Neka bude Varnava

Kakav patrijarh treba Srpskoj crkvi?

Stereotip o urušenom moralnom liku arhijereja koji su nam neprijatelji davno namenili – zamka je u koju smo se ovaj put, u susret izboru novog poglavara Srpske crkve, sami ulovili. Sinodska odluka o mestu izbora glasanja, pa nadalje spekulacije o mestu smeštaja arhijereja poslužile su tabloidima kao još jedan instrument za degradaciju uloge SPC. Samo činjenica da je najavljeno da se prvi put od 1935. godine izbor apostolskim žrebom neće odvijati u Kapeli Svetog Simeona Mirotočivog, u zgradi Patrijaršije, izazvala je mnoga nagađanja. Spektakl je mogao da počne!

DVOR ILI MANASTIR? Dilema oko izbora mesta održavanja Sabora i smeštaja srpskih episkopa aktuelizovala je temu koju je vladika Nikolaj otvorio davne 1930, polažući njeno rešenje u okviru izbora – dvor ili manastir. Svestan opasnosti birokratizacije najviših crkvenih organa, vladika Nikolaj podseća da su srpski patrijarsi nekada živeli monaškim životom, i to u najbogomiljenijem, duhovno najprosvećenijem i moralno najsvetlijem manastiru. Vladika je opominjao da se vratimo modelu organizacije Pećke patrijaršije.
„Mi smo obnovili zvanje patrijarha, ali nismo još ni obnovili Patrijaršiju. To jest nismo od obitališta srpskih patrijarha još svili jedno duhovno ognjište. Niti ćemo ga ikada moći na drugi način stvoriti nego po ugledu na staru i svetu, i istini svetu, Srpsku Patrijaršiju. Dvor ili manastir? Uredimo li dom pojedinih poglavara Patrijaršije kao dvor, onda će cela naša Patrijaršija obnovljena imati neki administrativni značaj, no njen duhovni i moralni značaj neće postojati. Sama ta reč dvor u vezi sa svetim Patrijarhom sablažnjiva je. A zna se kakve se sablasni lako gnezde, i narod najstrožeg nadzora u svakom dvoru, gde su mesto monaha obične sluge i sluškinje i gde nema velikih bogosluženja, molitava i čitanja. Ili zar se ničemu nismo poučili iz istorije dvorova pojedinih srpskih provincijalnih crkava? Ma kako da je važna ličnost jednog poglavara, dvor će ga raslabiti. I ma kako da je obična ličnost jednog crkvenog poglavara, manastirski život će ga osnažiti i moralno uzvisiti.“
Pored mesta izbora, u javnosti su se pojavile i izvesne nedoumice oko tumačenja pojedinih propisa koji uređuju postupak izbora. Postupak izbora, objašnjava prof. dr Zoran Čvorović, regulisan je pojedinim odredbama Ustava SPC, kao i odlukom Sabora od 24. maja 2005. godine koja je postala sastavni deo Ustava SPC.
„Takva je najpre odredba o kvorumu izborne sednice SA Sabor na kojoj se bira novi patrijarh. Prema članu 43 Ustava SPC potrebno je da sednici Sabora koji bira patrijarha prisustvuje najmanje dve trećine eparhijskih arhijereja, odnosno episkopa koji imaju svoje eparhije. Ova norma ne dozvoljava tumačenje prema kome bi i vikarni episkopi koji nemaju svoju eparhiju bili uračunati u kvorum izborne sednice SA Sabora. Do šire javnosti je dospelo mišljenje pojedinih episkopa da vikarni episkopi ne mogu da glasaju za izbor novog patrijarha, što je suprotno važećem Ustavu SPC, prema kome vikarni episkopi ne mogu biti kandidati za novog patrijarha, ali učestvuju u radu izborne sednici i raspolažu pravom glasa. Iako je SA Sabor najviši zakonodavni organ SPC, na izbornoj sednici Sabora na kojoj se bira novi patrijarh ne može da se promeni nijedan od važećih propisa koji regulišu postupak izbora patrijarha, pošto je članom 63 st. 2 Ustava propisano da se ne mogu donositi novi crkveno-zakonski propisi ili menjati postojeći kada je patrijaršijski tron upražnjen.“

JEDAN EPISKOP – DVA GLASA Prema onome što se može čuti iz dobro obaveštenih crkvenih krugova, izgleda da su srpski episkopi jednodušni u stavu da vladike koje upravljaju upražnjenim eparhijama, episkopi Jovan (Šumadijska i Beogradsko-karlovačka), Lavrentije (Šabačka i Valjevska) i Joanikije (Budimljansko-nikšićka i Crnogorsko-primorska), raspolažu s dva glasa. Do ovakvog tumačenja, smatra Čvorović, po svemu sudeći se došlo tako što se na episkope koji upravljaju upražnjenim eparhijama primenio ustavni propis koji omogućuje episkopu koji ne može da prisustvuje izbornom Saboru da ovlasti jednog prisutnog episkopa da glasa za njega.
„Takvo tumačenje je, prema mom sudu, apsolutno pravno neodrživo, jer se glasanje po osnovu upravljanja upražnjenom eparhijom ne može upodobiti glasanju za opravdano odsutnog episkopa. U prvom slučaju episkop raspolaže sa dva glasa suo iure (po sopstvenom pravu), dok u drugom slučaju prisutni episkop raspolaže drugim glasom na osnovu prava (iure delegationis) koje mu je slobodnom voljom delegirao odsutni episkop.“
Kada ostavimo po strani proceduralna pitanja, ostaje ono suštinsko, kakav, s obzirom na istorijski trenutak, patrijarh treba Srpskoj crkvi.
Četrdeset i šesti srpski patrijarh suočavaće se, smatra Čvorović, s brojnim iskušenjima. Prvu grupu čine iskušenja obnove bogoslužbenog i organizacionog jedinstva SPC.
„Bogoslužbeno jedinstvo, kao unutrašnji mistički temelj na kome počiva i spoljno organizaciono jedinstvo SPC, narušeno je nesprovođenjem u pojedinim eparhijama SPC brojnih saborskih odluka iz devedesetih godina prošlog veka koje su nalagale da se poredak služenja Sv. liturgija uskladi sa pravilima Službenika. Sablazan bogoslužbenog nejedinstva stalni je izvor potencijalnih ili stvarnih raskola. Kao što je modernistička i ekumenistička teologija bila izvor bogoslužbenog besporetka, iz njenog episkopolatrijskog učenja o episkopu kao punoti crkvene vlasti proistekle su centrifugalne tendencije u SPC koje su tokom poslednje tri decenije dovele do slabljenja organizacionog jedinstva naše crkve.“

PRITISCI ĆE JAČATI Izvesno je i da će se SPC u skorijoj budućnosti suočiti i sa sve jačim zahtevima da se njena organizacija prilagodi granicama novostvorenih NATO protektorata na srpskom etničkom prostoru. Takvi politički zahtevi, imaće, smatra Čvorović, pseudoteološko opravdanje u fanariotsko-modernističkom učenju o osudi etnofiletizma i navodnom izvornom anacionalnom karakteru pomesnih pravoslavnih crkava.
„Pritisci ove vrste samo će jačati zbog činjenice da je Srpska crkva jedina preostala srpska nacionalna ustanova koja objedinjuje sve Srbe. U tom smislu novi predlog Ustava SPC, od čega jedan deo vrlo uticajnih episkopa nije odustao ni posle kraha predloga Ustava iz 2018, može biti instrument za dalju dezintegraciju SPC i obračun s njenim nacionalnim karakterom.“
Na pitanje da li bi Srpska crkva u narednim mesecima mogla biti izložena snažnom spoljnom pritisku da promeni svoj dosadašnji stav o nekanonskom tomosu o autokefalnosti koji je patrijarh Vartolomej darovao ukrajinskim raskolnicima, te koja bi bila cena eventualne bliskosti s Fanarom, Čvorović kaže da bi cena bila odricanja od nacionalnog svetosavskog karaktera naše crkve. Takođe, on upozorava da će se u narednim mesecima Srpska crkva suočiti s pritiscima da revidira svoj jasan, čvrsti i više puta ponovljeni stav o neprihvatljivosti zaključenja bilo kakvog pravnoobavezujućeg sporazuma između Republike Srbije i tzv. Republike Kosovo, a koji bi doveo do konačne amputacije KiM iz ustavnog poretka Srbije. Takvom pritisku Srpska crkva može da odgovori samo jačanjem jedinstva u episkopatu i insistiranjem na pravo Crkve na autonomiju. Nasuprot tome, naglašava Zoran Čvorović, slabljenje jedinstva među srpskim vladikama koje svoj vidljivi izraz ima u afirmaciji uloge Sinoda na štetu Sabora, kao i pristanak Crkve da u ime pseudosimfonije jednostrano pruža podršku državnim vlastima, a da zauzvrat ne bude saslušana i poslušana u pitanjima nacionalne kulture, prosvete i demografije, ne garantuju da će javnost i o pitanju Kosova i Metohiju u budućnosti čuti jasan i glasan stav iz beogradske Patrijaršije.
Imajući u vidu sva iskušenja s kojima će se SPC suočiti u narednom periodu, jasno je da se od budućeg patrijarha očekuje da bude smiren i mudar krmaroš, veran kanonima, a ne Fanaru, niti proruski, niti progrčki, već iznad svega vojnik Hristov i vojnik Svetog Save. Koliko Varnava (Rosića) Srpska crkva danas ima?