Etnički Srbin, politički Crnogorac

O iskušenjima crnogorskog dualnog identiteta

Dualni identitet Crnogoraca najefektnije je izrazio Momir Bulatović, rekavši kako je „ponosan na svoje crnogorsko ime i srpsko prezime“. U ličnom sećanju potpisnika ovih redova crnogorski dualni identitet doživljen je još u ranom detinjstvu kao tragičan usud stranstvovanja pojedinca u narodu „večitih seoba“, prenet rečima pokojnog dede (đeda) rođenog negde na putu između Župe Nikšićke i Kosova. Završavajući pre rata Srpsku gimnaziju u Pljevljima jadao se kako nigde nije bio „naš“, jer je tokom ferija u Kosovu Polju bio „čoče“ a u Pljevljima „gedža“.

AMPLITUDALNO KRETANJE Tragizam dualnog identiteta u neposrednoj je vezi s neuspehom srpske nacionalne politike da u 20. veku uradi ono što su Nemci i Italijani postigli u drugoj polovini 19. veka – stvori jedinstveno nacionalnu državu Srba. Pri tome je srpsku nacionalnu politiku u 20. veku najvećma odlikovalo amplitudalno kretanje. Na jednoj krajnjoj tački ove amplitude nalazilo se idealističko shvatanje srpskog političkog jedinstva, koje se u trenutku stvaranja prve jugoslovenske države izražavalo u devizi „jedan narod, jedna država, jedan kralj“. Braći koja su do juče živela pod različitim suverenima činilo se da je nesumnjivo osećanje nacionalnog jedinstva dovoljan zalog da se preko noći postigne i srpsko političko jedinstvo. Takav idealistički pogled, dodatno začinjen, rečju S. Jovanovića, „dinarskom psihozom“, posebno je došao do izražaja u Proglasu Izvršnog odbora crnogorskom narodu Velike skupštine srpskog naroda u Crnoj Gori (tzv. Podgoričke skupštine). U Proglasu se isticalo kako „u postignutom jedinstvu srpskih krajeva raskidaju se sve državne međe, sve pokrajinske granice, tonu interesi i separatističke težnje“, te će s toga „otpasti i ’crnogorstvo’ i ’šumadistvo’ i ’makedonstvo’.“
Na drugoj krajnjoj tački amplitude srpske nacionalne politike 20. veka nalazilo se shvatanje koje je idealu srpskog političkog jedinstva suprotstavljalo stvarnost partikularnih političkih tradicija i interesa pojedinih srpskih istorijskih individualiteta. Partikularizam je u srpskoj nacionalnoj politici dobio najradikalniji izraz u međuratnom Pribićevićevom „prečanskom frontu“ i programu crnogorskih „federalista“. Mada nisu negirali svoju srpsku narodnost, Svetozar Pribićević i Sekula Drljević su Srbe iz bivše Austrougarske i Crne Gore smatrali zasebnim političkim narodima u odnosu na Srbijance. Pribićević je, kako beleži M. Pavlović, upozoravao 1927. godine da „Srbi iz preka neće da se smatraju kao osvojeni i pokoreni krajevi, kao one nahije koje je knez Miloš 1833. sjedinio sa Kneževinom Srbijom, ni kao oni okruzi koje je knez Milan 1878. sjedinio sa Kneževinom Srbijom, ni kao Stara Srbija, Makedonija, koja je naprosto inkorporirana u Kraljevinu Srbiju.“ Poslanik crnogorskih „federalista“ u Skupštini Kraljevine SHS Mihailo Ivanović govorio je 1924. godine: „Mi smo Crnogorci politički narod koji je svoju državu stvorio sopstvenom snagom i očuvao je u najmučnije doba naše rase. Nemamo ambicije da budemo srbijanski okrug ili ma čija provincija.“

U SVETLU UGARSKO-HRVATSKOG KONCEPTA Istovetnost Pribićevićevih i Ivanovićevih stavova potvrđuje ispravnost zaključka Slobodana Jovanovića da „od austrijske propagande protivu Srbije najupornije se održala misao, da Srbija nema šta da traži preko onih granica koje je dobila 1878. na Berlinskom kongresu“. Bilans jugoslovenskog državnog eksperimenta pokazuje da su u srpskim nacionalnim okvirima, nažalost, odnele pobedu anahrone srednjoevropske ideje istorijskog državnog prava i političkog naroda kao veštačkog državnopravnog konstrukta nad liberalnim konceptom nacije za koji se pre 1918. godine jednodušno zalagala srbijanska politička elita. Naime, nakon jednog veka „crnogorstvo“ i „makedonstvo“ ne samo da nisu „otpali“, kako su se verovali poslanici Podgoričke skupštine, već su se uobličili u posebne političke narode. Konačna amputacija Kosova i Metohije iz sastava Srbije i dalje uobličavanje posebnog vojvođanskog političkog identiteta presudno bi uticali na formiranje „srbijanstva“ kao političkog naroda u teritorijalnim okvirima omeđenim odlukama Berlinskog kongresa.
Mada se crnogorski dualni identitet najčešće predstavlja kao nacionalno bezbolni kompromis, stvari potpuno drugačije izgledaju kada se propisi Ustava Crne Gore koji državu definišu kao građansku (čl. 1, st. 2), a kao nosioca suverenosti određuju „građanina koji ima crnogorsko državljanstvo“, analiziraju u svetlu ugarsko-hrvatskog koncepta političkog naroda o kome je podrobno pisala M. Stefanovska.
Šta su Hrvati podrazumevali pod političkim narodom objasnio je još Ante Starčević, upozoravajući da „u Hrvatskoj kraljevini nema drugog političkog naroda osim hrvatskog naroda“. Na proteste patrijarha Jovana (Rajičića) da se Srbi neće odreći svoje nacionalne posebnosti, Ivan Kukuljević je odgovorio da „Srbljima u Hrvatskoj kraljevini kao političkom narodu nema uspomene, ni pismena traga, niti u zakonu ijednom, niti u historiji kritičnoj“. Početkom Prvog svetskog rata Ivan Ribar je, kao član srpsko-hrvatske Koaliciji u Saboru, jasno isticao da se zajedničkoj domovini Srba i Hrvata „ne smije oduzeti nijedno svojstvo, koje bi činilo da izgubi ikakvo obeležje, koje je čini hrvatskom državom“.

ČISTO JURIDIČKI POJAM? Igru s pojmom političkog naroda razotkrio je, po rečima M. Stefanovski, jedan od najuglednijih Srba u Koaliciji Dušan Popović, istakavši da to što Hrvati ovom „čisto juridičkom pojmu“, koji podrazumeva skup državljana, daju nacionalno obeležje, pokazuje njihovu „težnju za hegemonijom i asimilacijom“. Za razliku od njega, Mihailo Polit-Desančić pokušao je da opravda tezu prema kojoj treba razlikovati „političko“ obeležje narodnosti od „genetične“, tvrdeći da su Srbi hrvatski politički narod, odnosno „Hrvaćani“ koji su „plemenom Srblji“.
Još 2006. Marko Pavlović je upozoravao da se stvaranja „crnogorske političke nacije“ ostvaruje prema modelu koji je u svoje vreme Benjamin Kalaj primenio u Bosni i Hercegovini. Kao što je „Kalajevim bosanskim modelom projektovano da se svo stanovništvo Bosne i Hercegovine stopi u bosansku naciju, tako je novim crnogorskim Ustavom projektovano da se svo stanovništvo Crne Gore pretopi u crnogorsku naciju“. Do ovakvog cilja se, kao i u Kalajevom eksperimentu, dolazi „apsolutizovanjem regionalnih karakteristika, kroz navodno posebni – preimenovani srpski – regionalni jezik, koji prati latinično pismo“. Imajući to u vidu, M. Pavlović je pre četrnaest godina zaključio: „Postojanje dvojnog identiteta ne ide u račun nijednoj zajednici: crnogorskoj ometa stabilizaciju, srpskoj može ugroziti opstanak, stvarajući uslove za njenu asimilaciju.“ Upravo polazeći od opasnosti asimilacije Srba u „neutralnoj“ građanskoj Crnoj Gori, Pavlović je 2006. godine predlagao da organizacija vlasti u Crnoj Gori bude ustrojena prema belgijskom ustavnom modelu (Valonci, Flamanci) na principu proporcionalne zastupljenosti dve konstitutivne nacionalne zajednice (Crnogorci i Srbi). Pri tome, činjenica da Crnogorci i Srbi u Crnoj Gori nisu lokalno teritorijalizovani kao Flamanci i Valonci preporučivala je uoči donošenja važećeg Ustava Crne Gore primenu modela personalne autonomije nacionalno-konfesionalnih zajednica iz Zemaljskog ustava za BiH od 1910. godine, kojim je tada zaustavljen proces „pretopljavanja“ Srba u Kalajev bosanski amalgam.

IZBEGAVANJE KRAJNOSTI Rođena iz borbe za izgubljene činovničke privilegije, crnogorska politička nacija je pravi dokaz teze da država služi kao „kalup za pravljenje nacije“. Zato bi i pre promene postojećeg pogubnog „građanskog“ ustavnog modela Crne Gore, srpska nacionalna politika morala da podstiče partikularizme još uvek snažnih predmodernih plemensko-teritorijalnih individualiteta koji su se u fazama (od 1858. do 1912) priključivali staroj četvoronahijskoj Crnoj Gori, uz neprestano ukazivanje na poseban status i pravno-političke tradicije Boke. Preuzimanje američkog ustavnog modela u maloj Švajcarskoj 1848. godine, čime je ona postala prva evropska federacija, najočigledniji je dokaz da veličina zemlje ne predstavlja prepreku za decentralizaciju, a posebno danas kada je refeudalizacija pod vidom regionalizacije postala deo opšteg evropskog trenda.
Izbegavanje amplitudalnih krajnosti koje su odlikovale srpsku nacionalnu politiku pod jugoslovenskim tutorstvom, nalažu danas u Crnoj Gori, s jedne strane, taktičko prihvatanje crnogorske državnosti kao neupitne makar u dogledno vreme, a s druge strane trajno strateško opredeljivanje Srba u Crnoj Gori protiv koncepta crnogorskog političkog naroda kroz održavanja dualnog srbo-crnogorskog identiteta (etnički Srbin, politički Crnogorac). Đukanoviću je po svemu sudeći jasno da je srpski identitet Crkve u Crnoj Gori glavna prepreka za konstituisanje crnogorskog političkog naroda kao instrumenta za asimilaciju Srba. Zato treba očekivati da će podgorički režim najavljene razgovore o reviziji Zakona o „slobodi“ veroispovesti pokušati da iskoristiti za trampu – garancija svojine za nacionalni identitet Crkve.