Zorica Zlatić Ivković – Neprekinuta nit našeg trajanja

Razgovarao Jovo Bajić

Uporedo sa čuvanjem tradicionalne vrednosti srpske srednjovekovne umetnosti nemanjićkih vremena, sačuvana su i domaća ognjišta, ime, vera, jezik i pismo, što čini neprekinutu i čvrstu nit trajanja. Ta nit trajanja danas se brani i održava poznavanjem sopstvenih korena

Dugogodišnji rad na zaštiti srpske srednjovekovne, ali i novije kulturne baštine istoričar umetnosti Zorica Zlatić Ivković „krunisala“ je monografijama „Stefan Nemanja: 900 godina od rođenja, 1113–2013“ i „Manastir Vraćevšnica“, koje su se pojavile u izdanju „Grafoprinta“ iz Gornjeg Milanovca. Pored teksta na srpskom, koji se odlikuje smelim razmišljanjima i zaključcima o Stefanu Nemanji i čelniku Radiču Postupoviću, velmoži despota Stefana i despota Đurđa i njegovoj zadužbini na Rudniku, tu su prevodi na ruskom i engleskom jeziku. Obe monografije, bogato ilustrovane, zasnovane su na obimnoj istorijskoj, arheološkoj, pa i etnološkoj građi. Razumljivo je što je stručna, ali i šira javnost s pohvalama primila ove knjige. Prethodila su im zapažena dela „Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Sirogojnu“ i monografija o manastiru Uspenja Presvete Bogorodice u Ovčarsko-kablarskoj klisuri.

[restrict] Vaše monografije o Stefanu Nemanji i o manastiru Vraćevšnici nisu rađene u okviru unapred najavljenog i finansiranog projekta iza koga bi stajala neka naučna institucija. Sve ste to uradili sami, koristeći građu koju ste sakupljali tokom rada na zaštiti srpskih srednjovekovnih spomenika. Pisali ste ih u vašem domu u zlatiborskom selu Sirogojnu. Koja je prednost takvog rada?
U radu na monografijama manastira Vraćevšnice, kao i Crkve Svetih apostola u Sirogojnu, kojima sam se bavila i tokom angažovanja u službi zaštite, koristila sam izvesnu dokumentaciju i ranije stečena saznanja, dok su knjige o manastiru Uspenju kablarskom i Stefanu Nemanji plod mojih samostalnih istraživanja, odnosno proučavanja izvora i literature. Napisala sam ih u svom domu u Sirogojnu, u tišini i uslovima do kojih sam stigla kada su moje obaveze u Muzeju postale sasvim svedene. Put koji sam izabrala i karijera izvan naučnih institucija, a samim tim i izvan finansiranih projekata, nije me udaljio od spomenika i tema kojima sam želela da posvetim svoja istraživanja. Radeći u službi zaštite spomenika kulture bila sam u prilici da upoznam iskustva „timskog rada“, kao i mnoge njegove prednosti, koje se ogledaju u kvalitetnijem sagledavanju sveukupnih sadržaja kulturnog dobra. Lakša dostupnost nepublikovanim izveštajima i dokumentaciji, istini za volju, i tada je bila vezana za dobre kolegijalne ili prijateljske odnose, pre nego za „timski rad“ i važeća pravila službe. Sklona proveri preuzetih podataka često bih ulagala dodatne napore da ih, neposredno suočena sa izvorima, bolje prosvetlim, preispitam. Preuzela sam takav stav od svojih velikih učitelja i njegovu ispravnost višestruko potvrdila u praksi. Zadivljena njihovom erudicijom, ali i svestranim i širokim pristupima, stekla sam uverenje o neophodnosti ovladavanja mnogim dodatnim umećima. Istraživački i terenski rad, u kome sam učestvovala još u studentskim danima, omogućili su mi da od najboljih učim kako da tehnički snimam objekte, da iscrtavam živopis, kopiram, tumačim i rekonstruišem stare natpise, da fotografišem, ali i da pešačim, bez straha ulazim u pećine i davno napuštena monaška staništa i u njima boravim, da radim na visokim improvizovanim skelama, da poštujem i čuvam sve što u takvim starinama zateknem i pronađem. Sve je to bilo od neprocenjivog značaja za moj potonji samostalan rad u kome sam mogla da spoznam svu lepotu odabranog poziva.
Kao stručnjak Zavoda za zaštitu spomenika bavili ste se srpskim srednjim vekom, zagledani u freske naših manastira. Tokom dugotrajnog rada sakupljala su se saznanja koja su navodila na promišljanja i sve ste to saželi u monografiju „Stefan Nemanja: 900 godina od rođenja, 1113–2013“. Istrajavate u stavu da je Stefan Nemanja naš nacionalni predak koji je usmerio tokove naše istorije na čijim talasima i danas plovimo. Koji su vaši najjači dokazi da vreme Nemanjića traje i danas? Kakva je to nemanjićka vertikala o kojoj govorite?
Osećam zadovoljstvo, ispunjena sam kada se usudim i izgovorim da sam istoričar umetnosti po obrazovanju, ali i po načinu promišljanja i poimanja suštine nacionalnog nasleđa. U trenucima opuštanja, nekog zasluženog odmora, umem sebe da nagradim lepotom manastirske tišine, prisustvom u prostorima u kojima istovremeno i ćute i kazuju vekovi, ktitori, graditelji, klesari, slikari, monasi, carevi, ratnici, vernici, oni koji su svojim smernim hodom i dodirom toliko uglačali njihove kamene podove da se sva lepota oslikanih svodova na njima ogleda.
Srpska srednjovekovna umetnost bila je moj izbor i opredeljenje i pre dolaska u službu zaštite kulturnih dobara, u kojoj, doduše, nisam bila u prilici da biram spomenike i periode kojima ću se baviti. Kada sam se našla pred ponudom da u knjizi o velikom srpskom županu Stefanu Nemanji predstavim njegovu istorijsku ulogu, veličinu i značaj širokom krugu obrazovanih ljudi različitih zanimanja u zemlji i svetu, prihvatila sam to kao zadatak na koji istoričar umetnosti mora imati valjan odgovor. Veliki jubilej – 900 godina od rođenja Stefana Nemanje i gotovo devet vekova od vremena utemeljenja srpske državne tvorevine na objedinjenim teritorijama združenih srpskih plemena, predstavljali su veliki izazov, ozbiljnu odgovornost, ali i priliku da skromnim doprinosom omogućim bolju spoznaju vrednosti bez kojih se ne može objasniti tok istorijskih zbivanja, niti pravilno razumeti savremeno doba. Moj zadatak je bio da predano i kritički proučim sve što je u nauci, do tada, dosegnuto i publikovano, da sagledam osobenosti i značaj Nemanjinih zadužbina i da velikog župana, kao i potonjeg monaha i Svetog Simeona približim onima koji ne pripadaju zatvorenim, uskim krugovima nauke. Pažljivim proučavanjem brojnih saopštenja koje su eminentni istraživači izlagali na naučnim skupovima, objavili u zbornicima, stručnim časopisima i posebnim publikacijama, uložila sam napor da oblikujem prijemčivu i razumljivu priču koja rekonstruiše istorijske okolnosti u kojima se izdvaja nesvakidašnja pojava mudrog i odlučnog vladara, hrabrog ratnika, spretnog diplomate i tvorca čvrstih temelja srpske državnosti, crkvene samostalnosti i nezavisnosti. Vertikala koja održava kontinuitet tokom vekova koje pominjemo povodom ovog značajnog jubileja, sagledana iz mog ugla posmatranja, odnosi se pre svega, na početke srpskog duhovnog i kulturnog uzdizanja u vremenu Nemanjine vladavine, na poznata i mnoga nesačuvana dela književnosti, crkvenog graditeljstva, slikarstva, njihov značaj i uticaj na potonja vremena. Znamenite kulturne tekovine, oblikovane prema uzorima iz Nemanjinog vremena, oplemenjene uticajima razvijenih sredina Istoka i Zapada i usavršene do sopstvenog stilskog izraza, monumentalne, veličanstvene srpske srednjovekovne zadužbine, osigurale su trajanje i u kasnijim vremenima. Ni brane, ni ustave na tim tokovima uticaja nisu mogle biti podignute ni u vremenima viševekovne osmanlijske dominacije, a ni pod pritiscima kasnijih osporavanja. Očuvanje tradicionalnih vrednosti srpske srednjovekovne umetnosti u potonjim vremenima, često tumačeno kao konzervativno, neuko, neobavešteno i neusklađeno sa savremenim, aktuelnim tokovima, pored napora ulaganih na drugim poljima borbe za opstanak i održanje ognjišta, imena, vere, jezika, pisma, sačuvalo je tu neprekinutu i čvrstu nit trajanja koja ne dopušta osporavanje kontinuiteta. Ona se i danas brani i održava poznavanjem sopstvenih dubokih korena…
Onako kako su se Nemanjići ponašali u celoj srednjovekovnoj srpskoj državi, tako je postupalo i srpsko plemstvo na svojim posedima. U knjizi „Manastir Vraćevšnica“ osvetlili ste ličnost i vreme čelnika Radiča Postupovića i njegovu zadužbinu manastir Vraćevšnicu na Rudniku. Ispričali ste uzbudljivu priču o ovom manastiru i njegovom trajanju. Koje nam je osnovne poruke ostavio Radič Postupović kroz svoju zadužbinu, koja je i danas snažan duhovni centar?
Uprkos velikom uzletu i dometima koji su dosegnuti u poslednjim decenijama samostalnosti srpske srednjovekovne države, zadužbine njenih despota i vlastele, podignute u prvim decenijama 15. veka, opasane visokim zidinama, čuvane utvrđenim kulama, svedoče o sveprisutnim opasnostima. Jedan od najuglednijih među velmožama na dvoru despota Stefana, a potom i Đurđa Brankovića, veliki čelnik Radič Postupović, u duhu svetle tradicije srpskih vladara Nemanjića, svojim zadužbinama, od kojih je najbolje očuvan manastir Vraćevšnica na Rudniku, nastao tokom četvrte decenije 15. veka, ukazuje na smisao postojanja i posvećenosti stvaranju trajnih vrednosti. Uprkos stradanjima, obnovama i izmenama koje je manastirski hram i čitavo njegovo naselje pretrpelo tokom proteklih vekova dugog trajanja i Vraćevšnica svedoči o kontinuitetu i očuvanju tekovina srpske srednjovekovne države kroz dugi period turske okupacije, o nepresušnoj snazi da se posle svakog napada i razaranja, pljačkanja, sve iznova uzdigne, da se nastave bogosluženja i svakodnevni život monaha. Gradeći, svojevremeno, manastire, Resavu despot Stefan, Ravanicu knez Lazar ili Nemanjići svoja večna staništa, i Radič Postupović je, podižući Vraćevšnicu, mnogim pojedinostima ukazao kako se izražava zahvalnost, poštovanje i hrišćanska ljubav prema velikim i svetlim uzorima. Slikanim programom u unutrašnjosti hrama, teološkim poukama i simbolikom ostavio je monasima i vernicima snažne poruke o smislu stradanja, spasenju od greha, iskupljenju, o strašnom sudu i besmrtnosti čovekove duše.
Koliko je, po vašem mišljenju, manastir Vraćevšnica svojom duhovnom misijom doprineo da se pod njegovim krovom i u njegovoj okolini početkom 19. veka jave takve ličnosti kao što su arhimandrit Melentije Pavlović i knez Miloš Obrenović? Koliko je to za nas Srbe važno što Vraćevšnica čuva uspomenu na Obrenoviće?
Manastir Vraćevšnica se, od svog nastanka, a potom i tokom vekova pod turskom okupacijom, razvijao kao ugledno monaško središte u kome su prepisivane i ukrašavane crkvene i bogoslužbene knjige i organizovano opismenjavanje i obrazovanje mladih, kao priprema za sveštenički, a od 19. veka i učiteljski poziv. Među monasima školovanim u ovom značajnom duhovnom centru bili su i mnogi njegovi potonji igumani, ali i episkopi Srpske pravoslavne crkve. Početkom 19. stoleća, bežeći od Turaka, u Vraćevšnici su svoje sklonište pronašli i kaluđeri iz manastira Studenice, noseći sa sobom mnoge dragocenosti, kao i kivot sa moštima Svetog Simona, srpskog kralja Stefana Prvovenčanog. Unutar zidina ovog rudničkog manastira okupljali su se mnogi učeni ljudi, znameniti putopisci, slikari… U vreme mudrog i autoritativnog igumana, arhimandrita Melentija Pavlovića, Vraćevšnica je postala i mesto okupljanja ustanika i njihovih vođa. Tu je vožd Karađorđe 1812. godine održao skupštinu na kojoj su saopšteni zaključci Bukureštanskog mira. U istom manastiru je i Miloš Obrenović pronašao svoje sagovornike i savetodavce. Preselivši se u obližnju Crnuću, sa arhimandritom Melentijem je izgradio bliske odnose zasnovane na međusobnom uvažavanju i poverenju, tako da je unutar zidova drevne rudničke svetinje odlučeno i da se podigne Drugi srpski ustanak. Tokom prve vladavine kneza Miloša, arhimandrit i potonji episkop Melentije bio je njegov najbliži saradnik, a manastir Vraćevšnica mesto u kome se odlučivalo o sudbini oslobođene srpske države. I knez Miloš je 1818. godine u ovom manastiru održao narodnu skupštinu. Preseljenjem svog sedišta u Kragujevac ostao je i nadalje prisutan u Vraćevšnici, preduzevši obimnu obnovu njenog hrama. Grobovi njegove majke i dece, živopisni konak i grobnica u koju je planirao da, kao drugi ktitor u Radičevoj zadužbini počiva sa svojom porodicom, svedoče o njegovom odnosu prema ovoj svetinji. I monasi vraćevšničkog manastira gajili su veliko poštovanje i ljubav prema svom knezu i dinastiji Obrenovića čuvajući svaki predmet koji se zatekao u Manastiru, a sabirajući i one koji su se mogli nabaviti sa strane. Skrivana u vremenima koja nisu bila naklonjena Obrenovićima, zahvaljujući požrtvovanim monasima, manastirska riznica dragocenih uspomena izložena je u muzejskoj postavci kao svedočanstvo o vremenu, borbi i naporima onih koji su zaslužni za konačno oslobođenje i ponovno uzdizanje srpske države.
Tokom rada sakupili ste građu i za knjige o Manastiru Uspenja Presvete Bogorodice u Ovčarsko-kablarskoj klisuri i Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Sirogojnu. Jesu li vas ove knjige ohrabrile da se prihvatite složenijeg i obimnijeg posla, pisanja monografija o Stefanu Nemanji i manastiru Vraćevšnici?
Rekla bih da su sva moja dosadašnja istraživanja vezana za zavičajne predele, postojbinu, korene. Rođena sam u Novom Pazaru koji se razvio u blizini nekadašnjeg Rasa u kome je Nemanja stolovao jer su mojim roditeljima, kao učiteljima, prva mesta službovanja bili Sopoćani i Vranovina u Deževi. Preci moje majke su iz rudničkog kraja, očevi sa Zlatibora. Uz manastire Ovčarsko-kablarske klisure sam odrastala i sazrevala, jer smo tokom mog školovanja živeli u Čačku. Kako ništa u životu ne dolazi sasvim slučajno i teme kojima sam se bavila nisam sama birala, one su nekako mene pronalazile i privlačile.
Nije se znalo mnogo o Kulini – bregu koji se uzdiže na vrhu izduženog kablarskog grebena i mestu na kome je krajem 20. stoleća osnovan Manastir Uspenja Presvete Bogorodice. Na poziv žičkog episkopa, gospodina Hrizostoma, otpočela sam istraživanja ovog svetog mesta, njegove razorene monaške kule s kraja 14. stoleća i nevelike crkve koju je vladika Nikolaj Velimirović sagradio 1936. godine. Iza naizgled oskudnih sadržaja, tokom rada, otvorila se riznica dragocenih podataka i otkrića kojima je obogaćena istorija jedinstvene celine manastira Ovčarsko-kablarske klisure. I skromna seoska crkva iz 18. veka u Sirogojnu, sabiranjem rasutih, naizgled ne mnogo značajnih podataka kojima je rekonstruisana njena zanimljiva istorija, predstavljali su novi, viši stepenik na lestvici dosezanja iskustvenih spoznaja i približavanja zahtevnijim izazovima. Knjiga o Vraćevšnici je obimnija u skladu sa njenom istorijom i raspoloživim podacima i svakako je za takvu monografsku studiju, kao i za odgovoran rad na tekstu o Stefanu Nemanji bilo potrebno veće samopouzdanje stečeno dugogodišnjim radom i publikovanjem.
Dokle ste stigli sa vašim novim rukopisima o manastirima Kovilju kod Ivanjice sa zanimljivom pećinskom crkvom iz nemanjićkih vremena, o manastiru Klisura, Beloj crkvi karanskoj, o Bogorodici prelji? Ušli ste i u prostore kojim se bave etnolozi, spremate i nove studije i knjige o „Starom selu“ na Zlatiboru i dvema poznatim i razgranatim zlatiborskim porodicama. Kako napreduju svi ovi poslovi?
Belu crkvu u Karanu izabrala sam kao temu svog magistarskog rada, posvetila joj godine istraživanja, dešifrovanja složene ikonografije, rekonstrukcije natpisa, iscrtavanja živopisa, a potom, okupirana osnivanjem Muzeja u Sirogojnu, sve odložila za neke buduće dane moje veće zrelosti i smirenja. Studijom o Mariji (potonjoj Bogorodici) i njenim predstavama prelje u prizoru Blagovesti bavim se već izvesno vreme sakupljajući građu u ikonopisu i živopisu pravoslavne ikonografije. Svakako će i za ove izuzetno zanimljive studije i teme doći vreme ako su meni namenjene, a ja dosegnem potrebnu spremnost da sabrane rezultate smestim u priču koja zavređuje publikovanje. Istraživanja zanimljivog manastira Klisure, za sada, svedena su na saopštenje manjeg obima, upriličeno za potrebe monaške obitelji. Nadam se da će biti vremena i mogućnosti da se i ovaj veoma značajan spomenik dublje prouči. I njemu, kao i mnogim drugim istorijskim lokalitetima, nedostaju arheološka istraživanja i sva je prilika da će njihove rezultate dočekati tek neke buduće generacije.
Godine posvećene oblikovanju celine muzeja na otvorenom u Sirogojnu ispunile su me izuzetno značajnim spoznajama o ljudima i životu u prošlosti zlatiborskog kraja. Mislim da bi bilo vredno da se sva moja sabrana iskustva i dragocene fotografije učine dostupnim nekim budućim istraživačima koji na istom terenu više neće biti u prilici da pronađu objekte narodnog graditeljstva iz 19. stoleća, niti da sretnu ljude koji su krajem 20. veka pamtili i kazivali dragocene podatke. Za svoja svedočenja o vrednostima i značaju ovog segmenta kulturnog nasleđa koristila sam polazišta i metode rada i zaključivanja istoričara umetnosti, uz sveobuhvatan pristup različitim neimarskim tekovinama i upravo stoga bih i želela da ih saopštim. Sada privodim kraju sređivanje teksta i priloga vezanih za knjigu o manastirima i crkvama zlatiborske oblasti na kojoj radim već nekoliko godina lutajući prostranstvima nekadašnjeg Starog Vlaha, tragajući za građom u arhivima, listajući retko sačuvane letopise, protokole, zapise… Izučavanjem manastira Kovilja na Goliji i njegove pećinske crkve vraćam se Nemanjinom vremenu, ali i periodu osmanlijske vlasti kada je obnovljen i ponovo nastanjen monasima. Za starovlašku oblast vezane su i priče o velikim zlatiborskim familijama. Ispunjena posebnim emocijama u susretu sa nesvakidašnjim životopisima nastojim da istražim i prosvetlim vreme seoba i preživljavanja, opstajanja, održavanja one neprekinute niti trajanja kojoj se neminovno vraćamo.
Često ste ponavljali da se ne može ući u budućnost bez poznavanja sopstvene prošlosti. Jednom prilikom podsetili ste sa kakvom su velikom, često i fanatičnom ljubavlju prema svom poslu pristupale generacije „zaštitara“ istorijskih spomenika kojima i vi pripadate. Osnovna misao vodilja kolega iz vaše generacije bila je da bez poznavanja sopstvene prošlosti nema izvesne budućnosti. Primetili ste da među mlađima koji vas nasleđuju na tom poslu nema te posvećenosti, da na scenu stupaju ljudi ravnodušni prema poslu kojim se bave. Koliko je to dobro za srpski narod?
Prve godine mog rada u struci obeležene su prisustvom autoriteta, ali i opšteg entuzijazma i potrebe za posvećenjem, osećanjem odgovornosti, kolegijalnom saradnjom i međusobnim uvažavanjem. Izučavanju prošlosti pristupalo se uz uverenje u značaj svih, pa i najmanjih otkrića koja su donosila radost, o kojima se razgovaralo i izvan radnog vremena i posla, pažljivo slušajući mišljenje sagovornika, uvažavajući savete iskusnijih. Poštovala se hijerarhija u struci, a mogućnost istraživačkog rada u timu iskusnih predstavljala privilegiju, počast. Zahvalna sam okolnostima da sam imala priliku da steknem tako dragocena iskustva bez kojih moj dalji samostalan rad ne bi imao dobro usmerenje.
Nažalost, poslednje godine donele su i drugačija iskustva koja, uz velike napore, pokušavam da potisnem izvan sećanja. Uz neminovne izuzetke, pristizale su generacije drugačijeg vaspitanja i obrazovanja. Nedostatak skromnosti i potrebe da se učenje nastavi i tokom rada, a ne samo zarad sticanja titula, da se u saradnji potisnu sujeta i arogancija, pre nego generacijski jaz, udaljavali su nas već pri prvom susretu. Više od svega zabrinjava nezainteresovanost i odbojnost koja se danas javno iskazuje pred temama iz nacionalne istorije, zavičajne prošlosti, pred sadržajima tradicije i istraživačkom radu na terenu kao prevaziđenim i beskorisnim. Na sreću, među mlađim kolegama ima i pojedinaca koji ne dolaze niotkuda, čvrsto su ukorenjeni u sopstveno tlo, poreklo i tradicionalne vrednosti. Mnogi među njima predano i odgovorno istražuju, izučavaju i vrednuju tekovine prošlih vremena zarad izvesnije budućnosti. Želim da verujem da su opšteprisutne nepogode prolazne i da će njihove pogubne posledice, koje danas svi osećamo, prosvetliti generacije koje dolaze neopterećene predrasudama i nametnutim lošim namerama. Svakako će se ponovo, kao toliko puta do sada u srpskoj istoriji, prepoznati potreba da se i one najmanje rasute, davno osveštane čestice duhovnosti i neprolaznih vrednosti saberu i vaspostave zarad opstanka i dostojanstvenog trajanja. [/restrict]

Tolkovanje ktitorove povelje

Istoričar umetnosti Zorica Zlatić Ivković, kao stručnjak za srpski srednji vek, imala je priliku za naučnu karijeru, ali nju je poneo terenski posao, učestvovala je u različitim istraživanjima u crkvama i manastirima Makedonije i Kosova i Metohije. Pripada redu onih kulturnih poslenika, istoričara umetnosti, slikara restauratora, arheologa, arhitekata koji su najveći deo radnog veka, sa beskrajnom posvećenošću, proveli na terenu štiteći, rekonstruišući i spasavajući našu duhovnu baštinu, stradalu tokom vekova u brojnim ratovima i pogromima.
Posao kojim se bavila pružao joj je priliku da se sučeli sa živopisanim zidovima nemanjićkih crkava, pa i pred samim portretima Stefana Nemanje „odlučnog i mudrog vladara, hrabrog ratnika, spretnog diplomate, ujedinitelja rasutih srpskih oblasti i tvorca čvrstih temelja njihove potonje državnosti, crkvene samostalnosti i nezavisnosti“. Godine je provela i u manastiru Vraćevšnici rešavajući zagonetke koje je ostavio ktitor Radič Postupović, tolkujući njegovu teško čitljivu povelju, sabirajući „prosvetljene pojedinosti“, ostavljajući ih, kako je jednom napisala, za vreme zrelosti i sigurnijeg zaključivanja, koje je upravo nastupilo. Zorica Zlatić Ivković je 1990. bila jedan od osnivača Muzeja na otvorenom „Staro selo“ u Sirogojnu na Zlatiboru, gde je rekonstruisano seosko naselje, kuće i pokućstvo sa kraja 19. veka – zaustavljen je i savremenim, kao i budućim generacijama predstavljen patrijarhalni život užičkog kraja, ali i širih dinarskih predela sa kraja 19. veka. U tom muzeju radila je kao kustos i direktor sve do nedavnog penzionisanja. Iz ljubavi prema svom poslu, doselila se s porodicom u Sirogojno, gde i danas živi i u svom zlatiborskom domu priprema nove knjige.
Njen rad je izuzetno cenjen što potvrđuju brojne nagrade, medalje i druga priznanja među kojima su Medalja za doprinos očuvanju kulturnog nasleđa, Gramata episkopa žičkog, Velika nagrada Društva konzervatora Srbije, Povelja „Mihailo Valtrović“ Muzejskog društva Srbije.