KUĆA KOJA PAMTI

Piše Laura Barna

Plejada zaboravljenih umova čeka na svoju – i kulturnu, i profesionalnu, ali i ljudsku rehabilitaciju i vraćanje u nekada zaslugama osvojen, pa nepravdom izgubljen prostor, odnosno Kuću, ponekad grubo preotetu ili razorenu. Jedan od njih je Veselin Čajkanović

Poražavajuće je koliko smo kroz istoriju nepravednim kalkulisanjima, lošim procenama i prilagođavanjima skrajnuli ulogu mnogih naših velikana zarad trenutnih okolnosti: političkih, politikantskih, interesnih ili nekih drugih, još potpomognuti slabošću pa i poltronstvom. Plejada zaboravljenih umova čeka na svoju – i kulturnu, i profesionalnu ali i ljudsku rehabilitaciju i vraćanje u nekada zaslugama osvojen, pa nepravdom izgubljen prostor, odnosno Kuću, ponekad grubo preotetu ili razorenu.

Jedan od njih je Veselin Čajkanović. Nakon studija klasičnih jezika na Velikoj školi u Beogradu, Čajkanović 1903. odlazi na usavršavanje u Nemačku. U Lajpcigu je studirao klasičnu vizantijsku i orijentalnu filologiju, a doktorirao u Minhenu na antičkim poslovicama kod Ota Kruziusa i Karla Krumbahera, velikih poznavalaca vizantijske i grčke kulture. Po povratku u Beograd, 1907, ukazom kralja Petra Prvog primljen je za docenta na Filozofskom fakultetu, a redovni profesor postaje 1922. godine, radeći kao šef katedre za klasičnu filologiju i predavajući starorimsku književnost i latinski jezik, dok je na Bogoslovskom fakultetu predavao uporednu istoriju religije. Iste te godine primljen je i za člana Srpske kraljevske akademije.

Svoju naučnu delatnost Veselin Čajkanović bazirao je na tri važne oblasti: klasičnu filologiju, folklor i religiju i mitologiju. Poliglota, vrsni poznavalac klasičnih jezika, starogrčkog i latinskog, s kojih je prevodio dela Tacita, Vergilija, Plutarha, Livija i drugih, uz obimne stručne komentare, i živošću jezika činio ih svežim i modernim za svako vreme. Tim dubinskim poznavanjem i manipulisanjem mrtvim jezicima, i komparativnim metodom sagledavanja i upoređivanja sa živim jezicima, oživeće i predhrišćanska verovanja, tradiciju i umotvorine našeg naroda, kao jedinstven organizam podložan transformaciji, razvoju i prilagođavanju novom načinu života u datim okolnostima.

[restrict]

MESTO U MESTU Bio je aktivan u više verskih i kulturno-naučnih udruženja i odbora: član uprave Srpske književne zadruge, član odbora za izgradnju Univerzitetske biblioteke, član Zadužbine „Nikola Čupić“ i Društva „Sveti Sava“, upravnik Centralnog kataloga knjiga na Beogradskom univerzitetu, koje je posle Drugog svetskog rata sa Filozofskog fakulteta premešteno u zgradu Univerzitetske biblioteke, jedno vreme i upravnik Državne štamparije. Erudita kakvog bi svaka nacija poželela.

Glavna odrednica bitisanja, iz koje polazi svesmisleno, jeste Kuća, isticao je Čajkanović, tragajući za srpskim mitološkim izvornicima, predanjima, mitovima, legendama, verovanjima, poslovicama, pričama i skaskama, ne libeći se da prošlost hrabro stavi u službu budućnosti. Kuća je, po Čajkanoviću, mesto u mestu, segment pamćenja unutar kolektivnog, velikog pamćenja, simbolička osnova na kojoj se grade životi pojedinca i zajednice, metafora vremena i prostora, iluzorna granica između mikrokosmosa i makrokosmosa, između stvarnosti i iluzije. Kuća je vera, hram unutar verovanja, princip po kom se ispoljava i pruža sopstvo a zauzvrat potražuje univerzum koji je profiltrirao to sopstvo. Važna po svim civilizacijskim, kulturološkim, sociološkim, istorijskim, psihološko-filozofskim parametrima, Kuća zauzima primarno mesto i biva polazište svih životnih, pa i proznih zapleta, utočište za autentične ili fiktivne likove koji unutar nje stupaju u interakcije, neretko i bizarne, u trvenja, preispitivanja, odnose: ljubav i mržnja. Kao takvi, neobuzdani i nepredvidljivi likovi – oni grade ali i razaraju. Ali, kako god, ne smemo ih zaboraviti.

Veselin Čajkanović je bio i učesnik balkanskih ratova i Prvog svetskog rata – magijskih sedam godina vojevanja – i iz njih srčanošću i zaslugama iznosi mnoga odlikovanja, od kojih su najznačajniji orden Svetog Save i francuski orden Legija časti, ali iznosi i bolesti koje će ga još tada načeti i pratiti do kraja života. U Velikom ratu, na rukama gladnih i demoralisanih vojnika, nasmrt oboleo od trbušnog tifusa, prenet je sa Solunskog fronta na Krf, odatle u Bizertu, pa oporavljen nazad na Krf, gde je ponovo raspoređen u vojnu jedinicu. I već prvi nagoveštaj ozdravljenja vraća mu životnu snagu od koje smesta gradi stvarnost: na Krfu se 1916. godine angažovao kao sekretar za stranu korespondenciju u Dunavskoj diviziji, dok se u Bizerti pridružuje entuzijazmu i pokretačkim namerama grupe francuskih i srpskih dobrovoljaca i rekonvalescenata, koji brojnim kulturnim i društvenim aktivnostima reedukuju i reanimiraju srpske ranjenike i invalide. Sa francuskim kapetanom Alberom Orofom, Čajkanović inicira osnivanje Štamparije srpskih invalida, kako bi mogli da ostvare zamisao – pokretanje i štampanje časopisa Napredak, za koji je i sam pisao članke o životu i radu naših izbeglica u Africi, ali i naučne studije u podlistku „Iz starih riznica“. Međutim, prvenstveno mu je zamisao bila da se srpski ratni invalidi obuče tipografskom zanatu kako bi po povratku u svoju zemlju mogli da nastave rad i povrate dostojanstvo životu. Kraj rata Čajkanović je dočekao na Krfu – i kao uslužni prevodilac, ali i kao urednik Srpskih novina.

KULT PREDAKA Okoštala ubeđenja i tvrde dogme s kojima se susretao u životnom i radnom prostoru, Čajkanović nije pobijao ispraznim i površno sagledavanim stavovima i analizama postojećeg stanja, već temeljnim pristupom istoriji dugog trajanja srpske religije, čiji su se rezultati često kosili sa stavovima pravoslavne crkve. Polazio je od moći jezika – živih i mrtvih – i zalazio u začetke i osnove stare vere zasnovane, kako je pionirski i smelo tvrdio – ne na hrišćanstvu nego na paganizmu. Nesistematičnost kojom je crkva prevela očigledne paganske elemente svoje vere u – hrišćansko, prenebregavajući, neretko i poništavajući poreklo i stvarno njihovo značenje i kultnu ulogu, stvaralo je, po Čajkanoviću, još veće nesporazume i nerazumevanja suštinskih narodnih potreba, samim tim i nemogućnost zdravog razvoja nacije. Jedini kult koji je zadržao svoju svežinu i autentičnu snagu jeste kult rastinja, i njega je i pravoslavna crkva prihvatila bez mnogo opiranja i preinačavanja. A taj kult ističe bezmalo antropološku karakterologiju biljaka, te ih Čajkanović odlikuje dualizmom: dobre i zle, ili – srećne i nesrećne.

Značajna tema kojom se Čajkanović bavio, iako nije uspeo do kraja da je razradi, jeste i kult predaka kao osnova na kojoj je zasnovana naša narodna religija, a koji je formirao i obrazlagao postepenim argumentacijama, naročito u „Studijama iz religije i folklora“, objavljenih u Srpskom etnografskom zborniku, u kojima postavlja Kuću kao središno mesto čovekovo, a čoveka kao sponu Donjega i Gornjega sveta. Studija Nekolike opšte pojave u staroj srpskoj religiji ističe vezu između običaja, praznika, slava i obrednih svetkovina sa predstavom predaka. Dok se u delu O srpskom vrhovnom bogu, objavljenom 1941. godine, bavi uporednim analizama religije Južnih Slovena i religija indoevropskih naroda: prvenstveno starih Grka i Rimljana, ali i Kelta i Germana, tragajući za srpskim vrhovnim bogom oličenim u likovima svetaca.

Naučni metod prikupljanja i objedinjavanja narodne ostavštine trebalo je da bude metodičan put kojim bi se raščinila ključna mesta u staroj i rasvetlile nejasnosti u novoj veri, i otvorio put geneze i primenljivosti na sadašnjost, ali su Čajkanovića u takvom naumu sprečila saplitanja i optužbe, naročito posleratno anatemisanje, potom kao posledica tih nemilih dešavanja – na koja nije imao uticaja – bolest i prerani odlazak.

NESTALO U RUŠEVINAMA KUĆE Mnogo Čajkanovićevih teorija i teza ostalo je u njegovoj radnoj sobi u povoju ili u idejnim zamislima, grubo koncipiranim skicama na izmešanim jezicima koje je ravnopravno koristio: starogrčkom, latinskom, nemačkom, engleskom, srpskom, francuskom… Srećom, preko dvanaest hiljada stranica štampanih svezaka i preostatak rukopisa, beležaka s predavanja i putopisnih marginalija i komentara na vreme je iz njegove radne sobe preneto u Narodnu biblioteku, po molbi Veselinovog sina Nikole Kolje Čajkanovića, takođe uvaženog poliglote i prevodioca; nešto vrednijih svezaka sklonjeno je i u Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti. Ali, nažalost, mnogo od naučnikove ostavštine i porodičnih uspomena zauvek je nestalo, odnosno ostalo u ruševinama Kuće. Ali zato – i srušena kuća pamti sve dok joj mi to damo!

I možda je varljiva uteha za njega bila, ali pred kraj života Čajkanović je smogao snage da ostavi poslednje svedočanstvo svoje i sudbine njegove porodice. Vodio je dnevnik u kom su ostala zabeležena tužna i potresna, sasvim lična dešavanja tih četrnaest kobnih meseci bolovanja nakon progona sa fakulteta. Dnevnik nepravde, kako ga je nazivao, nije osuda niti izliv gnevi, pre je iskren zapis stanja jednog vremena – šikaniranja tadašnje vlasti, ali i zazir okoline izazvanog strahom od mogućeg pogroma i osvete. Ali najteže mu je ipak padalo što su njegovi najbliži – žena Ruža i deca Marija i Nikola – morali da snose težinu iskonstruisanog greha, njemu pripisanog, i što su bili prinuđeni da rasprodaju stvari iz domaćinstva, čak i knjige iz kućne biblioteke – kako bi preživeli.

Prema Veselinu Čajkanoviću učinjena je istorijska nepravda u posleratnom periodu, ali ne samo prema njemu. I toga se moramo opomenuti!         

[/restrict]