HOROR – AMBIJENT POD KROVOVIMA KULTURE

OD DRUŠTVENE NEBRIGE DO CIVILIZACIJSKOG ZLOČINA

Kako se i zbog čega dogodilo da, izuzimajući Narodno pozorište izgrađeno pre Drugog svetskog rata, u užem centru grada Niša od njegovog oslobođenja od Turaka 1878. godine do danas nije podignuta nijedna zgrada namenjena važnim ustanovama kulture

Piše Bojan Jovanović

K ada iz realnosti jednog grada izviri neka važna a do tada potiskivana činjenica, onda postaje jasan uzrok neobičnog toka jednog aspekta njegovog javnog života. Jedan od tih fakata ima posebno značenje za razumevanje aktuelne i nezavidne kulturne realnosti Niša. Naime, izuzimajući Narodno pozorište izgrađeno pre Drugog svetskog rata, u užem centru grada, od njegovog oslobođenja od Turaka 1878. godine do danas, nije podignuta nijedna zgrada namenjena važnim kulturnim ustanovama. Narodna biblioteka, Narodni muzej i Simfonijski orkestar smešteni su u nenamenskim, adaptiranim zdanjima nekadašnje opštinske uprave, banke i štedionice, izgrađenim još u 19. veku i na samom početku 20. veka.

U tim objektima ove ustanove kulture nastavile su rad ne samo u oskudno vreme posle Drugog svetskog rata već i u doba ekonomskog procvata Niša, kada su u njihovoj neposrednoj blizini građene robne kuće, tržni centri, banke, stambene zgrade, podzemni ulični trgovinski lokali. Kulturne institucije nisu bile prioritetne i ostavljene su da sačekaju bolje dane, pa je urbanističkim planom bilo samo predviđeno da se na keju, iza sadašnje zgrade Simfonijskog orkestra, podigne novo zdanje Narodnog muzeja, za koju su i postavljeni temelji. Ukazano je da je tu mesto i novoj zgradi Narodne biblioteke i koncertnoj dvorani, ali je već tada bila evidentna neravnomernost razvoja grada izražena građevinskim zapostavljanjem vodećih kulturnih ustanova bitnih za njegov ugled i stvarni prosperitet.

SPOMENIK BAHATOSTI Iako je sa promenom vlasti očekivan napredak, uprkos velikim nadanjima, dotadašnja neusklađenost upravo je tada došla do posebnog izražaja. Dogodilo se da nove vlasti početkom trećeg milenijuma preinače postojeći plan i na mestu predviđenom za zgradu muzeja podignu stambenu četvrt. Tako se ovo urbanističko i građevinsko izopačenje u samom centru izdiže kao svojevrstan spomenik političke bahatosti kojom je uništena kulturna perspektiva grada, dok su zgrade iz davne prošlosti u kojima su ostale da rade ustanove kulture postale tužna obeležja suštinske nebrige gradskih vlasti za adekvatno očuvanje i negovanje temeljnih kulturnih vrednosti. Ovaj skandal je utoliko veći jer je stambenim blokom zatvorena i uništena kulturna perspektiva grada u čijem užem centru više nema slobodnih lokacija za potrebnu izgradnju muzeja, biblioteke i koncertne dvorane. Zato je predstavnike vlasti i potrebno stalno podsećati na važnost kulture i kulturnih institucija za opstanak pojedinca i kolektiva i činjenicu da čovek ne stanuje samo u zgradama već najpre u duhovnom ambijentu koji je za njegovo humano potvrđivanje od prioritetnog značaja.

Tokom čitavog ovog procesa likvidacije kulturnog prostora i njegovog preinačavanja u unosan biznis stambenogradnje izostala je odgovarajuća reakcija političke opozicije, medija, novinara, intelektualaca, nezavisnih nevladinih organizacija i zaposlenih u ustanovama kulture. Ovakvo ponašanje je utoliko čudnije jer su upravo ti građani, koji su sada brutalno duhovno opljačkani, umeli da se pobune zbog krađe glasova na izborima 1996. godine i višednevnim demonstracijama primoraju vlast da prizna rezultate izbora. Bez gotovo ikakvog odjeka u javnosti i osporavanja ovog besramnog čina izostale su i posledice za njegove počinioce. Oko čitavog ovog skandala podigla se prašina samo zbog optužbi za umanjivanje vrednosti parcele i utajivanja poreza nelegalnom prodajom izgrađenih stanova. Ishod sudskog postupka je oslobađanje odgovornosti zbog zloupotrebe službenog položaja u podstrekivanju načelnika Uprave za imovinu i inspekcijske poslove grada Niša, a ostali su skriveni iza inicijala vlasnici preduzeća koje je izgradilo stanove i prodavalo ih na crno.

Kada se prašina slegla, zavladala je tišina kao da se ništa nije dogodilo. Taj muk kao da daje savršeni oblik izvršenom nedelu koje ostaje bez svog odgovarajućeg značenja u okolnostima preovlađujuće ravnodušnosti, društvene apatije i osećanja nemoći da bi se mogla ispraviti učinjena nepravda. Navikavanjem na loše stanje pristaje se na sužavanje svesti do neznanja za bolje i smanjivanje otpornosti na zlo koje se ispoljava bez mogućnosti da bi se ono blagovremeno sprečilo. Promenjena shvatanja pokazatelj su moralne oskudnosti našeg vremena koje se razlikuje od prošlog upravo po tome što više nema brojnih pojedinaca spremnih na sopstvena samoodricanja zbog opšteg dobra i interesa svoje zajednice. Zato će generacija niških političara, pod čijom je vlašću i sa prećutnom saglasnošću izvršen ovaj kulturni zločin, ući u istoriju ovog grada kao primer sramotnog i pred budućnošću neodgovornog ponašanja motivisanog prvenstveno ličnim interesom zbog kojeg je napravljena velika društvena šteta koja se još uvek uspešno prikriva.

IZVAN STANDARDA Bolna istina o kulturnoj realnosti grada ublažava se samoobmanjujućim efemernim i skupim zabavnim manifestacijama koje su postale zaštitni znak privida normalnog stanja ove sredine u kojoj godinama i decenijama njene najznačajnije kulturne ustanove vape za adekvatnim radnim prostorom. O njihovom sistematskom zapostavljanju svedoči podatak da su u Nišu proteklih decenija svoje zlatne periode imali privreda, trgovina, bankarstvo, zdravstvo, sport, a da su samo one ostale u svom kamenom dobu oličenom nenamenskim zgradama iz 19. veka.

Kada čelnici grada, hvaleći se svojim uspesima, ističu ne samo izgradnju stadiona, sportske hale, brojnih terena, sportskog centra već i njihovo blagovremeno renoviranje uslovljeno zahtevima novih standarda, onda se  postavlja pitanje da li se takvi standardi smatraju obavezujućim i za rad kulturnih ustanova. Da li simfonijski orkestar može i dalje da radi bez odgovarajuće koncertne sale, u nezahvalnim uslovima i u ambijentu koji poništava trud niških muzičara? Zašto se obezvređuje ogromno kulturno blago Niša i regiona nemogućnošću njegove adekvatne muzejske prezentacije? Zar samo dobronamernim gostima iz drugih sredina izgleda da su drveno škripavo stepenište i podrumska prostorija Narodne biblioteke scenski rekviziti i ambijent za horor filmove, koji na početku trećeg milenijuma ne mogu voditi do naučnog odeljenja i biti mesto za ozbiljne razgovore o značajnim temama i knjigama uglednih autora? Da li je neko uvideo razmere opasnosti što Biblioteka nema odgovarajuće depoe i što se rad u njoj odvija ne samo u neuslovnom već i za knjige u krajnje rizičnom prostoru?

U okolnostima kada i manji gradovi od Niša pokazuju zavidan stepen brige o svojoj kulturi i svom kulturnom nasleđu, poput Kragujevca, Kraljeva i Valjeva, i kada Novi Sad, kao takmac Niša za mesto drugog po značaju grada u Srbiji, postaje kulturna prestonica Evrope, grad na Nišavi se pred zadatkom da bude kulturni centar regiona suočava sa velikim teškoćama da adekvatno predstavi sebe. Zbog uspeha koji ostvaruju u takvim uslovima, čelnici niških ustanova i zaposleni u njima svojevrsni su kulturni heroji čije podvige više ne može da zloupotrebljava nijedna vlast ne obezbeđujući im odgovarajuće radne uslove kao osnovne pretpostavke standardizacije kulturnog života grada. Nepovoljan tok tog života uzrokovan je dugogodišnjom nebrigom gradskih vlasti za rešavanjem prostornog problema bitnih kulturnih ustanova što ih je i dovelo do sadašnjeg stanja ozbiljne zapuštenosti i nemogućnosti da shodno kulturnim standardima budu na adekvatnoj usluzi građanima. Prema toj nepovoljnoj činjenici valja se odrediti kao mogućnosti njenog preoblikovanja u kontekstu bolje i prosperitetnije budućnosti koja se može stvoriti.