Srbi i jugoslovenska ideja

U rukama Beča, sa središtem u Zagrebu, jugoslovenska ideja bila je sredstvo pokoravanja Srba i prodora habzburgovaca ka jugoistoku; u rukama Beograda, ona je mogla da razbije Habzburško carstvo i pomogne ostvarenje ideje oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda

Beogradska izdavačka kuća „Katena mundi“ nedavno je objavila knjigu Istorija jedne utopije: 100 godina od stvaranja Jugoslavije. Dvotomni zbornik radova najeminentnijih domaćih autora izdavački je poduhvat koji je javnost već ocenila kao događaj od važnosti za srpsku kulturu i istoriografiju. Izdavač napominje da je ovo delo rađeno „sa dubokim pijetetom prema milionskim žrtvama koje je naš narod položio u stvaranju i odbrani jugoslovenske zajednice, uz istovremeno uvažavanje potrebe za sagledavanjem i preispitivanjem moderne srpske politike, za otkrivanjem i apostrofiranjem konstanti koje je određuju, kako u prethodnih sto godina, tako i danas“.
Pečat iz Zbornika, u nekoliko nastavaka, objavljuje deo tekstova čiji su autori vrhunska pera srpske nauke i društvene teorije.

Počevši od sredine 18. veka, kako primećuje Piter Berk, nacija se određuje kao, pre svega, jezička zajednica. To su tvrdili vodeći evropski i, naročito, nemački pisci 18. i 19. veka, željni da prevaziđu drevne verske podele i mržnje, kakvi su bili Johan Gotfrid Herder, Johan Gotlib Fihte, Fridrih Šlegel. U duhu prosvetiteljske težnje za popravljanjem položaja najširih slojeva, ali i romantičarske želje za izvornošću i autentičnošću, za književni standard i za glavno uporište nacionalne svesti, uzimao se narodni jezik.

Poreklo jugoslovenske ideje

Od prelomnog doba Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, i srpska nacionalna ideologija se, od verske pripadnosti, okreće ka narodnom jeziku. Bio je to početak napuštanja modela „zavetne nacije“, kao moralno-istorijske zajednice kulta, predanja i sećanja. U tome je presudan bio uticaj nemačke kulture, kroz reforme Marije Terezije kojima je, kako je to ubedljivo pokazao Mita Kostić, kulturna orijentacija Srba usmerena prema srednjoevropskim uzorima, kroz Dositejeva životna iskustva, ili kroz savete Vukovog prijatelja Jerneja Kopitara. Slično nemačkom obrascu, Dositejeva i Vukova sekularna nacionalna retorika bila je sračunata na prevazilaženje drevnih mržnji i sukoba, i na objedinjavanje „Srba tri vere“ koji su, kako je Dositej pisao, živeli između Dunava i Jadrana. U Pismu Haralampiju, nastalom u Lajpcigu 1783, on je tvrdio da su „slavenoserpskim jezikom“ govorili „žitelji črnogorski, dalmatski, hercegovski, bosanski, servijski, horvatski (krome mužâ), slavonijski, sremski, bački i banatski“. Njima je sada trebalo dati zajednički književni jezik. Rasprostiranje srpskog jezika na sličan način je opisao i Vuk Karadžić. Dositej i Vuk pisali su o oblasti štokavskog narečja. Da je štokavski bio srpsko narečje, čakavski hrvatsko, a kajkavski hrvatsko ili slovenačko, tvrdili su vodeći slavisti toga doba, Jozef Dobrovski, Jernej Kopitar, Pavle Šafarik.
Trenutak u kome su Ljudevit Gaj i Ilirski pokret usvojili štokavsko narečje jekavskog izgovora za književnu normu (1836) imao je presudan značaj za potonje srpsko-hrvatske odnose i jugoslovensku ideju. U tom trenutku su, u ime Ilirskog pokreta, a potom u ime hrvatske ideje, otvorena vrata za uticaj kajkavskog Zagreba na štokavce Slavonije, Dalmacije, Bosne i Hercegovine. Ključnu ulogu u tome je odigrala podrška rimokatoličke crkve i Austro-Ugarske.

[restrict]
Vatikan je, naime, još od doba protivreformacije, šireći rimokatoličku veru među istočnim „šizmaticima“, naglašavao slovensku dimenziju srpske istorije. Toj tradiciji pripadala su dela Mavra Orbinija i Andrije Zmajevića. U njenim okvirima u Rusiji se kretao Juraj Križanić. Objavljeni su izveštaji Jerneja Kopitara knezu Meternihu i grofu Sedlnickom, o njegovom radu, preko Vuka, na približavanju šizmatičkih Srba katoličkim Hrvatima i odvajanju od Rusa. Tradiciji liberalnog katolicizma pripadao je, kako je pokazao Milorad Ekmečić, i Ilirski pokret. Rimokatolički i hrvatski prozelitizam je, kako je utvrdio Vasilije Krestić, bio u osnovi političkih ideja jednog od glavnih junaka jugoslovenskog pokreta u 19. veku, đakovačkog biskupa Josipa Juraja Štrosmajera.
Do kraja 19. veka objavljivanjem pravopisa, gramatika i rečnika Ivana Broza, Tomislava Maretića i Franje Ivekovića između 1892. i 1901, Zagreb je sasvim usvojio i kodifikovao upotrebu Vukovog štokavskog narečja jekavskog izgovora, dok se Beograd i dalje kolebao između jekavskog i ekavskog. Srbi su i u dobu Orbinija i Zmajevića svoju istoriju uporno počinjali Svetim Savom i Svetim Simeonom, umesto zajedničkim slovenskim vladarima nejasnog imena i porekla; u vremenu Gaja odbijali su da svoje srpsko ime zamene ilirskim. Vuk je pozdravio Gajevo usvajanje srpskog narečja, računajući na obnovu i širenje srpskog imena u katoličkim, štokavskim zemljama. Prvobitno zadovoljstvo Srba vremenom će, međutim, zameniti ogorčenje. Službeni jezik u Hrvatskoj više nije nazivan „ilirskim“, nego „jugoslavenskim“ (odlukom Sabora iz 1861), „hrvatskim ili srpskim“ (1867) i konačno „hrvatskim“, u tekstu Hrvatsko-ugarske nagodbe (1868). Hrvatske političke partije tada su se, po ugledu na Mađare, pozivale na „hrvatsko državno pravo“, po kome na teritoriji Hrvatske nije bilo drugih „političkih naroda“ osim Hrvata. Mađari su, na taj način, u dobu između nagodbe sa Austrijom 1867. i izbijanja rata 1914, uspešno asimilovali svoje manjine. Srbima u Hrvatskoj i Slavoniji, a potom i u razvojačenoj Krajini, zapretila je opasnost da, posle imena jezika, izgube i pravo na nacionalno ime.
Konačno će Obzor, list Narodne stranke biskupa Štrosmajera i kanonika Franje Račkog, posle ulaska Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu (1878), jekavske krajeve nazvati hrvatskim zemljama, a ekavske srpskim. Habzburške vlasti će i tu igrati ujediniteljsku ulogu, nametanjem bosanskog identiteta, ne bi li se potisnula srpska nacionalna ideja i, kako je utvrdio Tomislav Kraljačić, olakšalo postepeno prevođenje pravoslavnih i muslimana u rimokatolicizam. Nekrunisani kralj Bosne i Hercegovine, Benjamin Kalaj, kada bude odustao od „bosanstva“, okrenuće se širenju hrvatske nacionalne ideje. To će se poklopiti sa održavanjem „Svehrvatskog katoličkog kongresa“ u Zagrebu 1900. godine, koji će sasvim izjednačiti hrvatske interese sa interesima rimokatoličke crkve. Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine 1908. dodatno je podgrejala nade Zagreba da će i ove zemlje biti pripojene hrvatskom prostoru.
Tada su već uticajni krugovi u Beču, predvođeni samim prestolonaslednikom Francom Ferdinandom, promovisali ideju trijalističkog preuređenja Habzburške monarhije. Verovalo se da bi Hrvati, na čelu Južnih Slovena, mogli da postanu treći stub Carstva. Time je trebalo disciplinovati nepokorne Mađare i otvoriti put za prodor habzburgovaca i Svete rimske crkve ka jugoistoku, kroz srpske zemlje. Iza ove rimokatoličke, habzburške jugoslovenske ideje stale su šarolike ličnosti i pokreti, od uticajnog bečkog gradonačelnika, klerikalca i antisemite Karla Ligera, preko vođe antisrpske Čiste stranke prava Josipa Franka, do liberalnog britanskog novinara Roberta Vilijama Siton- Votsona, koji je u Hrvatima video sredstvo pobede Zapada nad srpskim, pravoslavnim Orijentom.
U isto vreme, počevši od kraja 19. veka, u hrvatskim omladinskim krugovima, a potom i u delovima političkih elita, zapažali su se napuštanje „državnog prava“ i spremnost na saradnju sa Srbima u pružanju otpora Beču. To će postepeno dovesti do stvaranja Hrvatsko-srpske koalicije (1905) i do njenog potonjeg dolaska na vlast (1906). Na taj način, u hrvatskom društvu, uporedo se odigravalo zaoštravanje antisrpskih strasti i jačanje pokreta za međusobno zbližavanje.
Srbi Habzburške monarhije dobro su poznavali ova kretanja. Ali i Srbi iz Beograda su ih pažljivo pratili. Srbija je na različite načine podržavala i pomagala Hrvatsko-srpsku koaliciju. Stojan Novaković, Milovan Milovanović, Jovan Cvijić i drugi ideolozi srpskog jugoslovenskog pokreta pisali su o širenju hrvatske ideje i habzburškog, rimokatoličkog prozelitizma. Kao obrazovani istoričari, filolozi, geografi i pravnici, oni su poznavali istoriju beskrajnih, međusobnih ratova u ime sultana, papa i careva, znali su šta je bio istorijski, etnički prostor Srba i nisu imali sumnje u srpsku pripadnost štokavskog narečja, koje su Hrvati uzeli za svoj književni jezik. Upravo zato, uvereni da naciju, pre svega, čini zajednički jezik, bili su spremni da Hrvate i Srbe smatraju jednim narodom. U tome je važnu ulogu odigrala njihova vera u prosvetiteljske, sekularne principe, po kojima su crkve, koje su razdvajale Srbe i Južne Slovene, morale da budu potisnute iz sfere politike u područje privatnosti.
Ne smeju se potceniti ni praktični, realpolitički motivi srpskih ideologa jugoslovenskog pokreta. Oni su znali da Srbi sami nisu mogli da se odupru Austro-Ugarskoj, ali ni ostalim carevinama i imperijama. Proširenje je, tako, bilo stvar golog opstanka. Da bi preživeli, ali i ostvarili ideju oslobođenja i ujedinjenja, Srbi su, već od Karađorđevog učlanjenja u heteriju, radili na udruživanju sa susednim narodima. Ideja balkanskog saveza (pravoslavnih naroda) i jugoslovenska ideja (zasnovana na jeziku i poreklu) bile su dve strane istog novčića. Zbog toga su jugoslovenski usmereni srpski ideolozi bili i pristalice balkanskog saveza. U isto vreme, bili su opsednuti prebrojavanjem stanovnika i bajoneta kojima bi mogli da se suprotstave osvajačima.
Jugoslovenska ideja nije se, dakle, zasnivala samo na jezičkom nacionalizmu i veri u zapadnjačke, prosvetiteljske ideale. Za Srbe će ona biti i oruđe otpora. Hrvate je trebalo zaustavljati i pridobijanjem. U rukama Beča, sa središtem u Zagrebu, jugoslovenska ideja bila je sredstvo pokoravanja Srba i prodora habzburgovaca ka jugoistoku; u rukama Beograda, ona je mogla da razbije Habzburško carstvo i pomogne ostvarenje ideje oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda. Kako je pokazao Andrej Mitrović, toga su bili svesni i ključni stratezi prodora habzburgovaca ka jugoistoku, Konrad fon Hecendorf i Leksa fon Erental.

Udeo velikih sila

Tumačenja po kojima su jugoslovensku državu Srbima nametnule Britanija i Francuska u Prvom svetskom ratu, odavno su prevaziđena. Knjigom Milorada Ekmečića Ratni ciljevi Srbije 1914 (1973) dokazano je da su Saveznici Srbima nudili pripajanje Bačke, Srema, Slavonije, Bosne i Hercegovine, delova Dalmacije, Crne Gore, ali da su Srbi, osim toga, hteli da uzmu i Hrvatsku i Sloveniju, da bi stvorili Jugoslaviju. Pojava ove knjige bila je i istoriografski i politički događaj, jer je srušila višedecenijske tvrdnje hrvatske i jugoslovenske istoriografije da je u Velikom ratu alternativa centralizovanoj jugoslovenskoj državi Karađorđevića bila federacija po meri hrvatskih članova emigrantskog Jugoslovenskog odbora. Pokazalo se da je alternativa bila Velika Srbija, ali i da su se „velikosrpski šovinisti“ regent Aleksandar i Nikola Pašić nje odrekli, da bi stvorili Jugoslaviju i da su, pored ostalog, spasli Hrvatsku i Sloveniju od teritorijalnih ambicija Italije.
Britanske upravljačke elite su posle 1918. prihvatile ključne argumente za stvaranje Jugoslavije, kao strateškog naslednika Austro-Ugarske, koje su još od pre Velikog rata ponavljali Robert Vilijam Siton-Votson, urednik Tajmsa Henri Vikam Stid, arheolog Artur Evans i njihovi prijatelji. Prihvaćene su, međutim, i njihove ideje o unutrašnjem uređenju buduće jugoslovenske države. Siton-Votson, najistaknutiji pripadnik ove grupe, ispovedao je uverenje da su Srbi orijentalni narod naklonjen Rusima, dok bi Hrvati bili predstavnici zapadnog duha, skloni saradnji sa zapadnim silama. Zbog toga su on i njegovi prijatelji uporno radili na osamostaljivanju Jugoslovenskog odbora od uticaja svog osnivača Nikole Pašića, pri čemu su punu podršku pružali njegovim hrvatskim članovima – Franu Supilu, Anti Trumbiću i Ivanu Meštroviću. Sukob u koji je Siton Votson tada ušao sa Nikolom Pašićem nastaviće se i posle rata, baš kao i njegova podrška hrvatskim političkim elitama. Već u ratu tražio je, zajedno sa Hrvatima iz Jugoslovenskog odbora, da se buduća jugoslovenska država ustroji na federalnom principu. U potonjim pregovorima o preustrojstvu Jugoslavije, u nameri da uticaj Srba bude umanjen, Siton-Votson i njegovi hrvatski prijatelji odbijaće čak i srpsko pristajanje na tri ili četiri federalne jedinice, i zagovaraće podelu zemlje na sedam federalnih celina. Siton-Votson će podržati stvaranje Velike Hrvatske sporazumom Cvetković– Maček. I u Titovom nacionalnom programu on će prepoznati ostvarenje svojih starih ideja, pa će se za vreme Drugog svetskog rata gorljivo i uspešno zalagati za podršku Velike Britanije partizanskom pokretu.
Siton-Votson je uticaj na britansko Ministarstvo spoljnih poslova sticao postepeno i ne bez napora. Kada se okrenuo akademskoj istoriji on je, međutim, u anglosaksonskom svetu stekao ugled vodećeg stručnjaka za istoriju Jugoistočne i Srednje Evrope, pa i za istoriju spoljne politike Velike Britanije. Istoriografija ga pamti kao pisca nekoliko klasičnih studija, jednog od osnivača prestižne Škole za slovenske i istočnoevropske studije na Londonskom univerzitetu, i kao oca Hjua i Kristofera Siton-Votsona, koji su i sami dali važne doprinose istraživanju istorije Istočne Evrope i Italije. Iz te tradicije potiče i klasična Habzburška monarhija (1948), Alena Tejlora, u čijem zaključku se, pored ostalog, kaže da je Tito bio „poslednji habzburgovac u Evropi“.
Ovim strateškim obzirima i kulturnim predrasudama može se objasniti i britanska podrška Titu u Drugom svetskom ratu. U dnevničkim zapisima Koste St. Pavlovića jasno se vide sumnje srpskih ministara u izbegličkoj jugoslovenskoj vladi u bilo kakav budući zajednički život Srba sa Hrvatima, pošto su do njih stigle vesti o pokoljima u NDH. Za razliku od doba Prvog svetskog rata, sada su, međutim, Britanci, a ne Srbi, bili nepokolebljivo za Jugoslaviju. Pavlović je opisivao pritisak koji je na srpske članove vlade vršila Velika Britanija, da bi ih uverila da ne smeju da se odriču Jugoslavije, i naročito tegoban utisak koji je držanje Britanaca ostavljalo na predsednika jugoslovenske vlade i starog anglofila Slobodana Jovanovića. Sam Jovanović zaključivao je da su Britaniju u tome vodile stare kulturne predrasude prema Srbima, kao večitim saveznicima Rusa.
U tome Srbima nije moglo da pomogne ni pozivanje na ono što su učinili za Britaniju 27. marta 1941. Naknadno su shvatili da su, posle sloma Francuske 1940, svoje frankofilske, prozapadne naklonosti olako i brzopleto preneli na Veliku Britaniju. General Šarl de Gol, uostalom, nije odobravao Čerčilovo i Ruzveltovo okretanje Titu, ali nije imao načina da u tome bilo šta promeni. Slomljen je i mladi srpski kralj Petar II. Na Čerčilovu inicijativu, temelji ustrojstva buduće jugoslovenske države biće postavljeni 1944. godine, sporazumom dva Hrvata, vođe komunista Josipa Brza Tita i novog predsednika kraljevske vlade, Ivana Šubašića.
Ogorčenje Vinstona Čerčila i Ficroja Meklejna, njegovog ključnog čoveka među partizanima, zbog Titovog odlučnog okretanja Sovjetima posle 1944, trajalo je samo četiri godine. Od 1948. Titova Jugoslavija igrala je ulogu trojanskog konja Zapada unutar sovjetskog, komunističkog bloka. Ona je, uz pomoć izdašne podrške SAD, Britanije i NATO, čiji je član na posredan način postala, pokazivala Česima, Nemcima, Rumunima, Bugarima i ostalima da su mogli da, u isto vreme, ostanu komunisti i da se oslobode sovjetskog tutorstva. Zato je Titov model za Staljina bio posebno opasan. I u Pokretu nesvrstanih, Jugoslavija će sprečavati uticaj SSSR-a i njegovog štićenika, nesvrstane Kube, na tek oslobođene zemlje Azije i Afrike.
*
Dve jugoslovenske države, Kraljevina i socijalistička Jugoslavija razbijene su spoljnim udarcima. Nemačka je u tome, i 1941. i 1991. godine, odigrala odlučujuću ulogu. Mnogo faktora učestvovalo je u razbijanju druge Jugoslavije. Međunarodni odnosi su ipak bili ključni. Posle ujedinjenja Nemačke i raspadanja SSSR-a, Jugoslavija je izgubila svoju ulogu u međunarodnim odnosima, svoj raison d’être iz 1918. godine. Britanija i Francuska izgubile su interesovanje za nju, pošto su pristale na ujedinjenje Nemaca i pobedile u hladnom ratu protiv Sovjeta. Francuska je lako napravila izbor između moćnog nemačkog savezništva u izgradnji grandioznog evropskog projekta i lojalnosti svojim starim, siromašnim, balkanskim saveznicima. Sudbina Jugoslavije, Čehoslovačke i SSSR-a, kao i postepeno uspostavljena hegemonija Nemačke i njenih saveznika iz dva svetska rata, potvrdili su da je versajski poredak bio definitivno srušen. Kao na Minhenskoj konferenciji iz 1938, žrtvovali su ga njegovi tvorci, Britanci i Francuzi. Sa versajskim poretkom, u istoriju je otišla i Jugoslavija.

Nastaviće se

[/restrict]