ZAVEŠTANJE NIŠKE DEKLARACIJE

Piše Bojan Jovanović

Pretpostavka o jedinstvenom, troimenom narodu na početku Velikog rata postaje dominantna ideja koja preko kulture, nauke i politike prerasta u jugoslovensku ideologiju, čija se snaga ogleda u velikom entuzijazmu predstavnika srpske kulturne, naučne i političke elite za njenim neposrednim ostvarenjem. Odatle potiču svi previdi, grubi naučni falsifikati i negiranje kulturno-istorijskih fakata koji nisu išli u prilog jugoslovenstva i potvrđivanja ideje o zajedničkom narodu

Zajedničko slovensko poreklo Srba i Hrvata i sačuvane izvesne zajedničke kulturne karakteristike nisu argumenti na osnovu kojih se moglo tvrditi da su oni jedan narod. S obzirom na to da je tokom vekova došlo do njihove diferencijacije i formiranja posebnih nacionalnih entiteta, Srbi i Hrvati se na osnovu svojih različitih istorijskih, religijskih i kulturnih iskustava međusobno bitno razlikuju.
Zarad zajedništva ove činjenice nije zapostavljao samo Jovan Cvijić već i Aleksandar Belić – on poništava i njemu samom dotad dobro poznatu razliku između srpskog i hrvatskog jezika na koju je svojevremeno ukazao i Ljudevit Gaj priznavši da su Hrvati preuzeli srpski jezik. Svojim proglasom 5. decembra 1835. godine, a objavljenim potom u „Danici horvatskoj, slavonskoj i dalmatinskoj“, vođa hrvatskog narodnog preporoda obznanio je napuštanje hrvatskog kajkavskog jezika i prihvatanje srpskog štokavskog, odnosno standarda koji je ustanovio Vuk Karadžić. Smatrajući ilirski jezik srpskim, Ljudevit Gaj piše: „Ta n. p. sav svet znade i priznaje, da smo mi književnost ilirsku podigli i uveli, nu nama još niti izdaleka nije na um palo ikada tvarditi, da to nije serbski već ilirski jezik, pače ponosimo se i hvalimo Bogu Velikomu što mi Hervati s bratjom Serbljima sada jedan književni jezik imamo.“ Uprkos ovoj činjenici, u knjizi Srbija i južnoslovensko pitanje, objavljenoj u Nišu 1915. godine, Belić menja svoje prethodno stanovište o srpskom jeziku i piše o zajedničkom srpskohrvatskom jeziku, na osnovu činjenice da pojedini Hrvati govore štokavski. Međutim, ta činjenica ima svoju istorijsku dubinu vezanu kako za navedeno prihvatanje srpskog štokavskog jezika od strane Hrvata, tako i za proces nasilnog pokatoličenja i kroatiziranja Srba koji su u novom nacionalnom identitetu sačuvali svoj maternji, štokavski jezik. Ideja o zajedničkom srpsko-hrvatskom narodu nastojala je da se ostvari i u domenu zajedničkog jezika, i dobijajući razne forme tokom 20. veka doživela je poraz kao i ideologija jugoslovenstva.

Iako bez izraženije aktivnosti, već prisustvo značajnih ličnosti u srpskoj ratnoj prestonici bilo je odlučujuće za javni život. Jedna od tih ličnosti bio je i političar, diplomata, istoričar, književnik i predsednik Srpske kraljevske akademije Stojan Novaković, čiji se dug i plodan život završio u jeku rata upravo u Nišu 18. februara 1915. godine. Kao čelnik Napredne stranke, tekstovima u Pravdi zalagao se pre Velikog rata za jugoslovensko ujedinjenje. On je još 1894. definisao srpski ćiriličko-ekavski pravopis, smatrajući da će Srbi i Hrvati podjednako uspešno moći da čitaju i ćirilicu i latinicu, a ta ravnopravnost pisama u novoj zajedničkoj državi predviđena je „Krfskom deklaracijom“.
Na osnovu ovih primera o uverenjima srpskih naučnika – antropogeografa, lingvista i istoričara – evidentno je da su u svojim razmatranjima pojedinih etničkih, nacionalnih, jezičkih i istorijskih problema, umesto poznatih činjenica i naučne argumentacije, koristili politička sredstva za dokazivanje osnovanosti uspostavljanja državnog zajedništva. Podređujući nauku politici, uspostavili su jedan dugotrajući obrazac mišljenja u srpskoj kulturi u kojoj se ne polazi od naučnih rezultata da bi se došlo do adekvatnog političkog rešenja, već se nastoji da se političkim sredstvima potvrdi ono što je naučno sporno i neprihvatljivo.

Od zapovesti, preko proklamacije do Deklaracije

U ovakvoj intelektualnoj klimi se i događa promena prvobitnih motiva i ciljeva ratovanja izraženih u zapovesti, proklamaciji i konačno u „Niškoj deklaraciji“. Na početku rata, u govoru vrhovnog komandanta regenta Aleksandra Karađorđevića, istaknuto je da je boj za slobodu i nezavisnost srpskog naroda osnovni motiv ratovanja. Završavajući zapovest kojom je 4. avgusta (22. jula po starom kalendaru) pozvao iz Kragujevca vojsku da se bori protiv Austrougarske pošto je objavila rat Srbiji, on je istakao: „Na svetu nema svetije dužnosti nego što je odbrana svoje države, svoje nacije i vere, odbrana svoga ognjišta, svojih starih i nejakih. Stoga, s verom u Boga, u njegovu pravdu i milost, pođimo napred uvereni u pobedu i ukrasimo naše zastave novim lovorikama, jer je na tim zastavama Proviđenje ispisalo danas jasnije nego ikad naš ratni poklič: U boj za slobodu i nezavisnost srpskoga naroda! Živela Srbija! Živela Moja dična vojska.“
Iako je na početku rata srpski prestolonaslednik Aleksandar u svojoj zapovesti istakao cilj srpskog ratovanja, već početkom decembra 1914. godine on piše proklamaciju „Srbi i Hrvati“, u kojoj naglašava da Srbija teži i oslobađanju bratskog hrvatskog naroda. Ono što je rečeno u proklamaciji objavljeno je potom i u vladinoj izjavi koju je prihvatila Narodna skupština tokom zasedanja u zgradi Oficirskog doma 7. decembra 1914. godine. U najbitnijem delu tog teksta, kasnije poznatog kao „Niška deklaracija“, ističe se: „Uverena u rešenost celog srpskog naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svoga ognjišta i svoje slobode, vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak, da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Sjajni uspeh koji ima da kruniše ovo vojevanje, iskupiće obilato krvave žrtve koje današnji srpski naraštaj podnosi. U toj borbi srpski narod nema izbora, jer se između života i smrti ne bira. On je na nju prinuđen i vodiće je sa onakvom istom nesalomljivom energijom i s kakvom se pre sto godina borio za svoj vaskrs iz Kosovske grobnice.“
U ovom tekstu Srbija kao prva od zaraćenih država objavljuje svoje ratne ciljeve. U odnosu, dakle, na navedene Aleksandrove zapovesti na početku rata, „Niška deklaracija“ ističe neke druge, nove vrednosti koje bi ratnim ciljem trebalo da budu ostvarene. Srbija tada kao svoj primarni ratni cilj označava ne više oslobađanje države i nacionalno ujedinjenje Srba nego oslobađanje i ujedinjenje porobljene braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Usvajanjem ove deklaracije, kojom je kao ratni cilj Srbije najavljeno stvaranje zajedničke države, Niš je postao i rodno mesto Jugoslavije.
Budući da Srbija, iscrpljena posle balkanskih ratova, nije želela još jedan veliki sukob, o čemu svedoči i njeno ponašanje izvršavanja prethodnih ultimatuma Austrougarske vezanih za povlačenje srpske vojske iz južnih delova Balkana, njen prvobitni odgovor na objavu rata Austrougarske i agresiju „K und K“ monarhije na Srbiju bio je prvenstveno odbrambeni. Ratni cilj Srbije u tim prvim mesecima je odbrana zemlje, ali je ubrzo stvoren duhovni ambijent potvrđivanja kontinuiteta slobodarskih težnji Srbije ka oslobađanju svog naroda i u zapadnom delu Balkana. Jugoslovenstvo, kao izraz imanentnih težnji srpskog naroda da se oslobodilački pokret, započet u 19. veku, istorijski završi stvaranjem države u kojoj će svi Srbi biti slobodni, došlo je do punog izražaja početkom 20. veka, 1904. godine povodom obeležavanja stogodišnjice Prvog srpskog ustanka. Budući da su Srbi živeli na širem području zapadnog Balkana zajedno s drugim narodima, prvenstveno s Hrvatima, to je stvaranje nove države podrazumevalo zajedništvo s njima. U toj novoj zajednici Srba i Hrvata, kao neku neminovnost, nalazili su svoje mesto i Slovenci, za koje se, takođe smatralo da pripadaju istom narodu samo drugačijeg imena. Pretpostavljeno jedinstvo troimenog naroda, Srba, Hrvata i Slovenaca, negiranjem evidentnih velikih nacionalnih, kulturnih i politička razlike među njima trebalo je da stvori iluziju da je i oslobađanje Hrvata i Slovenaca, u stvari, oslobađanje jednog te istog naroda.
I upravo pretpostavka o jedinstvenom, troimenom narodu postaje dominantna ideja koja preko kulture, nauke i politike prerasta u jugoslovensku ideologiju, čija se snaga ogleda u velikom entuzijazmu predstavnika srpske kulturne, naučne i političke elite za njenim neposrednim ostvarenjem. Odatle potiču svi previdi, grubi naučni falsifikati i negiranje kulturno-istorijskih fakata koji nisu išli u prilog jugoslovenstva i potvrđivanja ideje o zajedničkom narodu.
Ukoliko navedenu razliku između dva teksta, regentove ratne zapovesti i „Niške deklaracije“, sagledamo u kontekstu konsolidacije prilika u srpskoj ratnoj prestonici u kojoj je stvoren povoljan kulturni i politički ambijent za obnovu jugoslovenskih idejnih shvatanja, onda je možemo razumeti i kao posledicu čitavog niza okolnosti koje su uticale na promenu prvobitnog ratnog cilja. Najpre su to unutrašnje političke prilike nastale nakon stvaranja nove koalicione vlade, sastavljene od predstavnika Radikalne, Samostalne radikalne i Napredne stranke, koja je zamenila prethodnu homogenu staroradikalsku vladu, ali je na njenom čelu ostao Nikola Pašić.

Taktički i strateški ciljevi

Ratne prilike su otežavale položaj Srbije, jer je posle srpskog uspeha u Cerskoj bici Austrougarska pripremala drugu ofanzivu na Kolubari sa istim ciljem – da svojom kaznenom ekspedicijom izvrši smrtnu presudu nad njom. Srpska država i srpski narod su u životnoj opasnosti i vode presudnu bitku za svoj opstanak, pa se u tim okolnostima spas video u mogućnosti realizovanja političke ideje jugoslovenstva kao novog ratnog cilja.
Inicijator ove deklaracije nije bio Pašić već prvak Samostalne radikalne stranke Milorad Drašković, koji se smatra i autorom teksta. Premda nije bio sklon da se u tim početnim mesecima ratovanja objave ratni ciljevi, Pašić se priklonio inicijativi i kao predsednik vlade učestvovao u redigovanju teksta, odnosno njegovoj konačnoj izradi. Posebno je pitanje uključivanja Slovenaca u Deklaraciju, jer je Pašić smatrao da je rano o tome i govoriti, ali su se oni, ipak, našli u tekstu. Premda je nakon rata Slovenac Niko Županič sebi pripisivao to u zaslugu, posebno svetlo na tu činjenicu baca svedočenje Milana Gavrilovića, koji je prekucavajući tekst Deklaracije primetio da se u njoj ne pominju Slovenci, na šta mu je Jovan Jovanović, nakon kratke konsultacije sa članovima vlade, dao saglasnost da i njih dopiše u tekst.
Na pitanje zašto Srbija u trenutku svoje ugroženosti ne ističe kao ratni cilj svoj opstanak i mogućnost ujedinjenja srpskog naroda, već oslobađanje slovenske braće i jugoslovensko ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, odgovor se može pronaći u tadašnjim prilikama. Nesumnjivo je da je jedan od taktičkih ciljeva „Niške deklaracije“ bio način da se isticanjem zajedništva s Hrvatima i Slovencima, koji su se borili na strani Austrougarske, oslabi neprijatelj, ali je mnogo važniji njen strateški cilj vezan za ostvarenje jugoslovenske ideje. Koliko su ti ciljevi bili pravi moglo se odmah videti u ponašanju Hrvata koji su se tada žestoko borili na strani Austrougarske. Kada su srpski vojnici pevali na frontu njihove pesme, oni su im odgovarali plotunima, a nakon srpske objave ujedinjenja bili su još motivisaniji da se bore protiv Srba.

Jugoslovenstvo kao srpski cilj i hrvatsko sredstvo

Određeni događaji i postupci dobijaju svoj pravi značaj i značenje tek nakon završetka istorijskog perioda kao najadekvatnijeg referencijalnog konteksta za njihovo tumačenje i razumevanje. Iako se može činiti da je „Niška deklaracija“ doneta i iz vojnotaktičkih razloga u trenutku kada je objavom prijateljstva s neprijateljskim vojnicima trebalo otupiti njihovu borbenu gotovost, ovi razlozi postaju nevažni 1917. kada se donosi „Krfska deklaracija“, a svakako postaju nebitni nakon završetka Velikog rata i pobede saveznika na čijoj je strani bila i Srbija.
U sameravanju odnosa između nacionalnog i multinacionalnog kao puta ka nadnacionalnom, srpsko opredeljenje za jugoslovenstvo bilo je jače od primarnog nacionalnog stanovišta. Dublja politička i kulturna aktivnost započeta je još početkom 20. veka kada se začinju ideje o novom, jugoslovenskom kulturnom obrascu čije naglašavanje i ostvarenje dovodi do potiskivanja i marginalizacije dotadašnje nacionalne kulturne tradicije. Ukoliko imamo u vidu taj širi istorijski, politički, kulturni kontekst, onda se može razumeti donošenje „Niške deklaracije“ koja izražava ne samo odnos prema ratu već i definiše njegov odbrambeni i oslobodilački karakter sa stanovišta tadašnjih srpskih interesa vezanih za oslobađanje i Srba i Hrvata i Slovenaca i težnja da se s njima stvori zajednička država.
Evidentno je, međutim, da su tokom istorije Srbi, Hrvati i Slovenci postali različiti i da su njihovi različiti nacionalni, kulturni i politički identiteti određivali i različite interese prilikom stupanja u zajedničku državu. Za Srbe je Jugoslavija bila cilj, i potvrđivanja iluzije da će konačno u jednoj državi čitav srpski narod, kome po srodnosti pripadaju i Hrvati i Slovenci koji se samo drugačije nazivaju, biti slobodan. Međutim, upravo je za Hrvate i Slovence zajednička država u trenutku njenog stvaranja bila samo adekvatno i privremeno rešenje i sredstvo za ostvarenje sopstvenog nacionalnog cilja – svoje države.
Iako nije bila obavezujući pravni akt, već je kao i potonja „Krfska deklaracija“ imala više politički i moralni značaj, „Niška deklaracija“, sagledana u kontekstu razvoja jugoslovenske ideje u Srbiji početkom 20. veka, nije bila politički neočekivana i iznenađujuća odluka. Srpski političari, naučnici, književnici i intelektualci prihvatili su i širili ovu ideju s velikim entuzijazmom i strašću koja je potisnula i zamračila srpske nacionalne interese.
„Niška deklaracija“ je izuzetan moralni gest kojim su Srbi u vreme kada su i sami ugroženi austrougarskom agresijom iskazali želju da pomognu drugima, da oslobode svoju porobljenu braću Hrvate i Slovence, ne uzimajući u obzir da je baš iz hrvatske tradicije nastala jedna od najzloglasnijih rasističkih doktrina, čiji je tvorac Ante Starčević, i koja će biti osnova za izvršenje totalnog genocida nad srpskim narodom.
Ukoliko se o nekoj vrsti zajedništva s Hrvatima i Slovencima i moglo razmišljati, onda je to trebalo da bude u dugoročnim planovima i dalekoj budućnosti, a ne neposredno nakon rata. Poništavanjem sopstvenog državnog suvereniteta i neadekvatnog odnosa prema svojim ogromnim ratnim žrtvama položenim u temelje nove zajedničke države, Srbija se odmah suočila s hrvatskom opstrukcijom te države, motivisanom potrebom za sopstvenom samostalnošću. Za razliku od svih saveznika koji su iskustvo pobede u Velikom ratu poštovali kao svoje najveće humanističke vrednosti, Srbi su omogućili pripadnicima poraženog naroda da amnestirani od izvršenih zločina započnu novi politički rat za ostvarenje svoje državne samostalnosti. Vreme je, dakle, veoma brzo potvrdilo srpsko opredeljenje, definisano ratnim ciljevima, kao zabludu i veliku grešku.
Doneta iz najboljih namera, „Niška deklaracija“ je pokazala koliko su njene istorijske posledice bile pogubne za Srbiju i srpski narod. Pripreme za pokopavanje Srbije počele su s razvijanjem ideje jugoslovenstva, „Niškom deklaracijom“ je učinjen prvi konkretan politički korak, „Krfskom deklaracijom“ je ovaj proces nastavljen i produbljen a osnivanjem zajedničke države to je i definitivno učinjeno. Ujedinjenjem s Hrvatima i Slovencima Srbija je, poništavajući svoju samostalnost i državnu tradiciju, prekoračila granice svojih realnih moći, zbog čega je i došla neminovna kazna. Odluka za takav postupak nije bila slučajna, isprovocirana ratnim okolnostima, već posledica postojeće ideje o zajedništvu čijem su sazrevanju, političkom uobličenju i ostvarenju doprinele okolnosti nastale izbijanjem i završetkom Velikog rata. Nažalost, ta ideja nije imala isto značenje za sve nacije koje su stvorile zajedničku državu, jer dok je kod Srba ona bila cilj potvrđivanja kolektivnog identiteta na višem nivou opštosti, kod Hrvata i Slovenaca ona je bila sredstvo ostvarenja sopstvene državne samostalnosti. Taj znak međusobnih duboko suprotstavljenih nacionalnih interesa obeležiće i sve potonje odnose između Srba s jedne, i Hrvata i Slovenaca s druge strane.
Srpska zaslepljenost jugoslovenstvom uzrok je suštinskog nerazumevanja duboke i vekovne težnje Hrvata za samostalnošću i samopotvrđivanjem u sopstvenoj nacionalnoj državi. Insistiranjem na zajedništvu koje su Hrvati i Slovenci prihvatali samo kao sredstvo ostvarenja sopstvenog nacionalnog suvereniteta, Srbi su postali smetnja realizovanju tog cilja, pa je prema njima i rasplamsavan radikalni šovinizam. Zato se u uslovima nacionalne euforije i pokreću mehanizmi za brutalno uklanjanje Srba. Dok je primarni ratni cilj Srbije u Velikom ratu bio oslobađanje porobljene slovenske braće, Hrvata i Slovenaca, i stvaranje zajedničke države s njima, dotle će prvi cilj Nezavisne Države Hrvatske biti likvidacija Srba prema formuli da se deo njih ubije, deo pokatoliči a deo protera. Kada se sagleda izvršeni genocid nad srpskim narodom u NDH, opstrukcije Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj komunističkoj državi i njihovo podržavanje secesionističkih težnji Albanaca na Kosovu i Metohiji, Muslimana u Bosni i Hercegovini i u Srbiji i vojvođanskih separatista, razbuktavanje slovenačkog i hrvatskog nacionalizma kojim su započeli ratovi devedesetih protiv JNA i srpskog naroda za stvaranje samostalnih nacionalnih država, onda se mogu videti sve pogubne posledice srpskog jugoslovenstva i težnji ka zajedničkoj državi koje su politički iskazane u „Niškoj deklaraciji“.
Kraj

OKRUGLI STO INSTITUTA ZA POLITIČKE STUDIJE

Plemenita ideja – od ostvarenja do sloma

Jugoslavija je imala i politički identitet i meku moć, makar u regionalnom smislu

Skup pod nazivom Jugoslovenska država: od ostvarenja „plemenite ideje“ do sloma „veštačke tvorevine“ (u organizaciji Instituta za političke studije) održan je 1. decembra, u Kući Krsmanovića, na Terazijama u Beogradu, upravo na mestu gde je pre jednog veka proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Na skupu su mogla da se čuju razmišljanja o sudbini bivše države, od proto-Jugoslavije do post-Jugoslavije. Istaknuto je da su južnoslovenski narodi postojali bez stranog tutorstva upravo u jugoslovenskom periodu, ma kako se tragično okončao… Pa ipak, po Jovanu Dučiću, prvu Jugoslaviju je branila samo policija, a drugu policija i partija. Pokušaj izgradnje jugoslovenskog identiteta za vreme kralja Aleksandra je propao; posleratna Titova jugoslavizacija kao centralizacija nije uspela, pa se, od 1974. do kraja, ova tragična zemlja suštinski konfederalizovala. Jedan od ključnih uzroka neuspeha izgradnje ove države je bio nedostatak zajedničkog tumačenja prošlosti. Slobodan Jovanović je upozoravao da je Jugoslavija stalno bila pod bečkom stigmom po kojoj Srbija nema šta da traži preko granica koje je dobila na Berlinskom kongresu. Raspravljalo se i o nedostatku strategije jugoslovenske države, koja nam, avaj, i danas nedostaje.
Naravno, uočeno je da je trajni neprijatelj južnoslovenske integracije bio Vatikan, koji će, posle propasti svih imperija, i dalje biti na Balkanu i delovati protiv srpskog naroda. Čak i priča o tome da Vatikan podržava Srbiju sa Kosovom i Metohijom u svom sastavu nije u potpunosti tačna, pogotovo ako se uzme u obzir podrška arbanaškom separatizmu, izraženom u činjenici da je Ibrahim Rugova pred smrt primio rimokatolicizam, ljubeći prsten kardinala Skole. Uloga hrvatskog biskupata u raspadu Jugoslavije dokazana je odavno, ali ne treba zaboraviti da neoustaško montenegrinstvo ima svoj koren upravo u rimokatoličkom tipu kroatizacije našeg prostora.
Jugoslavija nam je ostavila neadekvatne, antisrpske avnojevske granice, a Srbiju, stvaranjem veštačkih nacija, poput montenegrinske, odvojila od mora. Tragedija jugoslovenstva bila je i u pokušaju naše elite da svoj narod odvoji od autentičnog zavetnog identiteta, i prevede u nešto drugo. Taj proces, kao „jugonostalgija“, i danas izaziva štetne posledice.
Na skupu su, između ostalih, učestvovali, dr Borisav Jović, dr Srđa Trifković, dr Nikola Žutić, dr Momčilo Subotić, dr Jovica Trkulja, dr Veljko Đurić Mišina, dr Aleksandra Kolaković, dr Đuro Bodrožić, dr Zoran Milošević, dr Zoran Avramović, Ljubomir Kljakić, dr Dušan Proroković, dr Branko Krga, dr Aleksandar Raković, dr Milomir Stepić, dr Radoslav Gaćinović, dr Mijodrag Radojević, dr Momir Bulatović, Marinko Vučinić, Miloš Knežević, mr Željko Budimir.