Prećutani lider

Uklešten između razočaranja zapadnim modelom „progresivnog liberalizma“ i neprijateljstva prema levici, Orban je u prethodnoj deceniji postao uzdanica „neliberalne“ demokratije – sistema koji u očima atlantista predstavlja najotrovnijeg protivnika liberalne demokratije, ideološkog okvira zapadnog establišmenta

Ukrajinska kriza ponovo je stavila na test Evropsku uniju. Retko ko se pokazao uspešnim kao premijer Mađarske Viktor Orban, koji je za jedne ogrezli populista, a za druge vesnik nove Evrope. Ipak, izvesno je da je njegovu diplomatsku umešnost potvrdilo vešto pozicioniranje između odanosti nacionalnom interesu i diplomatskih akrobacija u evropskoj politici sankcija prema Rusiji i pomoći Ukrajini.
Henri Kisindžer u studiji iz 2022. godine Vođstvo: Šest ogleda o svetskoj strategiji razmatra univerzalne odlike velikih lidera 20. veka, nastojeći da plutarhovskom metodom uoči ono što je velikim liderima zajedničko. Kisindžer smatra da se svaki lider suočava s dva izazova: jedan izazov je istorijski, a drugi je aktuelni. Istorijskom izazovu se pristupa analitički, budući da podrazumeva sagledavanje budućnosti na osnovu istorijskog iskustva, uz uvažavanje običaja, prošlosti i „kapaciteta“ jedne države. Dužnost lidera je da na osnovu istorijskog iskustva intuitivno proceni kakav bi trebalo da bude pravac kretanja jednog društva i u skladu s tim postavi pravac njegovog kretanja, tj. odredi „veliku strategiju“.
Druga dužnost lidera leži na osovini koja povezuje „preovlađujuće vrednosti“ jednog društva sa ciljevima koje vladajuća politika definiše. Tu je na lideru da podstiče narod na podršku svojoj politici, ne posežući za instrumentom monopola fizičke prinude kojim država raspolaže. Lider mora da inspiriše i predvodi, redovno šaljući poruke u javnost koje se tiču „svakodnevnih“ problema, uz to ne odudarajući od „velike strategije“.

KRIZA LIDERSTVA Ne čudi da se Kisindžerova knjiga javlja u ovom trenutku, kao da nešto poručuje zapadnim političarima i zapadnoj javnosti. Kriza liderstva na Zapadu postala je hronična. Ako posegnemo za Ciceronom, možemo reći da briselske birokrate govore o Evropskoj uniji kao da je idealna „Platonova republika“, iako je „Romulov izmet“ – okoštala birokratska mašina koja pruža prostor za uspeh oportunistima i mediokritetima. Nikada evropski kontinent, ni u vremenima najveće smutnje i epohalnih preloma, nije bio do ove mere lišen liderske figure koja bi zračila svojom harizmom i odlučnošću, pa makar to bili i zločinci krvavih ruku kakvi su bili pirati koji su gradili zapadnoevropske imperije.
U moru ideološki zombifikovanih protagonista progresa (tj. igranja po briselskom taktu), mira (tj. pacifikacije) i evropskog jedinstva (pod američkim kišobranom) kao što su Liz Tras, ili zaboravljeni Fransoa Oland i Herman van Rompej, odudaraju likovi onih političara koji su nikli iz naroda čiju nacionalnu vitalnost nije „pojela“ liberalistička sekularizacija, modernizacija i američki konzumerizam 20. veka. To su nacije bivšeg Istočnog bloka.
Bilo da je doživljavano kao ruski imperijalizam ili komunistička diktatura, sovjetsko prisustvo je konfrontirajući se sa nacionalizmima i tradicijama država Istočnog bloka očuvalo vitalnost njihove nacionalne svesti, ne dopuštajući nacionalnim snagama da se demobilišu. Dok je za Zapad 1989. bila pobeda nad suparnikom, za bivše članice Varšavskog pakta je bila godina simboličkog nacionalnog oslobođenja i potvrde nacionalne izdržljivosti.
Iz takve nacije nikao je lider kakav je Viktor Orban. Rođen 1963. godine, u vreme osamdesetih i devedesetih se posvetio političkom aktivizmu i njegova naklonost zapadnom liberalizmu i želja za reformama napravili su od njega atlantistu. Međutim, liberalizam nije doneo obećanu blagodat mađarskom narodu, a socijalisti su se ubrzo vratili na vlast početkom veka, izazivajući rezignaciju kod oštrih protivnika komunističkog sistema. Uklešten između razočaranja zapadnim modelom „progresivnog liberalizma“ i neprijateljstva prema levici, Orban je u prethodnoj deceniji postao uzdanica „neliberalne“ demokratije – sistema koji u očima atlantista predstavlja najotrovnijeg protivnika liberalne demokratije, ideološkog okvira zapadnog establišmenta.
„Nismo postali ni germanska provincija, ni turski vilajet, niti sovjetska republika“, klicao je premijer Orban 2020. na komemoraciji povodom potpisivanja Trijanonskog sporazuma, kojim je Ugarska rasformirana po završetku Prvog svetskog rata prema načelu poštovanja prava na nacionalno samoopredeljenje slovenskih manjina i Rumuna. Trijanon je od Mađarske napravio „revizionističku silu“ u međuratnom periodu i do danas ostaje nacionalna trauma Mađara. Na spomenutoj komemoraciji, Orban je ponovo potcrtao postojanost mađarske „hiljadugodišnje“ nacije. Međutim, ova izjava bi se teško mogla nazvati tačnom. Tačnije bi bilo da je klicao da je Mađarska prestala da bude germanska provincija (u sklopu Habzburške monarhije), turski vilajet (što je postala osvajanjima sultana Sulejmana Veličanstvenog) i sovjetska republika (nakon Drugog svetskog rata), da bi postala članica Evropske unije i NATO-a.

ISTORIJSKO ISKUSTVO Međutim, Mađarska ima viševekovno iskustvo funkcionisanja u složenim sistemima. Dobar primer daje istorijska uloga mađarskog nacionalnog vođe Đule Andrašija, koji je Slovene smatrao rasom „nepodesnom da upravlja državom“, za razliku od Nemaca ili Mađara. Njegov primer nam govori da se mađarska državnost savršeno uklapa u okvire naddržavnih entiteta, samo dok postoji dovoljno taktičkog prostora za ostvarenje neuralgičnih nacionalnih interesa.
Naime, šezdesetih godina 19. veka vešto plešući između plamena nacionalnog zanosa Mađara koji je posle revolucije iz 1848. godine i dalje buktao, i gorućeg problema habzburške krune koja je u natezanjima s Pruskom ubrzano gubila prestiž u germanskom svetu, Đula Andraši je uspešno izdejstvovao austrougarsku nagodbu iz 1867. godine. Taj projekat je predstavljao poslednji ozbiljni pokušaj da se habzburška imperija konsoliduje. Namirujući mađarski nacionalizam i uzdižući Mađarsku u status kraljevine ravnopravne sa austrijskom carevinom, nagodba je zasigurno bila i odavanje simboličkog poštovanja mađarskoj državotvornosti.
Gotovo istovetan rukopis se mogao videti krajem 2022. godine, kada je premijer Orban iskoristio evropsku fanatičnu posvećenost sukobu s Rusijom u Ukrajini da izdejstvuje plaćanje obećanog paketa pomoći Mađarskoj. Preteći da će staviti veto na isplatu pomoći Ukrajini, Orban je na ucenu odgovorio ucenom, pošto je EU prethodno odbila da isplati više milijardi Mađarskoj za prevazilaženje posledica pandemije virusa korona, a zbog zastoja Mađarske u sprovođenju reformi u oblasti ljudskih prava.
Politika koju Mađarska vodi, a koja je u ekonomskom smislu neoliberalna, iako u političkom smislu nacionalna i konzervativna, ne može ozbiljno ugroziti zapadni establišment, ali ga može nagristi. Prvo, zato što pokazuje istinsku prirodu Evropske unije, koja novac predviđen za oporavak od „najstrašnije pandemije u prethodnih sto godina“ odbija da isplati i time ispuni svoju obavezu, i to zbog „stepena nezavisnosti mađarskog sudstva“ i nepoštovanja prema „slobodi seksualne orijentacije i rodnim identitetima“, te zbog „akademskih nesloboda i prava na azil“, kako saopštava Fajnenšel tajms. Time se preko leđa Mađarske implicitno saopštava ostatku sveta da će svi oni koji ne baštine iste „vrednosti“ kao briselske i vašingtonske birokrate biti otpisani kao punopravni članovi u poretku pod američkom dominacijom.
Drugo, Mađarska, tvrdoglavo insistirajući na svojim nacionalnim interesima, otvara vrata ekonomskom uticaju u Evropi onih zemalja koje Zapad otvoreno doživljava kao neprijateljske. Mađarski ministar spoljnih poslova i trgovine Sijarto je u podkastu O Mađarskoj krajem 2022. godine otvoreno govorio o dvostrukom pritisku koji trpi npr. iz Nemačke. Dok ga nemački investitori vuku za rukav, tražeći mu da im obezbedi što bolji pristup kineskim dobavljačima u Mađarskoj, istovremeno nemački i briselski političari negoduju zbog bilo kakvog prisustva kineskog kapitala.
Sličan je odnos prema Rusiji. „Nezavisna i suverena Ukrajina je u mađarskom nacionalnom interesu. Ali pošto nam potpuni raskid veza između evropske i ruske ekonomije nije u interesu, mi nastojimo da očuvamo sve što možemo iz mađarsko-ruske ekonomske saradnje“, izjavio je premijer Orban u decembru 2022. godine. Pozicija enfant terrible koju Orban zauzima je svakako komotna.
Orban deklarativno pliva protiv matice „progresivnog liberalizma“. Mada je odbio da uvede sankcije patrijarhu Kirilu, što se može podvesti pod okrilje hrišćanske solidarnosti, treba imati na umu da je do ovog trenutka Mađarska zamrzla 870 miliona evra ruske imovine, prema zvaničnim podacima Evropske unije.
Međutim, Orban svakako imponuje desničarskim krugovima u Americi, čije je parole o tradicionalnim, porodičnim i hrišćanskim „vrednostima“ zdušno prihvatio. Zvanično je „verifikovan“ u leto 2022, kada je najpre bio gost u Trampovom golf klubu u Nju Džersiju, da bi se potom pridružio bivšem američkom predsedniku na velikoj Konferenciji konzervativne političke akcije u Dalasu. Orbanova težnja da izgradi hrišćansku naciju i zaštiti zemlju od migranata je naišla na odjek među republikanskim glasačima u Americi, dok izaziva zgražavanje u briselskoj „močvari“.
Bitan stožer mađarske spoljne politike je i kineska inicijativa „Pojas i put“. „Centar gravitacije svetske ekonomije se pomera sa zapada ka istoku, dok zapadni svet nerazumno poriče ovaj proces. Svet se menja, a globalna ekonomija se seli sa atlantskog ka pacifičkom regionu. To nije moje mišljenje, to je činjenica“, izjavio je Orban oktobra 2016. godine, na konferenciji Kine i centralnoevropskih i istočnoevropskih zemalja. „Naša strateška politika otvorenosti prema istočnom delu sveta mora biti očuvana“, istakao je Sijarto krajem 2022, što ne čudi, imajući u vidu da su dve najveće investicije u Mađarskoj kineska i korejska.
Balaž Orban, politički savetnik premijera Orbana, objavio je na pravoslavni Božić ove godine na portalu Mandiner programski tekst o mađarskoj spoljnoj politici. Iako u tekstu objašnjava da Mađarska pretenduje na ulogu regionalnog predvodnika, autor se gotovo ne bavi regionalnim pitanjima, što je naišlo na osudu nekih liberalističkih kritičara. Ipak, činjenica da Balaž Orban insistira na dobrosusedskim odnosima šalje poruku i ujedno preporučuje Mađarsku kao „predvodnika“ regiona, budući da autor promišlja poziciju Mađarske kao zemlje koja se po svojim kapacitetima ne može porediti s „velikim igračima“, ali i te kako može sa centralnoevropskim i balkanskim susedima. Mađarski politički vrh je uprkos političkim simultankama svestan opasnosti koje nosi zaoštravanje odnosa između Zapada i „istoka“. Viktor Orban strahuje od blokovskog hladnoratovskog zilotizma koji se nazire u javnom govoru zapadnih političara i zapadnim medijama, svestan činjenice da upravo u takvim odnosima „male“ države gube na značaju, pošto se većina pitanja regulišu među predvodnicima blokova.

VEŠTA POLITIKA O politici Viktora Orbana koja se vodi već 12 godina može se reći sve osim toga da nije mađarska. Drugim rečima, odanost nacionalnom interesu i nominalna (a neretko i suštinska) pripadnost zapadnom bloku u rukama tako veštog političara neminovno vodi ka spoljnopolitičkim i unutrašnjim uspesima. Ako bismo Kisindžerovom definicijom lidera pokušali da „premerimo“ Orbana, došli bismo do zaključka da je Orban jedan od poslednjih lidera u Evropi. Njegova politika je oblikovana u skladu sa iskustvima Mađarske u prošlosti. Takođe, narodna podrška premijeru Orbanu je nesumnjiva, iako će veći deo zapadne akademske i političke elite njegovu politiku nazvati populističkom. Ali je izvesno da će Orban radije posegnuti za popularnim merama, nego za merama prinude.
Ali kod Orbana, kao i kod većine drugih zapadnih evropskih populista, ne može se jasno pročitati gde počinje državništvo, a gde počinje politički kabare, naročito kada je prisutno i jedno i drugo. Naravno, niko zaista ne sumnja da Orban pretenduje na teritorije susednih zemalja kada se okiti šalom s mapom stare Ugarske. Ali baš kao što prosečan radnik može patiti pod pritiskom Orbanove uzglobljenosti u kapitalistički zapadni sistem, malo je Mađara u rasejanju koji se mogu žaliti odsustvom brige matice. Činjenica jeste da je Mađarska danas igrač na „šahovskoj“ tabli kakav nije bila od vremena Trijanona, i da to ne bi mogla biti bez Orbana. Ipak, očekivati preke odluke o Orbanovom razilaženju sa Evropskom unijom i naročito NATO-om je naivno, sve dok za Mađarsku postoji i minimum koristi od učešća u tim aranžmanima.
Pišući o mađarskoj pobuni iz 1956. godine, Henri Kisindžer navodi u Diplomatiji da je pobuna izbila u sudaru „ruskog imperijalizma, sovjetske ideologije i mađarskog neustrašivog nacionalizma“. Ako ni zbog čega, treba biti zahvalan Orbanu jer nam savršeno pokazuje šta je razlika između „neustrašivog nacionalizma“ i prokazanog populizma: u meri spremnosti da se navedeni nacionalizam suprotstavi ruskom interesu. Možda baš zato Orbanova biografija nije ubrajana među šest o kojima nam je Kisindžer pisao dajući nam portret lidera. Jer Viktor Orban jeste jedan od poslednjih, a svakako najautentičniji lider u dosadašnjoj istoriji Evrope u 21. veku.