Tolstojev Vronski u Srbiji

Piše Nevena Miletić Sarić

Gotovo vek i po svet poznaje i tumači književni lik Alekseja Kiriloviča Vronskog, oficira koji je tragično voleo Anu Karenjinu u po njoj nazvanom Tolstojevom delu. Mnogim čitaocima jednog od najlepših romana svetske književnosti dobro je poznato da je pisac Vronskog uobličio zahvaljujući istorijskoj ličnosti Rajevskog… Monografija Budimira Potočana posvećena ovom istorijskom i literarnom liku otkriva i kako je jedna srpska istorijska i lokalna kulturološka tema postala planetarna

Sto pedeset godina je prošlo od kada je mladi ruski pukovnik Nikolaj Nikolajevič Rajevski prvi put stupio na tle bratske slovenske zemlje. Deceniju manje svet poznaje i tumači književni lik Alekseja Kiriloviča Vronskog, oficira koji je tragično voleo Anu Karenjinu u po njoj nazvanom Tolstojevom delu. Gotovo svima koji su pročitali jedan od najlepših romana svetske književnosti, dobro je poznato da je pisac Vronskog uobličio zahvaljujući istorijskoj ličnosti Rajevskog.
Profesor, književnik i novinar Budimir Potočan, u obimnoj monografiji Vronski u Srbiji – Misije pukovnika Rajevskog 1867. i 1876. godine, posle trodecenijskih temeljnih istraživanja, uspeo je da otkrije nepoznate činjenice o ličnosti pukovnika Rajevskog i ispriča priču o dva oficira: Rajevskom i Vronskom, nalazeći među njima sličnosti i razlike, te da nas upozna s mladićem koji je u Srbiji bio čak dva puta i junački poginuo u Srpsko-turskom ratu 1876. godine.
Uslovno, monografija Vronski u Srbiji može se podeliti na četiri celine. Prva od njih donosi faktografski ilustrovanu naraciju o dva boravka pukovnika Rajevskog u Srbiji i Bosni i pogibiji u Srbiji. U drugom delu, komparativnim metodološkim postupkom, autor dokazuje da je kao inspiracija za književni lik Vronskog Tolstoju poslužila upravo ličnost Rajevskog. Treći deo dokazuje potrebu da se vanvremenski roman i njegove vrednosti stave u novi recepcijski okvir. Četvrta celina tiče se multimedijske recepcije radova nastalih na temelju istraživanja o pukovniku Rajevskom u Srbiji.
Glavni deo istraživanja u monografiji usmeren je na otkrivanje nepoznatih ili malo poznatih činjenica o Rajevskom, sinu i unuku generala koji su stekli slavu u Borodinskoj bici, o njegovoj uglednoj plemićkoj porodici, obrazovanju i vojnoj karijeri, te učešću u Srpsko-turskom ratu.

EVROPA DRUGE POLOVINE 19. VEKA Na prvu misiju u Srbiju i Bosnu pukovnik Rajevski krenuo je iz Bukurešta aprila 1867. godine. Polovinom maja boravio je u Srbiji, a potom i u Bosni.
Četiri njegova pisma, upućena srpskom ministru vojnom Milivoju Petroviću Blaznavcu, a koje je Potočan pronašao u Arhivu Srbije i prvi ih objavio, neoboriv su naučni dokaz o značaju misije ruskog oficira u Srbiji i Bosni 1867. godine. Analiza sadržaja pisama, izvorno napisanih na francuskom jeziku, upućuje na to da je Rajevski obilazio srpske garnizone ne bi li procenio organizaciju srpske vojske. Kao konjički oficir, Rajevski iznosi predlog za reorganizaciju srpske konjice i jačanje njene borbene sposobnosti. Takođe, daje detaljan izveštaj o upotrebljivosti putnih pravaca za slučaj ratnih dejstava: Imajući u vidu da će Bosna veoma brzo postati poprište rata između Srbije i Turske, nastojao sam da za vreme svog putovanja prikupim određena obaveštenja o putevima u toj provinciji.
Misija Rajevskog, zaključuje autor, sprovedena saradnjom dvojice ministara vojnih – ruskog i srpskog, toliko je značajna da se upoređuje s rezultatima rada Panslavističkog kongresa 1867. godine.
Kontekst drugog boravka pukovnika Rajevskog u Srbiji, autor je iskoristio i da čitaocima skrene pažnju na neke značajne ličnosti koje su se obrele u dobrovoljačkom pokretu sa željom da pomognu oslobođenje srpskog naroda od turskog ropstva. Đuzepe Garibaldi, patriota i vojnik koji se borio za ujedinjenje Italije, jedan je od onih koji su srcem pružali podršku srpskom narodu, kao i četa garibaldinaca koji su se borili na Drini.
Zajedno sa mnogim dobrovoljcima iz Rusije, koji su pošli da se bore u Srbiji, bio je i pukovnik Nikolaj Nikolajevič Rajevski, čiji motiv da se ponovo vrati na ovo podneblje najbolje ilustruje pismo koje je uputio majci Ani Rajevskoj: Nedavno buknuli ustanak u Hercegovini obratio je moju pažnju na oslobođenje turskih hrišćana. Problem koji me odavno zanima. Posle hercegovačkog planuo je ustanak u Bosni. Sada je i Srbija u ratu sa Turcima. Zato sam i odlučio, draga majko, da i sam učestvujem u ratu za oslobođenje srpskog naroda od turskog ropstva. Njegov tronedeljni boravak u Srbiji Potočan je iskoristio da, oslanjajući se na mnoštvo dokumenata, dnevnika, pisama i drugih izvora, u analizu uvede istorijske, političke i društvene činjenice koje bi opisale atmosferu u Evropi sedamdesetih godina 19. veka. Odlomcima iz dnevnika Pere Todorovića, a zatim i preciznim izveštajem kapetana Radomira Putnika o toku bitke za Gornji Adrovac, autor ubedljivo potkrepljuje svoja zapažanja o događajima s Moravskog ratišta koji treba da rasvetle i istoričarima malo poznate okolnosti vojevanja i pogibije pukovnika Rajevskog.
Javljam pokorno, da je pukovnik Rajevski ovoga časa, kod moje baterije poginuo od puščanog zrna neprijateljskog…, stajalo je u poruci komandira baterije poručnika Šamanovića upućenoj glavnokomandujućem generalu Černjajevu oko 17 časova tog 20. avgusta 1876. godine. Bitka za Adrovac bila je presudna za Rajevskog, a o atmosferi i strategiji koje su pratile ovaj desetočasovni boj autor pripoveda oslanjajući se na svedočenja dr Vladana Đorđevića, koji je i toga dana bio u štabu glavnokomandujućeg srpske vojske. Telo pukovnika Rajevskog odneto je iz Gornjeg Adrovca u manastir Sveti Roman kod sela Praskovča, odakle je, po želji porodice, prenesen u svoju otadžbinu i sahranjen pored svojih slavnih predaka u porodičnoj grobnici u selu Razumovska, u Kijevskoj oblasti, u Ukrajini.
Važno poglavlje monografije svakako čini svedočenje o okolnostima pod kojima je podignuta Crkva Svete trojice na mestu pogibije pukovnika Rajevskog u Gornjem Adrovcu.

DRAMATIČNO IGOOVO SVEDOČANSTVO Moglo bi se učiniti da Igoov Apel za Srbiju, koji nam autor prenosi u celosti, nema mnogo veze s Rajevskim. Pogođen stradanjem srpskog naroda i zločinima koje su za sobom ostavljale turske trupe, veliki Viktor Igo je prozvao evropske vlade, diplomatiju, crkvu, savest čovečanstva; prozvao sve one koji bi mogli da pomognu, ali koji se ni oglasili nisu da bi uzeli u zaštitu ponositi narod koga ubijaju. Igoove reči nisu samo svedočanstvo o njegovoj privrženosti malom slovenskom narodu, čije je junaštvo i čija je borba protiv Osmanlijabila nadaleko poznata vekovima, već su i dramatična ilustracija atmosfere koja je pratila borbe na frontovima oko Aleksinca: Tu pred našim očima događa se ubijanje i genocid nad srpskim narodom, događaju se paljevine i pljačke: majke i očevi pobijeni, dečaci i devojčice prodati; bebe sasvim male da bi ih prodali, raspolućene nadvoje. Cele porodice umiru u kućama koje gore, ceo Aleksinac desetkovan za nekoliko sati od 9.000 na 1.300 ljudi; a na grobljima više leševa nego što se mogu pokopati, što izaziva kugu.
Ideja i okolnosti koje prethode stvaranju umetničkog dela kasnije bitno utiču na značenje tog dela, i uzorni recipijent ih mora uzeti u obzir pri tumačenju. Polazeći od ove Ekove postavke, Potočan istražuje šta je Čajkovskog podstaklo da za svoju pompeznu kompoziciju Srpsko-ruski marš uzme kao predloške, pored melodije tadašnje ruske himne, i tri izvanredne srpske narodne pesme iz zbirki Kornelija Stankovića. Ukazuje da je to bio način da veliki kompozitor, koji je poznavao srpsku narodnu poeziju i rad Vuka Karadžića, izrazi solidarnost sa Srbima koji se bore za oslobođenje.
U svojevrsnoj studiji, izvanrednim komparativnim metodološkim postupkom, autor dokazuje da je kao prototip za književni lik pukovnika Vronskog, Tolstoju poslužila upravo ličnost pukovnika Rajevskog. Multidisciplinaran pristup, koji Potočan koristi, obuhvata ne samo u nauci o književnosti ustaljene postupke analize književnog junaka već i savremene komunikološke teorije koje se s jedne strane naslanjaju na teoriju recepcije, a s druge na upotrebu dokumentarnih i arhivskih izvora, koji obuhvataju novinske tekstove, slike, fotografije i, poslednjih godina sve učestalije, audio-vizuelne zapise novih medija.
Posle preciznog oivičavanja značenja književnog prototipa, autor započinje produktivno traganje koje, uz pomoć pažljivog izdvajanja i poređenja dokumentovanih činjenica iz postojećih radova o ovoj temi i sadržaja romana Ana Karenjina, kroz petnaest tačaka povezuje književni lik i istorijsku ličnost prototipa. Postupak dokazivanja sličnosti između Vronskog i Rajevskog, od lika, preko rukopisa, pa do najvažnijih činjenica iz života i na kraju smrti, naročito je obeležilo poređenje estetskih poruka zapisanih u romanu s pragmatskim porugama koje nam donosi dokumentarna građa.

KARENJINA KAO BREND Najveći društveni roman svetske literature, kako je Tolstojev roman Ana Karenjina okarakterisao Tomas Man, nije samo najprevođeniji književno-umetnički tekst nego je i ideja koja je obeležila umetnost s kraja 19. veka i celo 20. stoleće. Ovo veliko delo uticalo je i na teatar i muziku, a poslednjih decenija postalo je neiscrpni izvor inspiracije masovnih medija: počevši od njegovih različitih ekranizacija na filmu i televiziji pa sve do hiperteksta na internetu. Obrazlažući svoju ideju o Ani Karenjini kao komunikabilnoj poruci koja je, i kao estetska i kao pragmatska kategorija izdržala probu vremena, Potočan nas vraća na model o tri intencije Umberta Eka, podvlačeći svaku od njih: intenciju autora, intenciju teksta i intenciju čitaoca kao nezaobilazne u tumačenju i razumevanju dela.
Izrazito jak uticaj Tolstojevog rada i njegovih vanvremenskih ideja na recipijente Potočan empirijski dokazuje na mnoštvu primera iz dnevne i periodične štampe.
Komunikacija kao most između umetnosti prošlih vremena i savremenog čitalačkog iskustva moguće je da danas zahvaljujući moćnom televizijskom mediju, načini kopernikanski obrt u književnoj recepciji Kao što je u 19. veku roman bio dominantan književni žanr, pojava pokretnih slika ustoličila je film kao dominantnu umetnost, naročito u drugoj polovini 20. veka, ali i kao jedan od najmoćnijih medija masovnog komuniciranja. Zato je recepcija filmova inspirisanih romanom Ana Karenjina otvorila novu, moderniju i dotad nezamislivo široku, globalnu komunikabilnost klasičnog sižea. Filmska industrija iskoristila je poznati i voljeni roman-simbol i njegove junake da bi napravila brend koji sa sobom nosi oznaku univerzalnosti i multikulturalnosti. Tako je Ana Karenjina, sa svojim idejama i likovima, napravila iskorak iz jednodimenzionalnog sveta umetničkog teksta u multimedijalni prostor novih i time trasirala put drugačijim recepcijama.
U nekoliko poglavlja Potočan izlaže kako je tekao višedecenijski proces istraživanja, objavljivanja radova i filmskih prezentacija o pukovniku Rajevskom u Srbiji, navodeći precizno nazive publikacija, mesto i vreme njihovog objavljivanja, vreme emitovanja televizijskih filmova i promotivnih aktivnosti koje su ih pratile.
Da bi proverio važnost različitih recepcijskih polova u istraživanjima o pukovniku Rajevskom u Srbiji, autor se poslužio feljtonom, kao novinsko-književnim žanrom kojim se i sam dugo bavio, zatim filmovima: dokumentarnim i dokumentarno-igranim i na kraju internetom. Ovaj pregled objavljenih radova i filmova o pukovniku Rajevskom autor je iskoristio da ukaže na specifičan dijalog televizije i štampe, kao i da podvuče neophodnost dijaloga u komunikaciji između medija i novih ekskluzivnih sadržaja utemeljenih na novinarskom istraživanju.
Pod kojim je uslovima kavalerijski oficir iz 19. veka dojahao do informacionog društva i upustio se u dijalog sa čovekom internet ere 21. veka? Autor na ovo odgovara u poglavlju koje se bavi recepcijom ranijih istraživanja na vebu. Kako su rezultati tog istraživanja omeđeni jezikom, pa i ćiriličnim pismom, kao lokalnim kulturnim obeležjima, autor se pita još i kako i zašto kulturna dobra jedne male, lokalne sredine mogu da iskorače, pa i da doprinesu nastanku neke vrste zajedničke, planetarne kulture. Pre nego što nas dovede do odgovora na ova pitanja, autor podseća na globalnu recepciju Tolstojevih književnih dela i posebno romana Ana Krenjina, kao i na komunikabilnost drugih umetničkih dela nastalih na osnovu ovog Tolstojevog romana, počev od opera i filmova, sve do stripa.
Novoistražene i autentične činjenice o ličnosti i delu pukovnika Rajevskog doprinele su tome da on naraste do simbola koji će čitaoci prepoznati i prihvatiti, i zahvaljujući njima, možda drugačije doživeti i razumeti svima poznatog pukovnika Vronskog. A celinom svoje monografija Vronski u Srbiji autor je uspeo u nečem zaista jedinstvenom: da lokalnu kulturološku temu uzdigne dotle da postane planetarna i kao takva opšte kulturno dobro.