CRKVA JE DALA IME SRBIJI

OSAM VEKOVA SVETOSAVSKE CRKVE: IZAZOVI I ODGOVORI

Zašto bi Srbi korene svoje savremene nacionalne fizionomije trebalo da traže u epohi prvih svetih Nemanjića – Svetoga Simeona, Svetoga Save, Svetoga Simona monaha?

Kad govorimo o osam vekova autokefalnosti SPC, ne smemo da zaboravimo da Crkva nije samo najstarija ustanova koju imamo nego da je upravo ona i dala ime Srbiji. U tekstu našeg poznatog mediaveliste Đorđa Trifunovića „Srednjovekovna imena Srbije“, saznajemo da je prvi pomen imena ove zemlje dat u kanonu službe sastavljene za praznik prenosa moštiju Svetoga Save iz Trnova u Mileševu 6. maja 1237. Pesnik gradi naporedne slike nošenja mladenca Hrista u Egipat i prenošenja Savinih moštiju. U službi se na više mesta Savino otačastvo naziva „Srpskaja zemlja“, što je bilo uobičajeno. Međutim, u tom kanonu se koristi, prvi put, ime „Srbija“, u sledećim stihovima: „U Egiptu negda na rukama Djeve nošen besovska trebišta, idolišta, uzdrmao jesi. U Srbiju sad Savu poslao jesi da svima objavi tvoje očovečenje i Božiju, Hriste, Tvoju tajnu.“
Ako krenemo makar samo od te činjenice, jasno nam je kakva je uloga SPC u istoriji srpskoga naroda.

PREVERAVANJE I ODNAROĐAVANJE Čak je i Erik Hobsbaum uočio da su Srbi, kao „proto-nacija“, postojali još od srednjeg veka; da je njihov identitet svetosavski, bilo je jasno svakom ko je s njima došao u dodir. Zato je preveravanje u nas prečesto (mada ne uvek) značilo i odnarođavanje. Čuveni ruski naučnik i putopisac Aleksandar Hiljferding, koji je posetio naše zemlje sredinom pedesetih godina 19. veka, zabeležio je i sledeće: „Srbin-katolik baca sve što je srpsko kao pravoslavno i neće da zna za srpsku otadžbinu i srpsku zemlju. On zna samo za svoju užu domovinu, pa se naziva Bošnjakom, Hercegovcem, Slavoncem, prema pokrajini gde se rodio. Svoj jezik ne naziva srpskim nego bosanskim, hercegovačkim, dalmatinskim itd. Kad hoće da da širi pojam o jeziku koji je jedan isti i u Bosni, i u Hercegovini, i u Slavoniji, on ga naziva ’naškim jezikom’, jer ni sam nema opšte otadžbine, nema opšteg narodnog imena. Osim svoje uske oblasti, ima još samo jednu otadžbinu – a to je Rimokatolička crkva.“
Zato ga je kasnije bilo lako pohrvatiti, jer je naredba da se srbofobija trajno ukoreni među pokatoličenim potomcima pravoslavnog naroda stigla upravo iz Vatikana, duhovne otadžbine većine preverica.

NOVA ČITANJA NASUŠNE PROŠLOSTI Upravo zato je izučavanje uloge SPC u našoj istoriji temeljni zadatak za svako pokolenje jednog brojčano malog, ali samosvojnog naroda na Balkanu. Ove, 2019. godine, Centar za crkvene studije, Univerzitet u Nišu – Centar za vizantijsko-slovenske studije i Međunarodni centar za pravoslavne studije iz Niša, objavili su pod uredničkim rukovodstvom profesora dr Dragiše Bojovića dvotomni zbornik novih naučnih uvida, kao specijalno izdanje časopisa „Crkvene studije“, pod naslovom „Sveti Sava i osam vekova Srpske crkve“. Donosimo neke od rezultata.
Mirko Sajlović, s Bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu, ukazuje na simfoničnost crkveno-državnih odnosa kao na jedan od ključnih doprinosa Svetog Save našem vekovnom pokušaju da se ostvarimo na ovim prostorima: „Savina vizija srpskog crkveno-političkog života, preko Nomokanona i crkveno-narodnog predanja, ostala je u temeljima identiteta srpskog etnosa. Reč je o srpsko-pravoslavnoj filosofiji života koja se danas uglavnom ograničava samo na oblast crkvenog života. Međutim, uzevši je izvorno, Savin koncept ’svetosavlja’ nije pravio današnju razliku između crkvenog i građanskog života. Njegova vizija ’svetosavlja’ nije sadržala naglašeno dualno razlikovanje crkvenog od političkog već je naprotiv ona činila jedinstvenu crkveno-političku platformu za ceo srpski narod. Načelno, prema Zakonopravilu, postojala je razlika između crkvenog i državnog zakonodavstva. No zahvaljujući jedinstvenom sistemu vrednosti i bliskoj saradnji dveju vlasti, načelna podeljenost u praksi se skoro nije ni osećala. Sveti Sava je Zakonopravilom uspostavio jedinstveno harmoničan koncept dveju vlasti na kome se političko-ideološki, crkveno i kulturno izgradio srpski etnos. Ovaj Savin koncept crkveno-političke organizacije srpskog naroda, koji je tokom prve polovine XX veka prozvan i kao ’svetosavlje’, bio je na snazi kod Srba sve do pada pod Turke i gubljenja srpske državotvornosti.

SVETOSAVLJE U PREDANJU „Od tada ’svetosavlje’ se očuvalo samo u predanju Srpske crkve kao srpski način crkveno-pravoslavnog života bez njegovog realnog državno-političkog aspekta. No i kao takav, pojam ’svetosavlja’ je odrednica koja u najbitnijem određuje sistem vrednosti srpske filosofije hrišćanskog života, a samim tim i srpski etnički identitet kako tokom srednjovekovlja, tako i danas. Jer ’ako je bar delimično tačno uverenje predromantičara i romantičara da su duh i karakter evropskih naroda utemeljeni tokom srednjeg veka’, onda nesumnjivo da Srbi korene svoje savremene nacionalne fizionomije treba da traže u epohi prvih svetih Nemanjića – Svetoga Simeona, Svetoga Save, Svetoga Simona monaha (Stefana Prvovenčanog) – i njima zasnovanim srpskim institucijama.“
Koliko smo izgubili zbog toga što smo odbijali da živimo po zakonima simfonije, ostaje nam tek da ustanovimo.
Dragan Ašković, s Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu, potvrđuje da značaj ličnosti Svetog Save prevazilazi usku konfesionalnost: „Isticanje značaja dela i ličnosti Svetoga Save ne predstavlja samo naš subjektivni doživljaj već o njemu na taj način svedoče i pisani dokumenti drugih naroda. Zbog toga je za nas od posebne važnosti kada o njemu govore i oni koji su kroz istoriju pretendovali da Srbiju oblikuju prema njihovom, a nama stranom zapadnom crkvenom i državnom modelu. U tom smislu vredno je obratiti pažnju na svedočanstvo I. Pilara, poznatijeg pod pseudonimom L. V. Südland. Budući da je Crkva na Zapadu karakteristična po svojoj široko zahvaćenoj univerzalnosti, naš Sveti Sava je viđen prvenstveno kao ’narodni svetac’.

NE ZABORAVIMO PILARA „Sa svojim ocem Nemanjom sagradio je manastir Hilandar, prvi slovenski i srpski narodni manastir na Atosu, te položio temelje za dalji razvoj i uspon srpske države. Njegove glavne zasluge su stvaranje dinastije i organizovanje samostalne nacionalne, odnosno pravoslavne crkve. U svetogorskom načinu hrišćanskog života kojim je zadojen Sveti Sava, pohranjena je suština čitavog životnog znanja brušenog hiljadugodišnjim maloazijskim kulturnim i životnim predanjem. To životno nasleđe čuvano je na Atosu, izvoru iz kojeg je Sveti Sava crpeo ne samo znanje već svu životnu mudrost i smisao postojanja.“ Dakle, ne zaboravimo Pilara, koji je svoju knjigu objavio pred kraj Prvog svetskog rata, i to u Beču, a koja je preštampana u ustaškom Zagrebu 1943. godine (citiraćemo „korienskim“ pravopisom): „Sveti Sava stvorio je i organizirao srbsko-grkoiztočnu crkvu, a stvorio ju je tako, da je uviek morala stajati u službi srbskoga naroda i srbske države. To bijaše naravna posljedica, da je njezin osnivač u jednoj te istoj osobi član vladajuće dinastije, narodni domoljub i pravoslavni svetac. (…) On je položio temelje, stvorio početak, a svi kasniji Nemanjići iđahu naprost putem, što im ga on bijaše utro.“
Pilar je isticao da Srbi mogu da opstanu i bez države, i bez vojske, ali da ne mogu bez Svetog Save i svetosavske narodne crkve. Vredi se i danas, kad mnogi nastoje da ruše drevno svetosavsko jedinstvo, setiti stanovišta onih koji nam nisu želeli dobro, i držati se sloge koja je, kako kaže vladika Nikolaj, za nas uvek bila „bogoslovska i božanska“, a ne prizemna i podzemna.

SVETOSAVLJE I KULTURNI OBRAZAC Jedna od najvećih laži drugosrbijanštine i autošovinizma je da je svetosavska vertikala zastarela: ne možemo, tobož, s njom u Evropu. Uostalom, nije ni „naučna“. Naš filozof dr Zoran Kinđić svojim tekstom u niškom zborniku pokazao je da prosvetiteljstvo Svetog Save nije u neskladu sa savremenošću, naprotiv: „Da ipak ne bi bilo nesporazuma, da nas ne bi nepravedno optuživali za mračnjaštvo i regresiju, valja istaći da natprirodna, duhovna svetlost nije neprijateljski usmerena prema naučnom duhu, odnosno prema prirodnom svetlu ljudskog razuma. Naprotiv, kao što svedoči praksa srednjovekovnog prosvetiteljstva, nauka i tehnika su i te kako negovani u manastirima. Štaviše, tada su upravo manastiri bili žarišta prosvete. U tim duhovnim centrima se razvijalo pronalazaštvo, u njima su se uspešno obavljale čak i veoma složene medicinske operacije. Da svetosavsko prosvetiteljstvo nije protiv nauke pokazuje i Pupinov primer. Ovaj naš veliki naučnik, sećajući se svog detinjstva, tvrdi da su mu, zahvaljujući podršci Sv. Save, omogućeni preduslovi za buduću naučnu karijeru.“
Pupin je čitavog života doživljavao Svetog Savu kao svoj uzor i uzdanje. I to mu, naravno, nije smetalo da se bavi naukom, u kojoj je, pored Tesle, ostao do danas najveći srpski sin.
Jana Aleksić sa Instituta za književnost i umetnost ističe da je kult Svetog Save više nego aktuelan i u borbi da se modernizujemo bez vesternizacije: „Kultom Svetog Save usvajamo metodologiju ustanovljavanja institucija kulture i uređenja istorijske egzistencije, istovremeno, učimo se veštini osluškivanja aktualnih civilizacijskih i političkih tokova kako bismo ih nadišli i transcendirali, kao pojedinci i kao deo kolektiva, u kulturu. Otuda je najmlađi sin Stefana Nemanje svedok distinkcije između civilizacijskog i kulturnog obrasca. On svojim aktivnostima, promišljenim potezima ove domene egzistencijalno raslojava. Zato uposebljuje kulturni obrazac srpskog naroda, odnosno srpski kulturni obrazac kao poligon opstanka u širinu i dubinu hrišćanske kulture i kao zalog istorije dugog trajanja. Istovremeno, sa Svetim Savom, kao transkulturnom ličnošću, moguće je razrešiti spor oko dobrobiti stranih, zapadnih i istočnih uticaja na srpski kulturni obrazac. Sava je u svojoj delatnosti spojio istok i zapad, civilizacijski horizont i kulturnu fokusiranost. Preuzevši postupke, mehanizme i procese sa zapada, on je realizovao ideje zajednice i kulturnu paradigmu sa istoka, prilagodivši ih domaćoj sredini i postojećoj duhovnoj atmosferi. Ugledajući se na Savine pobude da diplomatski mudro a politički odsečno sprovodi svoj i dinastički duhovni i kulturni program u okvirima epohe i društveno-političkih mogućnosti, pa i ingerencija, otkrivamo da potreba za boljim (materijalnim) uslovima života ne treba da predstavlja motiv za promenu kulturne paradigme.“
Ni za promenu svesti, naravno.

U METOHIJI A Sveti Sava je osveštao sve srpske zavičaje. Evo ga, između ostalog, i na Svetoj zemlji koju i danas branimo. Srđan B. Mladenović iz Međunarodnog centra za pravoslavne studije u Nišu beleži: „Prvi jasan podatak o boravku Svetog Save u Metohiji odnosi se na početak 1206. godine, kada je svetitelj na molbu braće, ali i iz straha od napada katalanskih pljačkaša na svetogorske manastire koji su ugrožavali i Hilandar, odlučio da prenese očeve mošti u otadžbinu. Mošti su zavađeni Nemanjini sinovi, Vukan i Stefan, dočekali ’na granici otačastva’, tj. u Hvosnu, verovatno početkom 1206. Moguće je da je arhimandrit Sava braću izmirio nad očevim moštima već tada u manastiru u Maloj Studenici, poznatijoj kao Bogorodica Hvostanska. Pretpostavljamo da su mošti Svetog Simeona dočekane u Maloj Studenici, koja je upravo iz tog razloga stekla taj naziv.“
A Metohija (onda Hvosno) postala je večni metoh Srbije kao svetosavskog manastira.
Vasilj Jovović, iz Bogoslovije na Cetinju, izlaže razvijenost kulta Svetog Save u Crnoj Gori: „Škole i učitelji su imali značajno učešće u formiranju i njegovanju kulta Svetog Save u Crnoj Gori. Inače, kult Svetog Save i uopšte dinastije Nemanjića, kao i kult Kosova, sistematski su njegovani i podsticani od strane vladajuće dinastije Petrovića, posebno za vrijeme knjaza/kralja Nikole jer su jačali kult vladara i vladarske dinastije, koji su se smatrali kao oličenje pomenutih kultova i nastavljači njihove tradicije. (…) Koliko je kult Svetog Save bio ukorijenjen među srpskim narodom u Crnoj Gori ukazuje svetosavska besjeda učitelja J. Popovića u Veličkoj školi 1899. godine: ’Kome imamo da zahvalimo za sve to: što vaskrsnuše dvije slobodne države, i što se ime srpsko ne izgubi za vrijeme petstoljetnjeg robovanja? – Jedino, dakle, Svetom Savi: Svetoj vjeri budi hvala, vjera nas je održala, a tu vjeru, sveče mio, ti si čvrsto utvrdio; zato, draga braćo, uzviknemo: Slava Nemanjiću Savi, srpskom prosvjetitelju!’“
Jovović dodaje: „U čitanci za četvrti razred osnovnih škola iscrpno je pisano u posebnom poglavlju o životu i radu Svetoga Save, koje se završava porukom učenicima: ’Zato, Srbine brate, ne propuštaj nikad priliku a da ne spomeneš i proslaviš slavnog i velikog dobrotvora svog Svetog Savu, koji je svoj život posvetio za sreću, blagostanje i duševni napredak svom narodu. Nek je slava od cijelog srpstva Svetitelju Savi.’
Kult Nemanjića i Svetog Save je duboko nadahnjivao i usmjeravao vladare svetorodne dinastije Petrovića u njihovoj državotvornoj i nacionalnoj misiji. Podsjećanje na podvig i značaj Svetog Save zračilo je snažnom vjerom da će osvanuti bolji dani i da će srpstvo konačno biti oslobođeno i ujedinjeno, a time i Srpska Pravoslavna Crkva, čije je temelje postavio upravo Sveti Sava. Kult Svetog Save i svetosavsko predanje je pomoglo očuvanju srpskog nacionalnog identiteta i pravoslavnog duha na prostoru današnje Crne Gore.“
Uprkos svim NATO nastojanjima montenegrinskog konvertitstva, nemoguće je ukloniti Svetog Savu sa obzorja Crne Gore.

SVETOSAVSKI ZAVET NEKAD I SAD Aleksandar Stojanović iz Međunarodnog centra za pravoslavne studije u Nišu nas podseća da duhovno plemstvo osam vekova Svetosavske crkve obavezuje svakog Srbina koji želi da ostane dosledan na svom zavetnom putu: „Opštepoznata je činjenica da je Sveti Sava mnogo zadužio srpski narod, jer ga je unapredio u svakom smislu. Kao što je nekada jevrejski narod imao savez, ili zavet sa Jahveom, tako i pravoslavni srpski narod od Svetog Save naovamo poseduje neku vrstu zaveta, ili zaveštanja prema Gospodu Isusu Hristu, Spasitelju sveta i Sinu Božjem. Taj fenomen nazivamo Svetosavlje. Upravo iz tog razloga, u duši svakog Svetosavca, stalno odzvanjaju opominjuće reči Svetog Save, koje je uputio svom duhovnom čedu, igumanu studeničkom Spiridonu: ’Čuvaj se, čedo moje slatko, da ne iziđeš iz nekog moga zaveta. Da, ako čovek i ceo svet dobije, a dušu svoju izgubi, koja je korist?’ (…) Posle svega rečenog, jasno je da su pred savremenim Srbima dva puta: prvi, koji vodi u prokletstvo i biološki nestanak, i drugi, koji vodi u blagoslov i život. Prvi je nastavak prkošenja Svetom Savi i njegovim tekovinama, a drugi je put ispunjavanja zaveta Trojedinom Bogu Svedržitelju. Zemaljsko je za malena carstvo, a Nebesko uvek i doveka.“
Koji čita, da razume.

Sveti Sava među Prečanima

Gordana Blagojević sa Etnografskog instituta SANU pokazala je da je Sveti Sava bio prisutan i među Srbima „prečanima“, koji su nam i danas, kao i nekad, najpreči rod: „Sveti Sava je kod Srba jedno od krsnih imena, a kao svog zaštitnika proslavljaju ga i mnoge zanatlije, jer je po predanju naučio Srbe raznim znanjima i veštinama. Prema dosadašnjim saznanjima, sredinom 18. veka praznik Svetog Save je bio obeležavan u Srpsko-latinskoj školi u Sremskim Karlovcima. Manastir Kuveždin na Fruškoj gori, u kome je saborna crkva posvećena Svetim Simeonu i Savi, bio je jedan od centara za širenje kulta ovih svetitelja. U Aradu (Rumunija) Srbi su na Savindan 1806. godine podstaknuti da slave Svetog Savu ne samo kao svetitelja već i kao istorijsku ličnost. Kao školska slava Savindan je prvi put proslavljen u Zemunu početkom 19. veka, 1812. godine. U beogradskoj školi je proslavljen 1829. Sovjet ga zakonom iz 1840. proglašava zaštitnikom svih škola u Srbiji, čime dobija opšti značaj kao zaštitnik prosvete. Svečana proslava održana je iste godine u kragujevačkom Liceju. Prema nekim istraživačima, u Segedinu je 1839. godine prvi put u litiji pevana svetosavska himna Uskliknimo s ljubavlju. Inicijativa za širenje svetosavskih proslava i balova po Srbiji potekla je upravo od Srba iz Ugarske.“
Sve ovo, dakle, znamo. Ali šta nam takvo znanje poručuje?

Tekst se objavljuje kao deo projekta koji je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva