Imovina je vraćena…

Piše Nataša Jovanović

Koliko imovine je u procesu restitucije vraćeno SPC, te da li je klir zatečen, ili, pak pripremljen za ovaj istorijski trenutak?

Proglašenjem komunističke vladavine u Jugoslaviji velike površine obradivog zemljišta i šuma konfiskovane su od Srpske pravoslavne crkve, posebno na Kosovu i Metohiji. Kako je smatrana za jednog od najjačih oponenata komunističke vlasti, Crkvi nije bilo dozvoljeno da povrati svoju imovinu.

Posle konfiskacije i nacionalizacije deo crkvene imovine na Kosovu i Metohiji podeljen je albanskim seljacima od kojih su mnogi za vreme nacističko-fašističkog protektorata Velike Albanije došli na Kosovo i Metohiju i tu posle rata ostali da žive. Ostatak oduzete imovine zadržan je u državnom vlasništvu ili je dodeljen društvenim preduzećima. Po osnovu agrarne reforme,nacionalizacije, uzurpacije i premerom teritorije, Srpskoj pravoslavnoj crkvi oduzeto je 5.255 hektara poljoprivrednog i građevinskog zemljišta, šuma, stambenog prostora.

NESAGLEDIVE POSLEDICE U ostatku Srbije kao i na drugim prostorima bivše Jugoslavije imovina SPC se na celokupnom području delovanja našla pod udarom Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji od 23. avgusta 1945. Da bi se stvorio zemljišni fond za dodeljivanje kolonistima i radi stvaranja ili dopunjavanja velikih državnih poljoprivrednih dobara, od dotadašnjih vlasnika u ruke države prešli su i zemljišni posedi crkava, manastira, verskih ustanova, kao i sve vrste zadužbina kako svetovnih tako i verskih. Odredbama člana 4. tog Zakona bilo je propisano i to da se zemljište sa svim zgradama i postrojenjima na njoj i sa celokupnim poljoprivrednim inventarom oduzima bez ikakve odštete pređašnjim vlasnicima. U pogledu domašaja u primeni propisa o agrarnoj reformi i kolonizaciji postojala su i neka ograničenja. Naime, od postojećih poseda pojedinih bogomolja, manastira i verskih ustanova oduzet je „samo“ višak, preko 10 hektara njihove ukupne površine njiva, bašti, vinograda…

Crkvama i manastirima od većeg značaja ili veće istorijske vrednosti ostavljeno je samo do 30 hektara obradive zemlje i do 30 hektara šume. Tako je agrarna reforma pogodila Srpsku pravoslavnu crkvu. Posledice su bile nesagledive. Oduzimanje manastirskih i crkvenih imanja predstavljalo je ekonomski udar na manastire i parohije.

[restrictedarea]

Zakonom o agrarnoj reformi iz 1946. godine Srpskoj pravoslavnoj crkvi je oduzeto oko 70.000 hektara plodne zemlje i šuma. Zakonom o nacionalizaciji iz 1958. godine crkvena imovina ponovo se našla na udaru države. Ovaj put SPC oduzeta je 1.181 zgrada, koje su uglavnom služile za smeštaj sveštenika i njihovih porodica ili kao poslovni prostor. U Beogradu je nacionalizovano sve osim zgrade Patrijaršije. Oduzete su tri velike palate i više od 50 zdanja sa najmanje 200 stanova i na desetine poslovnih prostora.  Srpska pravoslavna crkva tako je ostala bez glavnih izvora prihoda, a sveštenici su iz svojih parohijskih domova odlazili u podstanare.

Rešenjem Izvršnog odbora Oblasnog odbora – Odeljenja za agrarnu reformu i kolonizaciju, od 20. decembra 1946. godine, stoji u dokumentima, Pećkoj patrijaršiji je oduzeto oko 223 hektara obradive zemlje i 570 hektara šume.

Zabeleženi su i slučajevi da se crkvena i manastirska zemlja iznova upisuje u zemljišne knjige kao vlasništvo džamija i islamskih institucija. Osim toga, bilo je i drugih slučajeva nasrtaja na crkvenu i manastirsku imovinu uništavanjem manastirskih useva, povrća i voća, što je naročito bilo izraženo na području Kosova i Metohije.

POVRAĆAJ IMOVINE Devedesetih godina u Srbiji, iako Crkva nije dobila veronauku u školama, što je tražila, i povraćaj nacionalizovane imovine, u odnosu na prethodni period, ostvarila je prostor slobode za sprovođenje svoje misije. Podizani su često uz pomoć države hramovi i crkve, škole su počele da slave Svetog Savu, verskim tribinama je vraćen njihov značaj, učinjeno je mnogo u podizanju Hrama Svetog Save na Vračaru, na čijim temeljima se prvi put posle rata služilo 1990. godine. Država je, takođe, obilno pomagala obnovu Hilandara.

Što se tiče primene Zakona o restituciji, SPC je vraćena trećina njene imovine.

Kako u razgovoru za „Pečat“ kaže Milan Andrić pravnik Patrijaršijskog UO, SPC je vraćeno oko 37.000 hektara zemlje, što iznosi 50,8 posto od ukupno traženog zemljišta, 12.103 hektara poljoprivrednog zemljišta, što je 31 posto od ukupno traženog; 24.985 šuma i šumskog zemljišta što je 74 posto od ukupno traženih šuma i šumskog zemljišta; 68 hektara građevinskog zemljišta što čini tek 18 posto. Kada je reč o objektima u koje spadaju poslovni, stambeni objekti ili poljoprivredne zgrade na posedima, oni se iskazuju isto u metrima kvadratnim, i reč je o povraćaju blizu 43 hiljade metara kvadratnih prostora što iznosi svega 22 posto.

„Izneti podaci su iz perioda od 2007. do 2013. godine i oni se nisu drastično promenili za ove dve godine jer je Agencija za restituciju zbog drugačijeg načina rada i novog Zakona o restituciji i obeštećenju koji se odnosi na fizička i pravna lica, ovaj deo posla usporila. Što se tiče primene zakona o restituciji imovine crkava, u ovih pet godina, ono što je pripadalo SPC u Republici Srbiji to je uglavnom i vraćeno. Pravilo je da se primenjuje naturalna restitucija. Ono što je upisano kao državna svojina to se vraća, bez obzira da li je to poslovni prostor, stambene jedinice ili poljoprivredno zemljište i šume. Od objekata u državnoj svojini najviše je bilo poslovnih prostora i lokala, i najveći broj je vraćen. Ona imovina koja je privatizovana, odnosno kada je reč o stanovima, koji su po tada važećem zakonu kupljeni, sem ako nije bilo reči o zadužbinama – Crkva nije osporavala vlasništvo. Sada po novom zakonu o restituciji, moguće je primeniti novi model za vraćanje – to može biti zamenska restitucija ili isplata novčanog obeštećenja. Do sada najviše imovine vraćeno je Arhiepiskopiji beogradsko-karlovačkoj, Patrijaršiji, Valjevskoj eparhiji i Eparhiji raško-prizrenskoj“.

ZGRADE SPC – DOKAZ DA POSTOJIMO Andrić napominje da Crkva kao institucija od nacionalnog značaja ne pristaje na novčana obeštećenja posebno kada je reč o imovini ostavljenoj po osnovu zaveštanja ili o onoj koju su kupovali crkveni velikodostojnici, jer to jesu nepobitni dokazi da na tom prostoru postoji srpski narod, srpska crkva i srpska vera. Kada govorimo o zamenskoj restituciji kao drugom obliku vraćanja imovine, ona se sada sprovodi na poljoprivrednom zemljištu, ali ne i kada je reč o stambenim i poslovnim objektima, iako je to zakonski predviđeno kao mogućnost.
Kada je reč o bivšim republikama, Andrić ukazuje na činjenicu da je krajem 90-ih hrvatska država bila agilna u vezi sa povraćajem imovine SPC, posebno Mitropoliji zagrebačko-ljubljanskoj. I Slovenija je, mada smo tamo potraživali najmanje imovine, izvršila svoju obavezu. U Bosni i Hercegovini ovo pitanje nije rešeno na jedinstven način.

„Danas imamo takvu situaciju da to pitanje svaki entitet rešava drugačije – federacija favorizuje rimokatoličku i islamsku versku zajednicu i njima kroz ugovore o korišćenju ili kroz ugovore o poklonu tu imovinu vraća, dok su u RS mnoge eparhije na konto takvih pravnih obrazaca dobile nazad određenu imovinu. Što se Kosova i Metohije tiče treba reći da je velika zabluda mišljenje da je sva zemlja tamo metohijska, odnosno crkvena. Činjenica je da je imovina na Kosovu oduzimana i za vreme kralja Aleksandra koji je sproveo prvu i drugu agrarnu reformu – crkvi je tada oduzeto više imovine nego u vreme socijalizma. Svega 5000 hektara je posle 1945. oduzeto zemlje na Kosovu i Metohiji. Sve naše crkvene jedinice su u skladu sa zakonom o restituciji podnele do 2007. zahteve, a Agencija za restituciju donela je rešenja, nekoliko dana pre proglašenja nezavisnosti KiM. Međutim, privremeni organi KiM ne priznaju ova rešenja. Ta imovina se uzurpira i ona je u jako lošem stanju. Pre mesec dana patrijarh je razgovarao sa ministrom pravde i ukazao da bi ova tema trebalo da bude predmet razgovora naših i kosovskih vlasti u Briselu“, navodi Andrić.

Ostaje krupno pitanje kakva je sudbina imovine koju je kralj Aleksandar nacionalizovao početkom 20-ih godina od SPC kako bi na Kosovu i Metohiji naselio Srbe iz Hercegovine, Crne Gore, Like, pa i pojedinih delova moravske Srbije, jer kao što je svima poznato ta imovina je od Srba kolonista oduzeta Zakonom o zabrani povratka kolonista na KiM 1946.  Fond zemljišta koji se potražuje, a koji je bio pre 1919. na KiM u vlasništvu Eparhije raško-prizrenske ne može da se svede na 5.000 hektara. Ako ostanemo na 5.000 hektara zanemarujemo nepravdu koju je nova vlast učinila prema Srbima kolonistima u želji da promeni etničku sliku KiM. Iz ovoga se vidi da pitanje restitucije imovine SPC prevazilazi uske imovinsko-pravne formalističke okvire a da na pojedinim srpskim prostorima ono predstavlja ne samo za Crkvu već za sveukupni srpski narod njegovo biti ili ne biti.

Ako je 20. vek Srpskoj crkvi doneo nezamislivo stradanje, 21. je pred nju stavio veliki izazov. Da li je klir SPC zatečen, ili, pak pripremljen za ovaj istorijski trenutak? Kako je u srednjem veku i novovekovnoj srpskoj državi Crkva upravljala imovinom, a kako je to izgledalo u drugim pravoslavnim zemljama? Da li je pravo vreme da se podsetimo velikog vizantijskog kanoniste Zonara koji je učio da je imovina Crkve imovina siromaha, te da li će se klir SPC oslanjati na najvažniji pravni dokument srpskog srednjeg veka – Zakonopravilo Svetog Save u kome postoji niz crkvenih pravila o pomoći sirotinji, pre svih 59. apostolsko pravilo koje određuje najstrožu kaznu za episkopa ako odbije da pomogne siromašnom svešteniku – sve do raščinjenja? „Pečat“ će u narednom periodu pokušati da odgovori na ova pitanja.

 

Grad na manastirskoj zemlji

Prema podacima Eparhije raškoprizrenske i kosovskometohijske, najviše imovine oduzeto je manastiru Devič 3.077 hektara, a slede Pećka patrijaršija sa 846 hektara i Visoki Dečani sa 727 hektara. Manastiru Draginac oduzeto je 207 hektara, a Gračanici 100 hektara. Kako je po propisima, kojima je uređivana materija premera i katastra zemljišta, bilo dovoljno da na terenu, pre snimanja, bude obeležena imovina, to je deo imovine SPC upisivan kao državna odnosno društvena svojina. Tako je u procesu nacionalizacije manastiru Visoki Dečani 1946. oduzeto blizu 800 hektara zemlje, a danas se na bivšem manastirskom imanju nalazi gotovo ceo novi deo grada Dečani.

 

[/restrictedarea]