Humorom protiv entropije

Pola veka grupe TNT

Psiholozi i psihijatri slažu se da je humor jedina mentalna aktivnost gde se gubitak i poraz podnose sa osećanjem superiornosti. Za nemoćne pojedince suočene s brojnim nepravdama i apsurdima, ali i za male narode koji se bore za egzistenciju u međunarodnoj areni krvožednih sila, smisao za humor je često jedini mehanizam samoodbrane. Najbolja potvrda ovoga jeste višedecenijski uspeh kultnog italijanskog stripa Alan Ford koji je proslavio svoj pedeseti rođendan

Prva epizoda, „Grupa TNT“, izašla je u maju 1969. kao plod saradnje scenariste Lućijana Sekija (umetničko ime Maks Bunker) i crtača Roberta Raviole (Magnus) koji su prethodno sarađivali na izdanjima detektivskih stripova poput Kriminala, Satanika i Maksmagnusa. Ideja za strip dugo se krčkala u glavama dvojice koautora, da bi se prva „ruka“ scenarija za debitantsku epizodu pojavila 1967. Glavna zamisao Maksa Bunkera bila je da stripovskoj publici ponudi neku vrstu parodije na špijunske filmove i romane koji su tada bili u modi, a sve u stilu i duhu renesansne Commedia Dell’ Arte, improvizovanih skeč humorističkih predstava, popularnih u Italiji tokom 16. i 17. veka, u kojima su arhetipski likovi, poput Arlekina, Pantalone i Pulčinele, bili predstavljeni iskarikiranim maskama koje su potcrtavale njihove karakterne osobine.

ŠPIJUNI IZ CVEĆARE U prvoj epizodi, glavni junak, lepuškasti i pomalo naivni Alan Ford (nacrtan po uzoru na čuvenog glumca Pitera O’Tula), u potrazi za poslom reklamnog agenta, sopstvenom greškom i zamenom identiteta, upada u misterioznu i konspirativnu Grupu TNT, koja ima sedište u jednoj oronuloj njujorškoj cvećari, i koja se, na prilično neefikasan i komičan način, bavi poslovima hladnoratovske špijunaže i borbe protiv kriminala. Tu upoznaje galeriju karikaturalnih likova – članova pomenute grupe – večitog nezadovoljnika Boba Roka, nesposobnog i stalno pospanog Debelog Šefa, uvek bolesnog starca Jeremije, propalog plemića i kleptomana Sir Olivera, te bivšeg nemačkog pilota i pronalazača Grunfa. Tek kasnije, u 11. broju, Alan upoznaje i vrhovnog vođu grupe, tajnovitog i mrzovoljnog starca u kolicima koga svi zovu Broj Jedan i koji je izvor najneverovatnijih priča koje sežu sve do antičkih davnina i kojima je navodno bio neposredni svedok.
Podjednako je živopisna ekipa negativaca s kojima se, tokom serijala, agenti grupe TNT bore da bi osujetili njihove megalomanske, kriminalne planove i akcije. Tu su, pre svih, lepa i prevrtljiva špijunka Margo, Superhik – čistač ulica sa omamljujućim alkoholisanim zadahom koji krade od siromašnih da bi davao bogatima, njegova žena Bepa Džozef, gangsterka i rugoba koja se kasnije pretvara u lepoticu, Gumifleks, koji može da menja lica i identitete, Veliki Cezar – izdajica koji je nekoć bio član Grupe, i mnogi drugi ekscentrični zlotvori, banditi i prestupnici.
Po opšteprihvaćenom mišljenju, zlatni period strip serijala traje do maja 1975, odnosno do 75. broja, kada je Magnus prestao da crta. Umesto njega crtež preuzima Paolo Pifarerio, koji ulaže veliki trud u oponašanje Magnusovog prepoznatljivog zasenčenog stila, ali bez potrebne doze lucidnosti i ekspresivnosti. Magnus će se jednokratno vratiti u serijal u 200. epizodi „Hik hik hura“ koja je bila nostalgično podsećanje na slavne dane serijala i u kojoj se Broj 1, posle iscenirane smrti, vraća u život, a grupa ponovo okuplja. U Jugoslaviji Alan Ford prvi put je objavljen 1972. u „Vjesnikovom“ izdanju i s neponovljivim i vrlo kreativnim prevodom Nenada Briksija. Manje je poznato da je Briksi, kao glavni i odgovorni urednik sektora zabavnih izdanja u „Vjesniku“, u periodu između 1967. i 1974. zaslužan i za objavljivanje stripa, jer ga je otkrio na kiosku tokom svojih čestih poslovnih putovanja u Italiju i nakon toga ubacio u izdavački plan svoje kuće. Alan Ford je brzo u Jugoslaviji stekao veliku popularnost koja je samo rasla s godinama. Briksi je strip prevodio sve do smrti 1984. nakon čega je taj posao preuzeo njegov sin Davor.

U SFRJ MIT, DRUGDE NEPOZNAT Zanimljivo je da je, sa izuzetkom matične Italije i zemalja bivše Jugoslavije, strip Alan Ford uglavnom potpuno nepoznat u svetu, čak i među poznavaocima i ljubiteljima devete umetnosti. Dovoljno je reći da nikada nije preveden na engleski jezik, a da je u onim malobrojnim zemljama u kojima je objavljivan (Brazil, Francuska, Danska) obično prestajao da izlazi posle samo nekoliko brojeva. Čak i u zemlji koja ga je iznedrila, Italiji, Alan Ford je samo jedan od popularnih stripova, a nikako nekakva mitska i opštepoznata referenca koja je okidač najrazličitijih simboličkih značenja, konotacija i asocijacija, kao što je slučaj u zemljama bivše Jugoslavije. Zahvaljujući generacijama koje su odrastale u SFRJ i koje su jedna na drugu sukcesivno prenosile ljubav i gotovo sakralno poštovanje prema ovom stripu, imamo danas situaciju da je Alan Ford duboko utkan u tkivo savremene popularne kulture na ovim prostorima. Specifičan „alanfordovski“ humor verovatno je, uz Leteći cirkus Montija Pajtona (takođe nastao 1969), presudno uticao na formiranje osećanja za duhovito i smešno čitavog jednog jugoslovenskog naraštaja koji je kasnije stvorio naše pandane u vidu Maratonaca, Ko to tamo peva i Top-liste nadrealista.
Legendarne komične replike i šaljivi slogani iz Alan Forda dele se i dan-danas na društvenim mrežama u obliku mimova, pa se popularnost i uticaj ovog pola veka starog stripa širi na mlađa pokolenja koja nisu ni iskusila život u bivšoj, zajedničkoj državi. Bilo bi potrebno mnogo prostora da se navedu svi najčuveniji dijalozi, duhoviti Grunfovi truizmi i apsurdne krilatice i mudrosti iz stripa, pa ćemo pomenuti samo neke: „Ako kaniš pobjediti, ne smiješ izgubiti“, „Bolje živjeti 100 godina kao milioner, nego sedam dana u bijdi“, „Alane, bježimo, njih je dvojica, a mi smo sami“, „Bolje izdati knjigu, nego prijatelja“, „Mi ništa ne obećavamo i to ispunjavamo – Stranka istine“, „Kupite cvijeće voljenoj ženi, ali ne zaboravite i na vlastitu“, „Ulaz slobodan – izlaz se naplaćuje“, „Udijelite sirotom starcu bez nogu koji nema novaca ni cipele da kupi“, „Ministarstvo za istraživanje ruda i gubljenje vremena“…
U čemu je tačno tajna paradoksalnog uspeha italijanskog Alana Forda u zemljama bivše Jugoslavije? Za početak, može se reći da postoje izvesne bliskosti i preklapanja u mentalitetu i doživljaju sveta između Italijana i balkanskih naroda. Baš kao i južni Sloveni, Italijani su zadrti tradicionalisti i južnjaci, skloni anarhiji, iracionalnom preterivanju i inaćenju, neradu i sindromu „lako ćemo“, zbog čega ih često s visine i s podsmehom posmatraju razvijeniji i bogatiji narodi Zapadne Evrope. Oni su takođe razvili jedan pomalo grub, pučki prljav i iščašen smisao za humor, sa afinitetom za groteskno i nadrealno, što je evidentno i u njihovim komedijama, ali i u Felinijevom opusu. Zbog posleratnih godina, decenija političke nestabilnosti i raznoraznih afera, tokom kojih su se menjale brojne vlade i režimi, oni su odnegovali jedno zdravo nepoverenje i pomalo posprdan odnos prema vlastima. Takav senzibilitet ogleda se u Alan Fordu u karikaturalnom i prilično brutalnom prikazivanju figura od autoriteta i na položajima, kao što su famozna trojica gradskih otaca koji su nacrtani nalik orvelovskim svinjama i predstavljaju oličenje pohlepe i gramzivosti.

MANIFEST MIZANTROPIJE Poetika Alana Forda, kao mešavina nadrealizma, farse i socijalne satire, savršeno ovaploćuje takav suštinski pesimističan odnos prema politici i prema društvu. Da nema dobrice i romantičnog naivčine Alana, strip bi se mogao čitati i kao „manifest mizantropije“ (Ivančić) i stilska vežba iz cinizma zbog pretežno negativnog prikaza gotovo svih junaka i ljudske vrste generalno. Iako mnogi u serijalu prepoznaju satiričan prikaz kapitalizma i plutokratije iz ugla evropske levice, Alan Ford je pre svega neideološka, humoristička kritika svakog autoritarnog, nekompetentnog i na propagandnim lažima zasnovanog poretka u kome moćni i bogati izrabljuju slabe i siromašne. U tom smislu, Titova Jugoslavija bila je plodno tle za učitavanje i prepoznavanje određenih poruka i metafora iz stripa, pa je čak nastala i urbana legenda o navodnoj epizodi u kojoj autori ismevaju Broza. Ipak, mnogi su u liku Broja Jedan videli određene paralele i sličnosti sa tada već starim jugoslovenskim Maršalom i doživotnim vladarom, koji je trgovao sa Zapadom dok je svoj narod držao u tamnici ideoloških laži i ekonomske zavisnosti, baš kao što Broj 1 svoje agente drži u permanentnom strahu i materijalnoj bedi.
U izvrsnoj knjizi o fenomenu recepcije Alana Forda u popularnoj kulturi bivše Jugoslavije, Cvećarnica u Kući cveća, Lazar Džamić daje vrlo ubedljiv spisak razloga zbog kojih se jedan humoristički strip, autorsko delo dvojice italijanskih kreativaca, pravljeno za tamošnje tržište i bazirano na njihovom privatnom viđenju sveta, transformiše u kulturnu baštinu jedne zemlje na Balkanu. On tumači da je to bilo moguće zahvaljujući (ne)srećnoj činjenici da su u toj zemlji nadrealnost i farsa svakodnevnog života bili u srećnom spoju sa satirom kao preovlađujućom subverzivnom političkom formom. Nadrealna farsa, kao prirodni oblik društvenog uređenja na brdovitom Balkanu, ostala je konstantna sve do danas, bez obzira da li je zaogrnuta komunističkim, socijalističkim ili kapitalističkim ruhom, pa je u skladu s tim ovaj strip zadržao zapanjujuću svežinu i aktuelnost.
Treba takođe naglasiti da ogroman deo uspeha i kultnog statusa koji uživa u Jugoslaviji strip duguje svom prevodiocu, već pomenutom Nenadu Briksiju. On je stripu podario specifičnu vrstu zagrebačkog, purgerskog govora, koji je svojom krležijanskom afektiranošću, teatralnošću i kitnjastom artificijelnošću samo pojačavao farsični naboj i davao dodatnu notu komičnog. Briksi je u velikoj meri iskoračio iz uloge doslovnog prevodioca (translacija) u ulogu koautora (transkreacija) koji originalni tekst menja i prilagođava lokalnoj kulturi, duhu i jeziku, uz prenošenje osnovne ideje i poruke autora. Činjenica je da su neke od najsmešnijih rečenica u Alanu Fordu delo Nenada Briksija i da ih nema u italijanskom originalu, kao što je istina da je iskustvo čitanja Alana Forda neuporedivo siromašnije bez prepoznatljive Briksijeve hrvatštine, što teška srca priznaju i najzadrtije Srbende.
Alan Ford i dalje izlazi i u Italiji i kod nas. Objavljuju se i nove epizode, ali i kolor reprinti starih klasika. Novi klinci ga retko kupuju, dok stariji čine to više iz navike, nostalgično željni da ponovo iskuse mladalačku čaroliju Bunkerovih zajedljivih opaski, Magnusovih ekspresivnih crteža i Briksijevih nadahnutih prevoda, čaroliju koja, nažalost, odavno više u njemu ne stanuje.