor kao ideološki blizak pokret, smatran poželjnim partnerom, nemački organi nisu bili spremni da rizikuju prekid odnosa sa Stojadinovićem zarad podrške politički slabom pokretu kakav je bio Zbor. Na prvi znak negodovanja Beograda, direktni kontakti su prekinuti, a finansiranje Zbora nikad nije ni razmatrano. Više nego u knjizi, ovom problematikom bavio sam se u radu objavljenom u časopisu Istorija 20. veka (2/2020).
Kako je nastao Jugoslovenski pokret Zbor, i koliko je njegovo jugoslovenstvo bilo iskreno? Zbog čega je Ljotić, uprkos svemu, nastojavao na neophodnosti Jugoslavije – ne samo političkoj nego i mističkoj?
Jugoslovenstvo predstavlja jednu od konstanti političkog delovanja pokreta Zbor, kao i samog Dimitrija Ljotića. Ono je često bilo osporavano, iz dva politički vrlo različita tabora. S jedne strane, komunisti su nastojali da dokažu da je Zbor velikosrpski fašistički pokret, analogan ustaškom, na čemu su bazirali i tezu o podjednakoj krivici srpskih i hrvatskih kolaboracionista, kao jedne od temeljnih laži posleratnog poretka. S druge strane, deo današnjih Ljotićevih apologeta, svesni neodrživosti jugoslovenstva u 21. veku, nastoji da ga prikaže kao propagatora isključivo srpskog nacionalizma, koji se samo iz taktičkih razloga prikrivao jugoslovenstvom. Obe ove interpretacije su, po mom mišljenju, neodržive. Jugoslovenstvo je Ljotić, kao i brojni njegovi sledbenici, smatrao imperativom.

Ljotićevi protivrečni stavovi prema fašističkoj Italiji i nacističkoj Nemačkoj ne mogu se prevideti. On je, recimo, u svom članku „Kazna Evropi“ 1939. govorio da su Hitler, Musolini i Staljin Božja kazna Evropi za odstupanje od hrišćanstva, ali u Drugom svetskom ratu vezuje sudbinu svog naroda za sudbinu sila Osovine. Šta je Ljotić zaista mislio?
Veoma je važno napraviti razliku između njegovog odnosa prema fašizmu kao ideologiji i odnosa prema režimima u Nemačkoj i Italiji. U biti svakog fašističkog pokreta – što prema mom mišljenju Zbor jeste – bio je revolucionarni impuls i kritika „starog“, kao i radikalni nacionalizam. Stoga su fašisti, za razliku od komunista, često bili neradi da priznaju uticaje iz inostranstva. Neretko su dokazivali svoju originalnost i avangardnost kritikujući ne samo dekadentno buržoasko društvo, komuniste, socijaliste i Jevreje već i italijanski i nemački režim. Stoga je odnos Dimitrija Ljotića i njegovog pokreta prema fašizmu i nacizmu, kao stvarno postojećim režimima, bio ambivalentan. U njegovim analizama stanja u ove dve države ima posve različitih sadržaja. Od divljenja do kritike, lucidnih analiza do naivnog oduševljenja. Odluka o priklanjanju silama Osovine donekle se i sama nametala. Polarizacija društva, sve očiglednija tokom tridesetih godina, nametala je potrebu za svrstavanjem na jednu od strana. Do nemačkog napada na Jugoslaviju, Zbor je ipak zagovarao strogu neutralnost.
Šta je zajedničko JNP Zbor i sličnim pokretima u Evropi onog doba? Pažnju ste posvetili pokretima koji su najsnažnije uticali na Ljotića („Francuska akcija“) ili njegovim balkanskim sličnomišljenicima (rumunska „Gvozdena garda“). Kakvi su bili Ljotićevi dodiri i srodnosti sa Morasom i Kodreanuom?
Francusku akciju i njenog osnivača Šarla Morasa Ljotić je smatrao svojim najvećim uzorom. Još iz svojih pariskih dana, pred početak Prvog svetskog rata, imao je simpatije za ideje Francuske akcije. Njihov rojalizam mu je bio blizak, a takođe je preuzeo i terminologiju staleža, kao i ideje o organskom ustrojstvu društva. S druge strane, Zbor je iskazivao velike simpatije za Gvozdenu gardu i njenog vođu Kornelija Kodreanua. Ona je po svom značaju višestruko premašivala Zbor, a njena mistička interpretacija hrišćanstva i kult žrtve služili su kao uzor. Kada je Kodreanua ubila rumunska policija 1938. godine, Ljotić je u tekstu iskazao veliko žaljenje za „Kapetanom“.
Kapitalizam, komunizam, jevrejstvo su, po Ljotiću, neprijatelji s kojima se treba boriti. To je i pozicija italijanskih i nemačkih „srodnika“. Zbog čega Ljotić ima stavove slične njihovim i čemu se razlikuju? Šta je sa rasizmom i kako Ljotić govori o rasama?
Ma koliko delili jedan broj ideoloških postulata, Zbor se od nacizma razlikovao u drugačijem pristupu rasizmu i antisemitizmu. Naime, iako nesumnjivo antisemitski pokret, Zbor nije stajao na rasističkim polazištima. Nemački dokumenti svedoče o tome. U prvom programu pokreta iz 1935. nema pomena borbe protiv Jevreja. Ipak, kako je vreme odmicalo, pod jasnim uticajem nacizma, Dimitrije Ljotić i njegov pokret sprovodili su sve žešću kritiku Jevreja i njihovog „štetnog“ uticaja na Jugoslaviju. Smatrajući ih „korozivnim sredstvom“, zagovarali su iseljavanje Jevreja u Palestinu. Kako se približavao Drugi svetski rat, tako je Ljotić, ubeđen u to da će novi rat na tlu Evrope dovesti do sloma hrišćanske civilizacije i trijumfa jevrejskih nauma, počeo da propoveda teze o „jevrejskoj zaveri“ i želji za svetskom dominacijom. Išao je tako daleko da je u svom predavanju „Drama savremenog čovečanstva“ nazvao Hitlera „nesvesnim jevrejskim agentom“, koji, zaslepljen antisemitizmom, srljajući u rat, ne shvata da olakšava dolazak Jevreja na vlast. Tokom okupacije pokret je pooštrio propagandne napade na Jevreje u skladu sa nemačkom matricom. Sačuvani su primeri predavanja Jevreja nemačkoj vojsci kao i denuncijacije onih koji su se skrivali po unutrašnjosti, ali vojnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa nisu direktno učestvovali u „konačnom rešenju“.

Kakav je odnos Dimitrija Ljotića prema verskim zajednicama u Kraljevini Jugoslaviji između dva rata? On je sebe smatrao ozbiljnim vernikom, konfesionalnim pravoslavcem, pa ipak je gradio, slično ateisti Morasu, svoju „političku religiju“?
Prema mom mišljenju, Ljotić je sebe nesumnjivo smatrao pravoslavcem i pripadnikom SPC. U političkom smislu je pak zagovarao poseban konfesionalno neutralan pogled na hrišćanstvo, koji je Đoko Slijepčević nazvao integralnim hrišćanstvom. Nastojao je da u rad pokreta uključi i pravoslavne i rimokatoličke sveštenike, kao i da pokaže da konfesionalne razlike nisu i ne smeju biti prepreka jedinstvu Jugoslovena. Afirmisao je one aspekte hrišćanstva koji ne dele već zbližavaju, uvezujući ih sa jugoslovenskim nacionalizmom, kultom žrtve i preporoda putem ljudske akcije. Dvadesetak godina pre nego što je osnovao Jugoslovenski narodni pokret Zbor, kao student na Beogradskom univerzitetu Ljotić je stupio u redove ekumenističkih društava nastalih pod velikim uticajem tradicija protestantskog ekumenizma na prelazu 19. u 20. vek. U tom trenutku je i Nikolaj Velimirović bio blizak tim stavovima. Posve je verovatno da su se Ljotić i on prvi put upoznali na nekom od tih sastanaka. Velimirović, koji tada još nije bio episkop, držao je predavanja pobožnim studentima, u čijim je redovima bio i Dimitrije Ljotić.
Šta se dešava sa Ljotićevim stavom prema SPC u ratu, i kako tumači rimokatolički genocid nad pravoslavnim Srbima koji „Crkva u Hrvata“ suštinski odobrava?
Sa Srpskom pravoslavnom crkvom Ljotić je pogoršao odnose još tokom martovskih događaja 1941. Nije delio antiosovinski stav crkvenog vrha, a državni udar 27. marta smatrao je činom izdaje i gluposti. Njegova osnovna ideja tokom trajanja okupacije u pogledu SPC bilo je nastojanje da nekako uspe da posreduje između okupacione uprave i vrha SPC i ugovori modus vivendi između njih. Više puta je posećivao interniranog patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja, vrlo oštro zahtevajući od njih da osude komunizam i da obećaju da neće pomagati pokret otpora. Istovremeno, kod Nemaca je neprestano nastojao da izdejstvuje puštanje utamničenih crkvenih velikodostojnika, popuštanje pritiska na crkvu, intervenciju za pripadnike SPC u NDH. Krunu njegovih napora predstavlja memorandum o „normalizaciji odnosa“, kako je danas popularno reći, između SPC i nemačkih organa iz 1942. godine. Taj memorandum je prvi put objavljen u mojoj knjizi. Ipak, uvereni da vrh SPC podržava ravnogorski pokret otpora i da ne namerava da se potčini nemačkim zahtevima, nemački činioci nisu imali razumevanja za kurs koji je Ljotić predlagao. U genocidu u NDH stradali su brojni pripadnici Zbora, među kojima i etnički Hrvati smatrani izdajnicima. Zbor je od svojih pristalica koje su bežale u Srbiju ili bile u ravnogorskim jedinicama preko Drine (uglavnom u odredima Momčila Đujića) dobijao informacije o razmerama uništenja i politici Rimokatoličke crkve. Iako privatno razočaran podrškom koju je katolički kler pružio ustaškom režimu, Ljotić je i dalje istrajavao na tome da su jugoslovenstvo i integralno hrišćanstvo jedini put. Taj stav zadržaće i većina pripadnika Zbora u emigraciji. Tek devedesetih godina javljaju se glasovi o tome da Zbor treba da prigrli srpsko stanovište. Ionako malobrojni u tom trenutku, zboraška emigracija i pristalice pokreta u zemlji podelili su se u dve grupe.
Jedna od ključnih metoda napada na vladiku Nikolaja Velimirovića, od komunista do drugosrbijanaca, sastoji se od tvrdnje da je on bio fašista i ljotićevac. Šta je istina o njihovom poznanstvu i uzajamnim odnosima?
Dimitrije Ljotić i episkop Nikolaj Velimirović poznavali su se verovatno tridesetak godina, dok su u sadržajnijim kontaktima bili oko petnaest. Njihov odnos tumačen je na različite načine. Jedni su smatrali da je episkop Nikolaj sledio Ljotića, drugi, među kojima i patrijarh Gavrilo Dožić, da vladika upravlja Zborom. Oba ova pristupa čine se pogrešnim. Episkop Nikolaj bio je zasigurno „stariji“ sagovornik, čije je mišljenje Dimitrije Ljotić cenio. Neke svoje stavove obrazovao je, po sopstvenom priznanju, pod uticajem episkopa Nikolaja, koji je s druge strane sugerisao nizu svojih sledbenika iz redova sveštenstva da stupe u Zbor uoči Konkordatske borbe i tokom nje. Iako je godinama kao činjenica uzimano da je bogomoljački pokret stupio u Zbor, dokaza za to nema. Činjenica je da je među vođstvom oba pokreta bilo preklapanja, ali članstvo nije masovno stupilo u Zbor. Prekretnicu u odnosu njih dvojice, ali i Ljotića i SPC u celini predstavljala je podrška crkve događajima od 27. marta. Tokom okupacije Ljotić je neuspešno nastojao da privoli episkopa Nikolaja za saradnju sa okupatorom i angažovao se kako bi se uslovi njegove internacije olakšali. Apelovao je na nemačke organe više puta, tražeći da se on i patrijarh Gavrilo puste iz zatočenja. U privatnim razgovorima odavao je utisak razočaranosti episkopom, a drugi zboraši su otvoreno napadali Velimirovića kao fatalnu ličnost. Uprkos brojnim neslaganjima tokom rata, episkop Nikolaj Velimirović je nakon pogibije Dimitrija Ljotića aprila 1945. održao pohvalni govor o pokojniku.
Ko je Ljotić? Učitelj ili farisej?
Odgovor na to pitanje ne može se naći u mojoj knjizi. Oni koji traže u njoj crno-beli prikaz događaja biće razočarani. Naslovom sam želeo da ukažem na to koliko je slika o Dimitriju Ljotiću polarizovana u javnosti. Ova knjiga je upravo pokušaj prevazilaženja takvog binarnog pogleda i ukazivanje na kompleksnu i neretko kontradiktornu prirodu političkog angažmana i ideologije čoveka kakav je bio Dimitrije Ljotić.