SRBIJA I JUGOSLAVIJA – JUGOSLOVENSKA IDEJA U SRPSKOJ KULTURI I UMETNOSTI

Šta je od „jugoslovenskog mesijanstva“ i vekovnog entuzijazma i oduševljavanja srpske kulturne elite ovim krugom ideja danas opstalo i ima li budućnost na srpskoj kulturnoj i umetničkoj sceni? Spektar aktuelnih ideja u tom smislu i na tom pravcu čine krajnosti intelektualnih i emotivnih boja i sadržaja, od kritičkog odbijanja i netrpeljivosti do oduševljenja i zalaganja za obnovu duha zajedništva. Ko su nekadašnji, a ko savremeni akteri koji daju zamajac jugoslovenstvu i njegovom duhu i uticaju među Srbima? Kako se ova raspoloženja i delovanje, te krug ideja manifestuju u književnosti, izdavaštvu, likovnoj i pozorišnoj umetnosti,popularnoj kulturi? O tim vezama, prožimanjima, uticajima, antagonizmima i saradnji, „Pečat“ je u seriji autorskih tekstova objavljenih u proteklim brojevima, javnosti predočio niz važnih, ponekad i manje poznatih činjenica.

Godina 1918: Trijumf i najveći poraz Srbije u njenoj istoriji

Dakako, povratak 1918. godini nije više moguć. Danas živimo u drugačijoj globalnoj ravni i deo smo drugačije civilizacijske realnosti. Ali srpska kultura mora da se okrene nacionalnom stanovištu koje je napušteno posle 1918. i zamenjeno zmijskim jajetom jugoslovenstva, čija je žrtva bio gotovo svaki srpski duh, pa i ovaj, koji ispisuje ove redove. Pitanje je, takođe, koliko je srpsko stanovište i pre 1918. već bilo zahvaćeno jugoslovenskom gangrenom i koliko su najbolji srpski umovi te epohe, među njima Cvijić i Skerlić, zdušno učestvovali u stvaranju nesrpske, iluzorne, u krajnjoj liniji i protivsrpske, jugoslovenske ideje

Godina trijumfa srpskog oružja na evropskom ratištu i potpunog poništenja srpske države, gotovo je neverovatan istorijski paradoks bez pandana u dijahroniji sveta. Posle nezapamćenih žrtava od 1,3 miliona ljudi, tj. oko 28 odsto ukupno i 62 procenta muške populacije Srbije, posle herojskog prodora srpske vojske u prsa, a zatim u meki trbuh Evrope, što je značilo pobedu u Velikom ratu i dovelo do sloma i kapitulacije Centralnih sila 1918. godine, preostala Kraljevina Srbija je odlučila – da se samoukine! Iako sila pobednica u tom ratu, Srbija je 1918. godine izgubila svoj državno-pravni kontinuitet i prestala da postoji kao samostalna država. Deset godina kasnije nestalo je i Srba. „Sa stvaranjem Jugoslavije srpsko ime izbačeno je iz državnog naziva a srpska narodnost nije priznavana prilikom popisa stanovništva“, pisao je Slobodan Jovanović u tekstu Kulturni obrazac, koji ćemo na ovom mestu još navoditi kao paradigmu epohe. „Takva politika dala se pravdati sa svakog drugog gledišta samo ne srpskog.“ Za ljubav tuđina i braće koja to nisu bila, Srbija se 1918. samoponištila i to samoponištavanje traje više od jednog veka. Izgleda da ova ludorija nije bila plod svesne srpske odluke i žrtve koju je Srbija lakomisleno podnela pred jednom obmanom, nego je mnogo ozbiljnija i pripada onim zatomljenim područjima etnopsihologije Srba, koje bi tek trebalo istraživati. Čini se da tadašnji (i sadašnji) srpski nacionalni harakiri nije samo ishod istrajnog razaranja narodne duše nego je to nešto dublje, nešto što seže u arhetip svojstven ne samo Srbima nego i njihovoj istokrvnoj i istovernoj braći Rusima, o čemu nas obilato naučava istorija. O anamnezi ove bolesti govorićemo na drugom mestu.

ZMIJSKO JAJE JUGOSLOVENSTVA Dakako, povratak 1918. godini nije više moguć. Danas živimo u drugačijoj globalnoj ravni i deo smo drugačije civilizacijske realnosti. Ali srpska kultura mora da se okrene nacionalnom stanovištu koje je napušteno posle 1918. i zamenjeno zmijskim jajetom jugoslovenstva, čija je žrtva bio gotovo svaki srpski duh, pa i ovaj, koji ispisuje ove redove. Pitanje je, takođe, koliko je srpsko stanovište i pre 1918. već bilo zahvaćeno jugoslovenskom gangrenom i koliko su najbolji srpski umovi te epohe, među njima Cvijić i Skerlić, zdušno učestvovali u stvaranju nesrpske, iluzorne, u krajnjoj liniji i protivsrpske, jugoslovenske ideje. Naknadna pamet možda može imati i lekovito dejstvo.
Jer pogledajte šta se oko nas događa. Stogodišnjicu Prvog svetskog rata obeležila je jedna zapanjujuća činjenica, koju su uočili i revizionisti i konzervativni istoričari: taj svet danas veoma liči na onaj uoči planetarne katastrofe 1914–1918. Istorijske koordinate su ako ne iste, ono veoma slične. Između tih odrednica, kao što su to činili naši preci, pre svega Slobodan Jovanović, Dragiša Vasić i Srpski kulturni klub u periodu pred Drugi svetski rat, sasvim na drugoj strani srpska religiozna filosofija Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića, zatim istorijske perspektive Čedomira Popova, Vasilija Krestića i naročito Milorada Ekmečića. Pravni pogledi Smilje Avramov, revizije Branka Lazarevića, kao i savremenih zastupnika „srpskog stanovišta u kulturi“, čiji su stavovi uključeni u ovu sintezu. Srpsko stanovište u kulturi doživljavam kao „one ideje koje jedan narod ima o svom vlastitom karakteru, o svojoj istoriji, o svojim zadacima u budućnosti. Kako se te ideje rađaju, koliko u njima ima tačnog tumačenja činjenica, a koliko praznih želja i pustog maštanja, to sve stavljamo na stranu“ (Sl. Jovanović: nav. delo, 5).

POSLEDNJE SRPSKE POBEDE Ali pre nego što razmotrimo 1918. kao godinu kulturnog i svakog drugog preokreta, moramo se vratiti na činjenice „poslednjih srpskih pobeda“ u Velikom ratu (Stanislav Krakov) i nastanak nove države, koja je zamenila (ne i nasledila!) Kraljevinu Srbiju. Zato što je to stvaranje bilo rezultat neočekivanog preokreta u toku Velikog rata, proboja Solunskog fronta (17. 9) i kapitulacije prvo Bugarske (28. 9), a posle mesec dana Austrougarske (rasulo, slom i kapitulacija države 3. 10), Nemačke (4. 11) i Mađarske (13. 11), koja se, kao, odvojila od Austrije i pokušavala da se poslednjeg dana rata ponudi kao saveznik (!).
„Ne mogu da verujem, gospodine grofe, da ste tako nisko pali“, odbrusio je D‘Epere mađarskom grofu Karoljiju pri svetlosti sveća u tadašnjoj Piroćančevoj kući u Beogradu (kasnije famozna Francuska 7). „Sa Nemcima ste išli u ovom ratu, sa Nemcima ćete i ispaštati“, okrenuo se i otišao, bez rukovanja. I dok se mađarski predsednik očajan vraćao u Peštu, u Beogradu je blesnula prva posleratna elektrika. Dakle, posle Solunskog fronta je primljena prva (bugarska) i poslednja (mađarska) kapitulacija u evropskom ratu. Poslednju je, pred vojvodom Mišićem, potpisao ugarski ministar rata Bela Linder u hotelu „Srpski kralj“ na početku Knez Mihailove ulice, zgradi koja je pogođena prvim hicem u austromađarskom bombardovanju Beograda, čime je počeo Veliki rat, 26. VII 1914. Hteli mi to ili ne – gotovo savršena simbolika gospođe istorije! Kažu da posle potpisivanja ove kapitulacije Linder nije imao tri čiste da se vrati u Peštu; umro je u Beogradu, zaboravljen, 1962. Ko voli simboliku ima je u nas napretek.

KINEMATOGRAFSKOM BRZINOM Za 46 dana Srbija je pod žestokom borbom napredovala 800 kilometara (u proseku 17 kilometara dnevno!). Nova južnoslovenska država nastala je u haosu i metežu ovog proloma, kao improvizacija, provizorijum neodobren ni od jedne velike sile, proizvoljan i arbitraran, ni na čemu utemeljen, osim na silovitom i herojskom prodoru srpske vojske, kojoj se, jednostavno, nije imalo šta prigovoriti. Niti je ta vojska ikoga išta pitala. Što se brzo složila da ne ulazi u Bugarsku i ne sveti se za masovne civilne zločine to je razlog bio što je žurila kući, a što je jurišala dalje na zapad, to je bio momentum ratne sreće, kada se svet pred njom sam od sebe rušio u paramparčad. Još ju je i sam pozivao da što pre dođe i uzme sve što se uzeti može.
Potukavši do nogu nemačku 11. armiju generala Fon Štojbena kod Niša (12. 10) i Kruševca (20. 10), Srbija je uzela Beograd (1. 11) i prešla Savu kod Klenka (3. 11), gde se iskrcao potpukovnik Ljubomir Maksimović – Ljuba Bog – komandant Drugog bataljona Petog puka Drinske divizije. „Ova brzina gonjenja je samo za kinematografske filmove“, pisao je Žurnal d‘ Ženev iz pera dopisnika koji sa konjicom francuskog generala Tranjea nije uspevao da sustigne srpsku pešadiju. „Jedino Srbi idu kao oluja napred“, pisao je general D‘Epere, izdajući naređenja srpskoj Vrhovnoj komandi da uspori napredovanje i ne izlaže opasnosti svoje bokove. Kao da ni sam u njih nije verovao, puštao je Srbe daleko napred znajući da je još 3. 11, dakle svega mesec i po dana posle proboja Solunskog fronta, feldmaršal Fon Hindenburg zatražio od saveznika mir i prekid neprijateljstava na celom evropskom ratištu.

IMPOSSIBILE! Dalje su se dešavale samo srpske pobede i odluke srpskih zemalja da se ujedine sa Srbijom. Kao što će se videti iz kratkog opisa, ovi događaji su imali čisto srpski, a ne jugoslovenski karakter. Dakle, poručnik Drugog bataljona Stanislav Krakov sa trideset vojnika Drinske divizije prešao je Savu kod Klenka i 6. 10. zauzeo Rumu, koja ga je dočekala sa cvećem i srpskim trobojkama. Tri dana ranije, prema uslovima kapitulacije, vojska Austrougarske prestala je da pruža ikakav otpor. Istoga dana prešla je preko Dunava Prva srpska armija, „pa je Vrhovna komanda naredila da komandanti armija ubrzaju svoje pokrete sa zadatkom da zaposednu sve jugoslovenske oblasti pod Austrougarskom i to: Banat (10 km istočno od istočno od linija Bela Crkva – Vršac – Temišvar – Arad, a na severu duž reke Mareš), Bačku do linije Subotica – Baja, a zatim ceo Srem, Slavoniju, Hrvatsku i Sloveniju. Druga armija je istog dana prešla Drinu, svečano dočekana od stanovništva Višegrada. Na poziv Narodnog vijeća u Sarajevu, vojvoda Stepa poslao je jedan odred, koji je 6. novembra stigao u glavni rad Bosne i Hercegovine. Tzv. Jadranske trupe upućene su u Crnu Goru, Dubrovnik i Split, gde su oduševljeno dočekane“ (Opačić).
Drugi bataljon Petog puka ukrcava se u voz u Rumi i stiže u Zagreb 14. novembra. „Sve je tiho, mirno, pusto, tužno. Nad našim oduševljenjem tiha jesenja kiša i meka magla. Ni jedne jedine zastave. Nijednog čoveka. Mi smo u prestonici Hrvatske. Ovo je zavera praznog prostora. Dočekala nas je samo delegacija Narodnog vijeća sa Svetozarom Pribićevićem i nekoliko Srba. Dolazak prve srpske vojničke jedinice ne samo što nije izazvao nikakvo oduševljenje već ni radoznalost u Zagrebu“, piše poručnik Krakov, lajtmotiv i briljantni hroničar ovih događaja. „Sav crven i nakostrešen Ljuba Bog“ komanduje da voz odmah nastavi za Rijeku, u koju njegov bataljon stiže u rano jutro sledećeg dana. Prema ranijem naređenju Maksimović poseda Rijeku u kojoj se već ljuljuška italijanski admiralski brod „Emanuele Filiberti“. „Mi dolazimo sa Solunskog fronta i vojska smo Kraljevine Srbije. Italijanski admiral Rainer dugo nije mogao da poveruje. ‘Impossibile‘ odgovarao je uporno Maksimoviću. Tražio je da italijanske trupe uđu jednovremeno u Rijeku.“
„Impossibile“ uzvratio mu je mirno Ljuba Bog. Posle komande „na gotovs!“ italijanski admiral se, besan, vratio na lađu.

GRANICE VOJVODE MIŠIĆA Na severozapadu, u Ljubljani, srpski kraljevski potpukovnik Stevan Švabić, vraćajući se iz nemačkog zarobljeništva 1918. kao teški invalid, skinuo je s voza nekoliko stotina srpskih povratnika iz logora i naložio nastupajućim Italijanima da ne kroče ni korak dalje. Tako je nacrtana docnija slovenačko-italijanska granica. Šta bi bilo da hrabri srpski oficir nije prihvatio usrdnu molbu Narodnog veća iz Ljubljane i isprečio se Italijanima u ime srpskog kralja kod Vrhnike u noći između 13. i 14. 10, ostaje da se nagađa, ali bi ujutro sigurno pala Ljubljana, a granica postavljena ko zna gde, da je crtaju i ispravljaju neke buduće mirovne misije. „Od srpskih oficira i bivših zarobljenika formirao je Švabić srpski 26. pešadijski puk, jačine oko 2.000 ljudi. U sastavu su bila dva pešadijska bataljona, jedan konjički eskadron, dve topovske baterije i jedna mitraljeska četa. Sa tom jedinicom je održavao red i mir u Ljubljani i drugim slovenačkim gradovima. Razoružavao je raspuštenu i razularenu austrougarsku vojsku. Na svim pravcima gde su Italijani nastupali organizovao je daljinsko izviđanje i osmatranje“ (Ignjatović). Potpukovnik je ozbiljno i odgovorno shvatio svoju misiju iako nije imao nikakvu vezu sa Vrhovnom komandom. To nije znala cela divizija Cacciatori delle Alpi kad je poslušno stala i ukopala se na Švabićev ultimatum. Tako je Slovenija dobila svoju međunarodnu granicu, na kojoj je 1991. ubijala Švabićeve unuke u redu za hleb.
Vojska Kraljevine Srbije je u novembru 1918. po svim ratnim zakonima zaposela teritoriju cele buduće Jugoslavije, vodeći striktno računa o jedinom međunarodnom aktu koji je definisao razgraničenje na njenom zapadu, tajnom Londonskom sporazumu od 26. aprila 1915, kojim su Engleska, Francuska i Rusija odredile proširenje Italije do rta Planka, severozapadno od Splita. Jedina sila Antante južno i istočno od ove tačke bila je pobednička Srbija, koja je do te linije nastupala po naredbi savezničke Vrhovne komande via Franchet d‘Esperey. To je jedino što je tog trenutka bilo svima jasno.
„Naše granice će biti tamo gde ih mi povučemo“; govorio je tada vojvoda Mišić. „A mi ćemo ih povući ne onde gde naše ambicije izbijaju na površinu nego onde gde istorija i etnografija kažu, gde kažu jezik i običaji, tradicija. I najzad, gde sam narod po slobodnoj volji opredeli, pa će to biti pravo i Bogu drago.“ Ovu kartu beše već nacrtao Cvijić i umesto da Aleksandar posluša šta mu govori najveći njegov vojnik, on je po njoj ispisao „Jugoslavija“, protiv volje svih svetskih sila (Francuske, Engleske, Italije, naročito carske Rusije), koje osim Kraljevine Srbije ni za živu glavu nisu priznavale nikakav drugi državni entitet na prostoru srpskih zemalja.

JEDAN TEŽAK NESPORAZUM Zaključak o stvaranju Jugoslavije 1918. bi bile reči mladog pesnika Ive Andrića 1919. da je time završena „ona kobna linija srpske historije što se bez prestanka kreće između klanja i oranja“. U moderno vreme neki srpski istoričari zaključuju da je stvaranjem Jugoslavije 1918. srpski narod napravio grubu grešku u svojoj istoriji, jer je time izgubio svoju, međunarodno-pravno i nacionalno, jasno definisanu srpsku državnost. Ona se utopila u improvizaciju jugoslovenske državnosti, sa kojom je doživeo najveći poraz u svojoj istoriji (Ekmečić, podvukao B. Z.).
Tek tada se pojavila avet SHS. Tek posle kapitulacije Austrougarske i srpskog vihora koji je jahao na zapad, iz mišjih rupa po Beču, Ljubljani i Zagrebu izmileli su budući faktori Ujedinjenja sa jezuitskim popom Korošcem na čelu, istim onim koji se u bečkom parlamentu maja te iste godine zaklinjao na vernost Njegovom apostolskom veličanstvu Karlu i njegovom „manifestu“ okupljanja Južnih Slovena pod skiptrom katoličkih Habzburga. U Zagrebu su on i neki ostaci Hrvatsko-srpske koalicije u vidu Narodnog vijeća objavili nekakvu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba bez podanika, teritorije, vojske i vlasti. Bez ičega uopšte. Tek 19. 10. 1918. to Narodno vijeće odbacilo je manifest austrijskog cara o organizaciji države kao savezne trijalističke monarhije. Deset dana kasnije to Narodno vijeće je prekinulo sve odnose i veze sa Dvojnom monarhijom i okrenulo se Beogradu. Tako je započela alhemija stvaranja zajedničke države sa Srbijom, o čemu više u sledećem broju.

U sledećem broju: Teški nesporazum leži između nas

Jugoslovenska ideja i jugoslovenstvo u srpskoj kulturi i umetnosti
Ovaj projekat je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.