Povest i Povelja Jugoslavije

Piše Jovan P. Popović

Kako je akademik Vlado Strugar svojim delom Povest i Povelja Jugoslavije konačno uobličio svoje višegodišnje zalaganje da se na ovim prostorima nauka i kultura udruže i svim svojim moćima deluju na spasavanju federativne države Jugoslavije

Poznati novinar i publicista Miroslav Stojanović objavio je u Pečatu od 5. juna 2015. godine (broj 372) prilog „Jugoslavija kao stvaralačka opsesija i sudbina“. Ovim obimnim člankom Stojanović je slikovito objasnio stvaralački rad i životnu biografiju istoričara Vlada Strugara. U studioznom kritičkom osvrtu na životno delo akademika date su i napomene koje su o ličnosti Vlada Strugara i o njegovom stvaralačkom radu svojevremeno kazivali Dobrica Ćosić, Matija Bećković, Vasilije Krestić, Peko Dapčević i Branko Petranović. Zapisano je u tom članku da mu se na stolu nalazi rukopis najnovije knjige Povest i Povelja Jugoslavije, i da delo čeka izdavača.

I zaista knjigu je pod ovim naslovom objavio „Interpres“ leta 2015. godine. Izdvajamo nekoliko važnih momenata i činjenica iz ovog dela.

[restrictedarea]

SVE NAŠE JUGOSLAVIJE Proučavanjem društvenih oblika i karaktera vladavine (monarhije i republike), Vlado Strugar je u ovoj, kao i nekim prethodnim knjigama, pojasnio društveni, politički i državni razvoj Jugoslavije, od njenog postanka 1918. do razdruživanja 1991. godine; učinio je to jezgrovito, naučno i istinoljubivo, budući da ga kao autora i naučnika odlikuju hrabrost, izuzetan talenat, visoka obrazovanost, natprosečna stvaralačka energija.

Akademik Strugar je delotvorno učesnik postojanja Jugoslavije i njenih sudbinskih momenata. I kao istoričar on ocenjuje da je Jugoslavija imala četiri osobena razdoblja; dakle: kraljevinu od 1918. do 1941; zatim zvanu avnojevsku, partizansku državu od 1943. do 1957; potom demokratsku samoupravnu zajednicu do kraja 1968. i, najzad, često imenovanu kao Brionska Jugoslavija – onu zemlju koja je trajala do raskida šestočlane federacije 1991. godine.

Ocenjujući poslednje razdoblje Jugoslavije, Strugar je nekoliko puta, na skupovima naučnim i drugim, govorio o potrebi da se smenom „dotrajalih“ vlastodržaca i zalaganjem mladih naraštaja spreči propast šestočlane federacije, naročito obraćanjem u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti (14. juna 1985).

I napisao je Povelju Jugoslavije (ustav države i društva), prema kojoj bi trebalo preurediti postojeći državni poredak, tako da se zajednica sačuva. Poveljom su date odredbe koje sadrži ustav, a Povelja bi bila osnovica za sve zakone u državi.

Pri izradi Povelje Jugoslavije Strugar se pomagao saznanjima o ustavima Jugoslavije, od njenog postanka, kao i ustavima susednih zemalja na Balkanu, te velikih država Evrope.

Zaista je retkost da jedan čovek piše ustav države, a ponekad biva da ga izrađuje i neka politička stranka. Ukupno, u istoriji Jugoslavije, tu nije znatna množina; pa je umesno ovde spomenuti nekoliko važnih primera: Radivoje K. Novaković, javni pravozastupnik, 1919. napisao je „Predlog ustava Kraljevine Srbije, Hrvatske i Slovenije“; državnik Stojan M. Protić 1920. godine priredio je u Beogradu „Nacrt jugoslovenskog ustava“; isto tad, čuveni pravnik Josip Smodlaka objavio je u Zagrebu ustav Jugoslavije. Ovi primeri krepili su istrajnost Vlada Strugara; pri tome, nalazio je i navodio korisne savete i u naučnim i filozofskim studijama i ogledima Radomira Lukića, Vasilija Krestića, Dobrice Ćosića, Dimitrija Vujovića, Branka Petranovića, Mihaila Markovića…

Ovaj sastav je saobražen pravnom obliku, ima 566 članova u sledećih 17 glava: Oblik vladavine i suverenost; Prava čoveka i slobodnog društva; Javna služba; Vlast države; Narodna skupština; Predsednik Republike; Ministarski savet; Sabor republike članice; Predsednik republike članice; Izvršno veće republike članice; Opština; Sudovi; Blago i rad; Nacionalna autonomija u kulturi; Vojna zaštita; Izmena ustava; Prelazne odredbe; znači, namenjeno, kako je autor rekao, stvaranju i postojanju Treće Jugoslavije.

Vlado Strugar je pojam Treća Jugoslavija prvo izgovorio 26. aprila 1985. na skupu u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, pa ponovo 14. juna iste godine u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, pred velikim zborom građana. I kako će ovaj njegov govor posle biti žustro prekoren mnogim i mučnim osporavanjima, akademik Strugar je izradio Povelju kao ustav države i društva, pa daktilografski štampanu poslao je (12. februara 1990) na preko 120 adresa (poštom), počev od Predsedništva SFR Jugoslavije i Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije, još i najvišim ustanovama u republikama, te i radio-televiziji i urednicima dnevnih novina.

„POVELJA“ I NJENE PORUKE Prema Povelji, zvaničan i službeni naziv države bio bi Republika Jugoslavija, zajednica parlamentarizma i ustavnosti šest republika sa Beogradom glavnim gradom.

Poveljom su predviđena prava i obaveze za delokrug svih subjekata društva i države. Službeni jezik je srpskohrvatski, odnosno hrvatskosrpski, ali je priznat jezik svakog naroda i nacionalne manjine. Zakoni i odluke usvojeni u Narodnoj skupštini objavljuju se na jeziku svakog naroda i narodnosti. Porodica je pod zaštitom države, žena i muškarac su ravnopravni. Crkva je odvojena od države. Veroispovesti su ravnopravne. Osmogodišnje školovanje je obavezno. Sredstva informisanja su slobodna, bez ikakvog cenzurisanja, inače za objavljeni tekst koji sadrži laž, klevetu, uvredu lične časti, podlost, raspravlja se pred sudom.

Sindikatu se daje mesto shodno iskustvima zemalja koje imaju dugogodišnje dejstvo u demokratskim državnim uređenjima; sindikat je staleška asocijacija, zaštitnik u ostvarivanju prava radnika i službenika. Štrajk se smatra jednim od mogućih, pravno dozvoljenih postupanja radi ostvarivanja stručnih prava. I kao što je demokratiji svojstveno uopšte, tako su i Poveljom predviđena tri oblika i načina vlasti, dakle, zakonodavna, izvršna, sudska.

Narodna skupština je najviša ustanova vlasti i nadležnosti Republike Jugoslavije. U posebnoj glavi Povelje, pod naslovom Narodna skupština, razrađeni su način izbora i trajanje mandata narodnih poslanika, nadležnost i izbor i predsednika skupštine i njenih radnih organa.

Predsednika Republike Jugoslavije biraju građani neposredno, njegov mandat traje pet godina i sedište mu je u Beogradu. On predstavlja svoju državu, čuvar je njene nezavisnosti i celokupnosti, raspisuje referendum na osnovu odluke Narodne skupštine, proglašava ukazom zakone, postavlja i opoziva ambasadore, prima akreditive stranih poslanika, dodeljuje odlikovanja i počasna zvanja. U njegovu nadležnost spadaju amnestija i pomilovanja. Predsednik Republike uživa imunitet.

Ministarski savet (vlada) je najviši organ upravne (izvršne) vlasti države, na čijem se čelu nalazi predsednik vlade, koga imenuje predsednik Republike. Za svoj rad Ministarski savet je odgovoran Narodnoj skupštini.

Kroz tri glave i 65 članova Povelje razrađene su nadležnosti prema naslovima Sabor republike članice, Predsednik republike članice, Izvršno veće republike članice. Sabor, vrhovni organ samoupravne vlasti u odnosnoj republici, sačinjavaju narodni zastupnici, sa mandatom od četiri godine. Sabor bira predsednika republike članice iz redova narodnih zastupnika sa mandatom od pet godina. Izvršno veće republike članice, neposredno pomoću svojih resora sprovodi upravnu vlast – republike članice. Samoupravna zajednica-opština jeste osnovna politička jedinica svake republike članice. Skupštinu opštine sačinjavaju odbornici, i deluju na osnovu statuta koji donosi skupština u saglasju sa republičkim i saveznim zakonima i propisima.

U Povelji, pod naslovom glave Blago i rad, dati su načelni pojmovi o čoveku u društvu i prirodi, o životu i radu, o sticanju dohotka i raspodeli bogatstva, o zaštiti blaga. Tako, na primer, član 486 Povelje kazuje odredbu: „Čovečno je i zakonito da samouprava u svakoj republici članici ima misaonu, govornu i duševnu izraženost kakva je svojstvena osobinama čitavog njenog stanovništva kao drugarske zajednice građana Republike Jugoslavije, zvanično prozivanih po njoj a srodnički imenovanih po pripadnosti narodima i narodnosnim manjinama.“

Odbrana Republike Jugoslavije je bitna ljudska i državna potreba; svaki dorastao državljanin je obavezan da odsluži vojni rok; i ženama je omogućeno da vrše stručne poslove u vojsci. Predsednik Republike je vrhovni komandant oružanih snaga; on proglašava opštu mobilizaciju i ratno stanje na osnovu izjašnjenja Narodne skupštine Republike Jugoslavije.

Akademik Strugar je Poveljom (ustav države i društva) konačno uobličio svoje višegodišnje zalaganje da se nauka i kultura, svim svojim moćima, udruže i deluju radi spasavanja šestočlane Federativne države Jugoslavije. Otud bi ova njegova knjiga mogla da bude veoma važan prilog u „srednjem slogu“ istoriografije o Jugoslaviji.

STVARALAŠTVO

Naslovi najvažnijih knjiga akademika Vlada Strugara su: Socijalna demokratija o nacionalnom pitanju jugoslovenskih naroda (1956); Uzimaj redom gospode (pripovetke, 1957); Rat i revolucija naroda Jugoslavije 1941–1945 (1962); Jugoslavenske socijaldemokratske stranke 1914–1918 (1963); Socijaldemokratija o stvaranju Jugoslavije (1965); Jugoslavija u ratu 1941–1945 (1975); Jugoslavija, federacija i republika (1976); Velika buna Crne Gore 1988–1989 – izbor dokumenata (1990); Srbi, Hrvati, Slovenci i Treća Jugoslavija (1991); Crnogorski sabor srpske sloge (1994); Srpstvo Janka Vukotića i Mitra Martinovića (2008); Vladar Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (2010); Doktorat u Moskvi (2011); Drugi svjetski rat – odbrana Jugoslavije (2014); Jugoslavija na strmini Evrope (2014); Crna Gora u Jugoslaviji (2014); Povest i Povelja Jugoslavije (2015). Deo ovih knjiga preveden je i objavljen na važnim svetskim jezicima.

[/restrictedarea]