Glas protiv samozaborava grada Niša

Piše Dr Vladimir Prvulović

Nedopustivo je da istorija ovog velikog i slavnog srpskog grada, „zaslugom“ jugoslovenskih, srpskih i niških političara i intelektualaca, konačno bude potisnuta u zaborav

Knjigu „Putovanje zaboravljenim brodom“ dr Bojana Jovanovića doživljavamo kao opravdani krik protiv višedecenijskog samozaborava Niša i Nišlija. Nedopustivo je da je istorija ovog grada, zaslugom jugoslovenskih, srpskih i niških političara i intelektualaca potisnuta u zaborav. Istorijski događaji, spomenici, svetinje, veliki ljudi, krupni privredni, sportski i kulturni uspesi, gotovo su zaboravljeni. Niš je postao simbol propasti zajedno s propašću njegove privrede, ali i provincijalni centar nipodaštavanja sopstvene istorije.

ZABORAVLJENI IMPERATORI Nabrojaćemo neka od područja niškog samozaborava. Naisus ili danas Niš, po značenju je brod ili mesto na kome se može prebroditi reka Nišava. U tadašnjoj rimskoj Gornjoj Meziji, Niš je rodno mesto jednog od najvećih rimskih careva – Konstantina Velikog, branitelja i oslobodioca hrišćanstva kao religije i, posle pobede nad Vizantijom, osnivača Istočnog Carstva i njegove prestonice – Konstantinopolja. Konstantin se u Nišu rodio 27. februara 272 g. n. e., a umro 22. maja 337. g. n. e. u Nikomediji, današnjoj Turskoj. Bio je rimski car od 324. do smrti 337. g. n. e. Milanskim ediktom 313. godine zabranio je progon hrišćana, primio hrišćansku veru i, pobedom nad Maksencijem, s vojskom koja je nosila veliki krst, ustanovio hrišćanstvu položaj vodeće monoteističke religije. Šta bi druge zemlje, svesne važnosti svoje istorije, u medijskom i promotivnom smislu, napravile od rodnog grada osnivača i državoustrojitelja hrićanstva – Konstantina? Mi smo to potisli u zaborav, uostalom, kao i drugih 16 rimskih imperatora rođenih u Srbiji. Uporedite to sa svetskom slavom i značajem Jerusalima, Vitlejema, Nazareta, Jerihona, Golgote, Kapernauma, ili za muslimane Meke i Medine i sl. Niš bi morao da postane mesto hodočašća hrišćana do mesta gde su nekad živeli Sveti Konstantin Veliki i njegova majka Sveta Jelena.
U Nišu su se 27. jula 1189. sastali naš veliki župan Stefan Nemanja (otac Svetog Save i kasniji Sveti Simeon Mirotočivi) i nemački car i vođa krstaša u Trećem krstaškom ratu Fridrih Barbarosa. Tom prilikom su potpisali prvi međudržavni ugovor između Srbije i Nemačke o zajedničkoj borbi za hrišćanske svetinje. Da li mi i svet o tome više znamo?

RATNE PATNJE I DUHOVNI DOMETI Niš je propatio tokom Prvog i posebno Drugog svetskog rata. Za Jevreje i partizane 1941. formiran je nacistički koncentracioni logor „12. februar“ (ime dobio po bekstvu 147 logoraša 12. februara 1942, dok je oko 400 pobijeno na žicama). Iz logora sa 30.000 zatočenih odvedeno je na brdo Bubanj i streljano 12.000 rodoljuba, oko 10.000 internirano u Austriju, Poljsku, Nemačku i Norvešku. Kao prvi srpski grad, 20. oktobra 1943, bombardovan je od strane saveznika (po nepotvrđenim podacima poginulo je 250 Nišlija), a zatim još 15 puta (navodno radi onemogućavanja povlačenja Nemaca). Uništena je infrastruktura grada, stambeni i privredni objekti. Ali i 7. maja 1999, kasetnim bombama u NATO agresiji, kada je samo u kvartu gradske pijace poginulo tridesetak građana.
Ovaj grad dao je veliki doprinos jugoslovenskoj i srpskoj kulturi. Narodno pozorište, posle Drugog svetskog rata, sa direktorom Velimirom Živojinovićem Masukom i sledbenicima, bilo je oaza negovanja srpske drame, opere i opereta. Osim dela Stevana Sremca i Bore Stankovića, izvođene su opere Stevana Hristića i Jakova Gotovca, ali i Šekspir, Breht i Aleksandar Popović, sa plejadom vrhunskih glumaca: Radmile i Bože Savićevića, Eugena Verbera, Zorice i Bude Stefanovića, Žike Milenkovića, Milivoja Mavida Popovića, Žiže Stojanović, Mime Vuković Kurić, Radisava Radojkovića, Tanasija Uzunovića, pa sve do reditelja Aleksandra Đorđevića i Gorana Paskaljevića, filmskog glumca Ljubiše Samardžića i drugih. Onda je naišao dugi pozorišni zastoj i tavorenje.
Niš je bio mesto službovanja i inspiracija velikog srpskog pisca Stevana Sremca koji je o građanima i mentalitetu ostavio kulturne spomenike – „Zonu Zamfirovu“, „Ivkovu slavu“ i junake, legendarnog lovca Kalču i njegovog psa Čapu i dr. U Nišu je, kao lekar službovao književnik Laza Lazarević, kao i sanitetski pukovnik, predsednik vlade i osnivač Vojne bolnice Vladan Đorđević. Mnogo kasnije i jedan od najvećih svetskih eksperata za kardiohirurgiju Ninoslav Radovanović, poznatiji u Švajcarskoj, Sloveniji i Vojvodini nego u Nišu, gde nije proglašen ni za počasnog građanina.
Niš je od 1966. poznat po Festivalu glumačkih ostvarenja – Filmskim susretima, gde se isključivo nagrađuju glumački doprinosi. Poznat je po Jugoslovenskim, kasnije Međunarodnim horskim svečanostima, festivalom amaterskog horskog pevanja, osnovanom 1966. godine. Od 1995. poznat je po međunarodnom džez festivalu „Nišvil“, na kome gostuju najpoznatiji svetski džez muzičari. O tome se govori uglavnom neposredno pred početak tih značajnih kulturnih manifestacija.
Jedan od naših najvećih pesnika svetskog nivoa Branko Miljković završio je gimnaziju, počeo da piše i objavljuje baš u ovom gradu. Dugo je bio zaboravljen, zbog uloge tajne službe u njegovoj preranoj smrti. Spomen-sobu u Muzeju, spomeni i ime jedne škole, dobio je mnogo godina kasnije.
Niš se u sportu tretira isključivo kao provincijski centar. Zaboravilo se da je na Čairu formiran jedan od najvećih fudbalera koje smo imali – Dragan Stojković Piksi. Postao je peta Zvezdina zvezda, trener veličan u Nagoji i celom Japanu, sada u Kini, ali kod nas, pa i u Nišu, bez zasluženog priznanja. Bar da se stadion kluba u kome se proslavio zove po njemu. FK Radnički, osnovan 24. aprila 1923, 1981/82. igrao je u polufinalu evropskog Kupa UEFA, gde je izgubio od Hamburgera sa 2:1. Bokserski klub Radnički sa titulom šampiona Jugoslavije 1961/62. imao je sijaset velikih šampiona: Mustafića, Saćipovića, Stankovića-Čelika, Lalovića, Otovića, Macuru i trenera Lozanovića. Jedan od najvećih bio je Tomislav Kelava u velter kategoriji, petostruki prvak Srbije i Jugoslavije. O njemu recimo nema podataka ni na internetu. Svi su zaboravljeni i u samom Nišu.
U Elektronskoj industriji, nastali su prvi domaći televizor i TV u boji, prvi rendgen aparat, prvi tranzistori, frižideri i magnetofoni, „Filipsova“ fabrika TV ekrana. Sve to je zbrisano globalizacijom i pljačkaškom privatizacijom, tako da su brojne fabričke hale u kojima je radilo oko 40.000 Nišlija, sada nalik na globalizacijsko groblje i sramotu Srbije i Niša.

PRESTONICA ROK MUZIKE Od kraja šezdesetih godina dvadesetog veka, Niš je jugoslovenska prestonica rok muzike. Vokalno-instrumentalni sastavi i solisti, najstariji „Frape“ od 1962, Perica Stojančić, zatim „Rubinsi“, „Daltoni“ sa Gocetom Nikolovskim, „Srećne ruke“, „Lutajuća srca“ i drugi. Nenad Milosavljević sa grupom „Galija“ pobeđuje na Zaječarskoj gitarijadi 1978. Zatim 1981. nastaje grupa „Kerber“ sa liderom Goranom Galetom Šepom, koja, kao i „Galija“ i danas proizvode hitove. Svetski je poznat ambasador romskog soula Šaban Bajramović. Niš je mogao, samo da je bilo podrške njegovih čelnih ljudi, da bude sedište električarske i rok muzike u SFRJ. Ali su tu privilegiju, preoteli Sarajlije i sa „Indeksima“, „Bijelim dugmetom“ i drugim pevačima i grupama, postali centar te muzike.
Na kraju, recimo i da je vreme da se podsetimo da je Niš grad stariji i od hrišćanske religije. Grad je dužan da iz zaborava otrgne svoje legende, prošle i sadašnje junake. Još samo da knjigu dr Bojana Jovanovića pročitaju njegovi današnji rukovodioci!