Na prvoj i poslednjoj identitetskoj liniji

DEKLARACIJU O NEOPHODNOSTI POVEĆANJA BROJA ČASOVA SRPSKOG JEZIKA I KNJIŽEVNOSTI U OSNOVNOJ I SREDNJOJ ŠKOLI

Deklaracija se zasniva na prirodi i značaju nastave srpskog jezika i književnosti u nas, svesti o njenoj ulozi u obrazovanju kao nastavnog predmeta i nastavnog jezika, bogatstvu jezičkog i književnog sadržaja, kao i mestu i broju časova ovog predmeta u evropskim obrazovnim sistemima.
1 Nastava srpskog jezika i književnosti predstavlja jedino sistematsko i kontinuirano uvođenje mladih u znanja i prostore maternjeg jezika i književnosti, sa presudnim uticajem na izgrađivanje ne samo njihove jezičke i književne kulture nego, još bitnije, njihovog odnosa prema kulturi uopšte. Gotovo svakodnevno, u možda najznačajnijem periodu za razvoj ličnosti, oni se susreću sa logikom i lepotom maternjeg jezika i svetom književnih dela. Predstava izgrađena u školi ne gubi se nikada sasvim i zbog toga je njena saznajna i obrazovna uloga nemerljiva. Koliko su uloga i značaj maternjeg jezika i književnosti veliki, govori i podatak da nije bilo nijednog obrazovnog sistema u bilo kom vremenu u kome ovaj predmet nije imao status najznačajnijeg predmeta.
Učenici jedino nastavom srpskog jezika i književnosti razvijaju svoje govorne sposobnosti, obogaćuju rečnik, savladavaju pravila misaone pismenosti, napreduju u procesu ovladavanja pravilima jezičke kulture, što je sve nužni preduslov za dobro savladavanje sadržaja drugih predmeta. Jezičko stvaralaštvo ne može se porediti sa bilo kojim drugim tipom stvaralaštva. Moć jezika je ono što čoveka najviše odvaja od svih drugih bića, a ta se moć mladim ljudima najbolje može i mora predočiti kroz moć književne reči, kao najpotpunijeg ispoljavanja jezika.
2 Maternji jezik i književnost jesu najvrednija duhovna dobra jednoga naroda, čuvari njegovog pamćenja i kulture. Zato maternji jezik nikada nije samo sredstvo komunikacije (kao što se, neretko, čuje), on je nosilac naše kolektivne i individualne memorije koje se međusobno dopunjuju i snaže. Jezik i književnost su u temeljima ne samo ličnog nego i nacionalnog i kulturnog identiteta: najbolje se, ako ne i jedino, kroz sadržaje književnosti može kod učenika razvijati ljubav prema vlastitoj kulturi, prema vlastitim nacionalnim vrednostima i njihovom mestu u riznici evropske i svetske kulture. Oni poseduju dubinu u koju su uneti pamet i pamćenje kulture koji se, čitanjem i razumevanjem, nadodaju na čitaočevu pojedinačnu pamet i pamćenje. Nije bez razloga rečeno da je ulaganje u maternji jezik i književnost jednako ulaganju u nacionalnu bezbednost i slično građenju snažne brane pred opasnosti od kolonijalnog statusa naroda.
Jedino se kroz kontinuitet srpskog jezika i srpske književnosti može pratiti kontinuitet kulturnog razvoja srpskoga naroda – od Svetoga Save do današnjih dana. Srpski jezik i književnost su naša kulturna i duhovna vertikala. Snažno oslonjena na jezik i kulturno pamćenje (a svojom prirodom delujući na čovekove emocije, čula i intelekt), književnost povezuje sve epohe razvoja srpske kulture. Nije moguće nijedan period tog razvoja zaobići. Zato se u programima i za osnovnu i za srednju školu moraju naći predstavnici svih književnih epoha. I zato programi izgledaju preobimni. U njima nisu niti mogu biti samo srpski autori, nego i svetski, jer se mora uspostaviti međuodnos sa svetskim epohama i piscima, pošto se vrednost jedne književnosti uvek određuje i komparativno.
3 Zbog nedovoljnog broja časova, uprkos izuzetnim naporima učitelja, nastavnika i profesora, svesnih svoje uloge i misije, nastava srpskog jezika i književnosti nije u mogućnosti da u potpunosti ostvaruje višestruku i izuzetno značajnu ulogu: da izgrađuje temeljna gramatička znanja i usvajanje funkcionalne pismenosti kod učenika, da neguje njihovu ljubav prema čitanju i razumevanju književnosti, da razvija i snaži njihov kulturni i nacionalni identitet. Bogatstvo i raznovrsnost nastavnih sadržaja u suprotnosti su sa malim brojem časova, što autore programa stavlja pred nepremostive teškoće, nastavnike prisiljava na sažimanje gradiva, a učenike onemogućava da u potpunosti stiču znanja i uživaju u lepoti svoga jezika i književnosti. Tako se nužno umesto potpunih znanja, zbog broja časova, često ostvaruju samo parcijalna znanja. A parcijalna znanja, poznato je, i nisu prava znanja.
4 Broj časova maternjeg jezika i književnosti u Republici Srbiji je znatan u poređenju sa većinom drugih predmeta (5 časova nedeljno u mlađim razredima, uključujući i peti, a 4 u starijim, 4 i 3 u gimnaziji), osim sa matematikom, sa kojom je gotovo izjednačen po broju časova. Međutim, nedeljni fond časova primetno je manji u poređenju sa svim evropskim, pa i mnogim vanevropskim zemljama. Drugi, ne manje pametni od nas narodi nikad nisu dovodili u pitanje poseban položaj svog maternjeg jezika i nacionalne književnosti. Evo nekoliko primera: Francuska ima od 8 do 10 časova nedeljno, Turska 8 do 10, Rusija 9 (u ovoj zemlji maternji jezik nije samo opšteobrazovni jezik prvog reda već ima natpredmetni status), Slovačka 9, Austrija i Portugalija 8 itd. Nema nijedne evropske države koja ima manje od 7 časova u početnim razredima, da bi potom taj broj varirao, zavisno od uzrasta učenika.
Zahtev za povećanjem broja časova jeste nasušna potreba ne samo nastave srpskog jezika i književnosti nego celog obrazovnog sistema. To ne podrazumeva unapređivanje znanja samo jednog izolovanog predmeta nego celog obrazovnog sistema, jer se unapređivanje u znanjima i učeničkim sposobnostima u srpskom jeziku i književnosti nužno širi na učenje svih predmeta. Srpski jezik i književnost nije, naime, samo nastavni predmet od izuzetnog značaja već je i nastavni jezik, osnova za učenje svih drugih predmeta. Okosnica osnovnoškolskog i srednjoškolskog programa moraju biti sadržaji srpskog jezika i književnosti jer se po njihovoj uspešnosti meri uspešnost realizacije i sadržaja svih ostalih predmeta.
5 Zbog toga sa punim pravom tražimo da predmet Srpski jezik i književnost dobije u našem obrazovnom sistemu ono mesto koje zaslužuje, odnosno da se, najpre, poveća broj časova u osnovnoj i srednjoj školi: na najmanje 7 časova u mlađim razredima osnovne škole, na 6 časova u starijim razredima osnovne škole, na 5 časova u gimnazijama na svim smerovima i na 3−4 časa u srednjim stručnim školama (zavisno od tipa škole i godine učenja).
6 Učesnici Prve interkatedarske srbističke konferencije smatraju da je neophodno da nadležne obrazovne institucije, pre svega Ministarstvo prosvete i nauke, Nacionalni prosvetni savet, Društvo za srpski jezik i književnost, Zavod za unapređenje obrazovanja i vaspitanja, kao i akademska zajednica u celini, preduzmu sve neophodne mere da Srpski jezik i književnost dobije ono mesto u našem obrazovnom sistemu koje mu s pravom pripada. Najnovije izmene nastavnih planova pokazale su da ima prostora za ostvarivanje značajnih obrazovnih strateških iskoraka, a najnovija zbivanja oko novih nastavnih programa još jednom su ukazala na neophodnost povećanja broja časova srpskog jezika i književnosti. Smatramo da svako odlaganje povećanja broja časova nanosi nenadoknadivu štetu srpskom obrazovanju u celini.

DEKLARACIJU O STATUSU SRPSKOG JEZIKA NA NESRBISTIČKIM KATEDRAMA I NENASTAVNIČKIM FAKULTETIMA

Srbisti odavno upozoravaju da je jezička kultura kod Srba na vrlo niskom nivou i da je srozavanje pisanog i govornog standarda srpskog jezika primetno na svakom koraku. Posebno u pisanim i govornim medijima, ali, nažalost, i u obrazovnom sistemu. Osnovni razlog vrlo teškog stanja srpskog jezika i njegovog pisma ćirilice bez sumnje je ignorantski odnos državnih institucija prema srpskome jeziku, srpskome pismu i opštoj jezičkoj kulturi. Taj odnos najbolje se ogleda u činjenici da važeći zakon o jeziku i pismu ne uključuje u službenu upotrebu srpski književni (standardni) jezik i ćirilicu u školi, čak ni u osnovnoj i srednjoj školi, a kamoli na fakultetu. Zato je uslov svih uslova za poboljšanje statusa srpskog jezika donošenje novoga Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma, odavno pripremljenog i predatog u zakonsku proceduru, ali prećutno ignorisanog od srpske vlade, iako najznačajniji njeni predstavnici stalno naglašavaju da je nužno čuvati srpski jezik i ćirilicu kao osnovne identitetske kriterijume srpskoga naroda.
Uz takav odnos vlade i nadležnih državnih institucija i ne treba da čudi tolika nepismenost, koja je, da čuđenje bude veće, postala opšta karakteristika i najvećeg broja onih koji se smatraju formalno pismenim: onih sa završenim fakultetskim obrazovanjem, pa čak i onih sa doktoratima, a iz toga nisu izuzeti čak ni univerzitetski profesori. Sramota je da neko predaje u osnovnoj školi, srednjoj školi ili na fakultetu bilo koji predmet a da je pravopisno, gramatički i stilski nepismen. Ne može se jezička kultura i borba za čistotu srpskoga jezika svoditi samo na nastavnike i profesore srpskoga jezika i književnosti. Nužno je da se nastavnici i profesori i drugih školskih i univerzitetskih predmeta priključe toj borbi – da budu nosioci jezičke kulture, a ne kao sada, po pravilu, nosioci jezičke nekulture.
Da bi se to postiglo, po nepodeljenom mišljenju učesnika Konferencije, neophodno je poboljšati status srpskog jezika u obrazovnom visokoškolskom sistemu, a to se može postići ispunjenjem sledećih triju uslova.
1 Srpski jezik mora da bude obavezni predmet na svim stranim filologijama. Tamo gde on to nije moraju se dovesti u pitanje master radovi i doktorske disertacije u kojima se istraživanje zasniva na kontrastiranju nekog stranog jezika sa srpskim jezikom. A da o prevođenju i ne govorimo, jer je, valjda, svakome jasno da niko ne može biti ne samo dobar nego ni prevodilac uopšte ako pored jezika sa koga prevodi ne poznaje dobro i maternji jezik.
2 Srpski jezik mora biti obavezni predmet na svim nastavničkim nefilološkim studijama, kao npr. na studiju matematike, hemije, fizike, biologije, istorije, geografije, pedagogije, psihologije i dr. Danas ni na jednom od tih studijskih programa nema srpskoga jezika. Profesori tih predmeta moraju pomagati, a ne svojim jezičkim neznanjem odmagati profesorima srpskog jezika u podizanju pismenosti i jezičke kulture kod učenika osnovnih i srednjih škola. Malo je reći da nije logično da nastavnici srpskog jezika i književnosti ulažu veliki napor da opismene učenike, a da nastavnici ostalih predmeta svojim neznanjem taj napor gotovo obesmišljavaju. Srpski jezik mora i praktično dobiti status jezika kurikuluma ili jezika obrazovanja.
3 Veliki je broj nenastavničkih fakulteta, odnosno smerova studija. Oni se, s obzirom na nužnost dobrog poznavanja srpskog jezika, mogu podeliti u dve grupe. Prvu čine smerovi (discipline) koji u svom predmetu izučavanja gotovo kao imanentne podrazumevaju sadržaje srpskog jezika, kakvi su npr. studiji novinarstva, prava i dramske umetnosti. Na tim studijima srpski jezik mora biti obavezni predmet, jer se jezička (ne)kultura najviše širi preko novinarskog i pravnog jezika, tj. preko publicističkog i administrativno-pravnog stila. Drugu grupu čine svi drugi nenastavnički fakulteti, na kojima srpski jezik ima status kurikularnog jezika, tj. jezika na kojem se izvodi nastava. Ne treba posebno ni naglašavati da je neophodno da svaki kako profesor, tako i student vlada osnovama jezičke kulture, tj. pravilne (i) kontekstualno primerene upotrebe srpskog standardnog (književnog) jezika. U jezičke sadržaje na nenastavničkim fakultetima neophodno je uključiti sadržaje jezika struke (specifične za svaku univerzitetsku disciplinu, na primer za medicinu, mašinstvo, ekonomiju i sl.). Tako bi u okviru bilo kog univerzitetskog usmerenja sadržaji srpskog jezika morali biti zastupljeni bar na nivou funkcionalne pismenosti. Sramota je da fakultetski obrazovani ljudi ne vladaju bar elementarnom i funkcionalnom pismenošću. A danas je to u srpskome jeziku pre pravilo nego izuzetak.
Učesnici Prve interkatedarske srbističke konferencije smatraju da je – u cilju podizanja nivoa pismenosti, u cilju zaustavljanja procesa širenja jezičke nekulture, u cilju obezbeđenja stvarnog statusa pismenih onima koji taj status formalno imaju jer su fakultetski obrazovani a jezički neobrazovani – neophodno da nadležne obrazovne institucije, pre svega Ministarstvo prosvete i nauke, Nacionalni savet za visoko obrazovanje i univerziteti, ali i svaki fakultet ponaosob, preduzmu sve neophodne mere kako bi se stvorili uslovi za sistemsko iskorenjivanje nepismenosti i jezičke nekulture kako kod studenata tako i kod profesora.

Učesnici Prve interkatedarske srbističke konferencije

1) Katedra za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima Filološkog fakulteta u Beogradu; 2) Katedra za srpsku književnost sa južnoslovenskim književnostima Filološkog fakulteta u Beogradu; 3) Katedra za srpski jezik Filološko-umetničkog fakulteta u Kragujevcu; 4) Odsek za srpski jezik i lingvistiku Filozofskog fakulteta u Novom Sadu; 5) Departman za srbistiku Filozofskog fakulteta u Nišu; 6) Katedra za srpski jezik i književnost Filozofskog fakulteta u Kosovskoj Mitrovici; 7) Katedra za srpsku književnost i jezik Filozofskog fakulteta u Kosovskoj Mitrovici; 8) Departman za srpsku književnost i jezik Državnog univerziteta u Novom Pazaru; 9) Katedra za srpski jezik i književnost Filozofskog fakulteta na Palama Univerziteta u Istočnom Sarajevu;10) Katedra za srpski jezik i književnost Filološkog fakulteta u Banjaluci Univerziteta u Banjaluci; 11) Studijski program za srpski jezik i južnoslovenske književnosti Filološkog fakulteta u Nikšiću Univerziteta Crne Gore; 12) Katedra za srpski jezik, književnost i metodiku nastave srpskog jezika i književnosti na Učiteljskom fakultetu u Beogradu; 13) Katedra za filološke nauke Fakulteta pedagoških nauka u Jagodini; 14) Katedra za jezike i književnost na Pedagoškom fakultetu u Užicu;15) Katedra za jezik i književnost Pedagoškog fakulteta u Somboru; 16) Katedra za srpski jezik i književnost Učiteljskog fakulteta u Leposaviću; 17) Katedra za srpski jezik i književnost Pedagoškog fakulteta u Bijeljini pri Katedri za srpski jezik i književnost Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu; 18) Institut za srpski jezik SANU u Beogradu; 19) Institut za književnost i umetnost u Beogradu.