Pouke 1914 – Evropeizovanje i genocid u svjetlu srpskog iskustva HH vijeka

Piše Časlav D. Koprivica

Ukoliko postoji suštinska spona u srbogenocidnosti između nacista i austrougarskih Kulturträger-a, tada je, prirodno, mora biti i između austrougarskih, nacističkih i, ne naposlijetku, anglo-američkih zavojevača naših zemalja, koji su ispred svojih bajoneta, bombi i bojevih glava isturali plemenite ideje evropejstva, zapadnjaštva i civilizovanosti

Najkasnije od knjige Vladimira Ćorovića o Odnosima Austro-Ugarske i Srbije u HH veku (1936) postalo je jasno – mada, nažalost, ne i opštepoznato – da je Dunavska monarhija znatno prije Sarajevskog atentata veoma ozbiljno razmišljala o uništenju države Srbije, da je to čak bio aksiom njenog (polu)zvaničnog geopolitičkog promišljanja o preuređenju prostora Jugoistočne Evrope i prije Majskog prevrata, dakle i ono u vrijeme kada su srpske vlasti, u skladu s Tajnom konvencijom (1881) sklopljenom za vrijeme potonjeg kralja Milana, bile lojalne Beču. No, ni poslušnost habzburškom dvoru nije bila dovoljna da se Srbija izbori za priznanje i elementarnog prava na postojanje.

ZBOG ČEGA SU SRBI „MORALI“ UMRJETI Od političke elite Monarhije Srbi su, čak i kada su bili krajnje „saradljivi“, doživljavani kao nepopravljivo, dakle „po prirodi“ štetni jer, prema toj negativnoj predrasudi, čak i dok pristaju na podređenost, budući ratoborni i „podmukli“, vjerovatno stalno razmišljaju o neprijateljstvu i pobuni protiv svojih „civilizovanih“ nalogodavaca. Zato je „za svaki slučaj“ bolje da endemski sklone pobuni i zločinu – a zločin je već i sâmo odbijanje poslušnosti „civilizovanim“ srednjoevropskim gospodarima – preventivno „naučiti pameti“, tako što će im se oduzeti država i zavesti „civilizovana“ uprava.

Cijena nestanka nezavisne srpske države bila je uništenje znatnog dijela naroda koji ju je nastanjivao, a na to su, kako je pokazala okupacija u Prvom svjetskom ratu, Austro-Ugari, blago rečeno, bili spremni. Uništavanje naroda nije bila nenamjeravana i „usputna“ posljedica ukidanja njegove države, već nešto sa čime se od početka računalo. Za vrijeme austrougarske okupacije, Srbija (jednako kao ni Crna Gora) nije postojala čak ni kao marionetska država, a oni koji su mogli da pruže otpor okupaciji bili su ili u Grčkoj, ili u koncentracionim logorima (operiše se brojkom od najmanje 350 000 ljudi).

Zato se može reći da je slogan (Alle) Serben müssen sterben! [(Svi) Srbi moraju umrijeti.] – bio draga misao bečke političke elite dosta prije nego je 1914. huškačka štampa te mase po trgovima Monarhije, na raznim jezicima, počela to da ispisuje, odnosno da izvikuje. A zbog čega su Srbi zapravo „morali“ umrijeti? Nije bilo riječi ni samo o tome da su Srbija i Srbi – takvi kakvi su tada bili, odnosno kakvima ih je potonji neprijatelj opažao – bili prepreka nekakvim planovima preuređenja globalne stvarnosti samozvanih arhitekata svjetskog poretka, već o tome što su – i kod dobrog dijela elite i kod znatnog dijela „promonarhijski“ opredijeljenoga naroda Austro-Ugarske – bili doživljavani kao „napast“, kao elementarna nepogoda (ili, endehaovsko-tuđmanovski „remetilački čimbenik“) zlo koje mora biti iskorijenjeno da bi se dalje moglo („normalno“) živjeti. Dakle, sâm život Srba, puko postojanje „necivilizovanih“ i „zlih“ smetnja je životu „civilizovanih“ i „normalnih“. Od toga da su Srbi prepreka „normalnom životu“ pa do nacističkog programa čišćenja Lebensraum-a od „potčovjeka“ nije velika udaljenost.

VARVARSTVO U NAJAVI Sugerišemo li ovim da je nacistička praksa genocida svoje inkubaciono vrijeme imala u posljednjim decenijama Austro-Ugarske? Jedna od prvih, dobro upamćenih „najava“ radikalnih, a zatim i „konačnih rješenja“ problema života, što je, u stvari, problem civilizacije – koji ona ne uspijeva da riješi na „racionalan“, odnosno „civilizovan“ način – potiče od gradonačelnika Beča (1897–1910) Karla Ligera (Karl Lueger) jednog od najčuvenijih u njegovoj povijesti, i to iz vremena toliko puta proslavljanog bečkog prelaza iz HIH u HH stoljeće („Jahrhundertwende“). On je, pored ostaloga, postao poznat po izjavi da Jevreje treba krstiti, ali tako što će se pod vodom držati nekoliko minuta – da im se krštenje „primi“. Bizarno, cinično, zloslutno. Ipak, ovo varvarstvo u najavi nipošto nije izraz nekakvog kulturnom stanju nepojmljivog „divljaštva“, već je naličje visoke, pritom prezrele „civilizovanosti“, koja je prešla u imanentnu izopačenost, kada se nagomilani problemi, usljed bezizlaza i nedostatka drugačijih mogućnosti – mogu „riješiti“ samo radikalnim neutralisanjem, ili čak „odstranjivanjem“ onih koji navodno predstavaljju problem savremenog kulturnog života. U takvom načinu mišljenja koji je u Evropi, naročito onoj Srednjoj, bio u uzletu upravo u vrijeme nezaboravne belle epoque ne uviđa se da su sâma kultura u cjelini i život koji ona generiše postali „problem“ – a ne jedan sloj, klasa, narod i društvena skupina.

[restrictedarea]

Ipak, tzv. Srednja Evropa je od svojeg istorijskog kraja 1918, imala puno poklonika. Jedan od njenih prvih i najupamćenijih nostalgičara bio je romanopisac Jozef Rot [Joseph Roth]. On je, u predvečerje Drugog svjetskog rata, napisao da je Hitler „pobraunauio“ Srednju Evropu, tj. da je njen kosmopolitski duh uništio saobražavanjem sa uskogrudim nazorima rodnoga provincijskoga Braunaua u Gornjoj Austriji. Međutim, ista ta fikcionalna, čarobna i nikada prežaljena Srednja Evropa – to je autor Radeckog marša mogao znati – tokom Prvog svjetskog rata je u istom tom gradu bila izgradila jedan od brojnih koncentracionih logora, kojih je u Carevini bilo napretek. I budućem fireru je ovo bilo poznato. A da se njemu to saznanje, da parafraziramo Ligera, bilo dobro „primilo“, vidi se i po tome što je koju deceniju kasnije, u Mauthauzenu, gdje se do 1918. takođe nalazio jedan od logora za Srbe, napravio novi, u skladu sa „potrebama“ i mogućnostima vremena – „napredniji“.

SMRT JE MAJSTOR IZ SREDNJE EVROPE No, razlika među njima samo je relativna. Naime, Treći rajh je tehnološki usavršio sistemsko ubijanje, te ga javno i otvoreno priznao kao metod postizanja zacrtanih ciljeva u ostvarenju svoje „kulturne misije“. Podsjećamo da su i Treći rajh i srednjoevropske carevine u Prvom svjetskom ratu upravo ovaj moment – i to ne s dosta dobrom rezonancijom – isturali kao krajnje, metafizičko opravadanje velike izgibije: žrtva u životima, i svojim, a naročito neprijateljskim morala se podnijeti da bi Kultura nastavila da živi. No upravo js s takvom praksom tehničke eksterminacije samom svojom egzistencijom „neprihvatljivih“ bila otpočela Austro-Ugarska. Istina, na deklarativnom planu to jedva da je, a i tada samo upola glasa, bilo pominjano, ali se zato, bez sumnje, na tome odlučno djelovalo, o čemu svjedoče realni učinci. Hitler je, dakle, preuzeo, „usavršio“ i priznao kao svoj program ono čemu ga je naučila njegova (srednjo)evropska postojbina. Razlika između austrougarskih i nacističkih logora otprilike je podjednako (ne)velika kao i razlika između pokliča za normalan, i od „divljakā“ neometan život, iz 1914, i programa planskog stvaranja novog „životnog prostora“ iz 1939.

Sabirni logori, koji u praksi jesu bili logori smrti, „izum“ su Austro-Ugarske, mada su im, ruku na srce, „ideju“ dali Englezi tokom Burskog rata. Dakle, „smrt je“ – da parafraziramo jednog francuskog književnika, koji je ovu čuvenu sentenciju izrekao na račun Njemačke – „majstor iz Srednje Evrope.“ Što se tiče zarobljenika iz Srbije i Crne Gore, njih je u logorima, prema nepotpuno utvrđenim podacima, stradalo najmanje 57 000. Ovom broju treba dodati žrtve civilnog stanovništva tokom okupacije Srbije i Crne Gore, te civilne žrtve na području Bosne i Hercegovine (samo u Dobojskom logoru preko 12 000). Iako je „racionalno opravdanje“ terora nad Srbima u Bosni i u Hercegovini bilo njihova bliskost sa neprijateljskim državama Srbijom i Crnom Gorom, činjenica da je teror nastavljen i nakon vojnog sloma dviju srpskih država pokazuje da austrougarske vlasti „opasnost“ nijesu vidjele samo od srpske oružane sile već i od gole egzistencije Srba, na kojoj god svojoj teritoriji živjeli. Zbog toga je u logore za Srbe, kao „standard“, uveden režim vrlo slabe ishrane, iscrpljujućeg rada, uz česta batinanja. Iz dosljedne prakse držanja velikog broja ljudi u krajnje neljudskim uslovima, iz kojih nije bilo izuzeto ni hiljade djece, jasno je da je sračunata namjera takvoga postupanja bila da što više njih strada, doduše, bez metka i gubilišta – kako je, međutim, postupano po brojnim stratištima širom Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Slike „živih kostura“ iz austrougarskih logora svjedoče o tome da je Austro-Ugarska zatočene Srbe svjesno držala na ivici biološkog opstanka, očigledno računajući s time da će puno njih „otići“ ispod te granice. Taj se „uvijeni genocid“ od nacističko-ustaških „metoda“ razlikovao po tome što je njegov „samo“ dopušteno-poželjni cilj bio uništenje što većeg broja Srba, dok prvi nijesu krili da to žele da završe u što kraćem roku.

PROSTOR TOLERISANE MARGINE Iz perspektive stoljeća proteklog od 1914, naročito u svjetlu događanja započetih s Pakračkom poljanom, zaključno sa „žutom kućom“, čiji je lajtmotiv nastavak genocida nad Srbima, bilo preko „posrednika“ (lokalnih izvršilaca – što je „elegantnije“) bilo, kada ustreba, i direktno (bombardovanjima 1993/95. i 1999) možemo da zaključimo da praksa ovakvoga odnosa prema Srbima nije okončana. Zato se, u cjelini uzevši, stav anglo-germanskog Zapada prema nama može opisati kao permanentni ultimatum: ili nam se upodobite, služite, ili ćemo vas uništavati, a ako do kraja ostanete „nerazumni“ – i do kraja uništiti. Drugim riječima, od nas se očekuje da se „civilizujemo“ i da time zadobijemo priznanje prava na postojanje – makar i kao „drugostepeni ljudi“ − ili nas neće biti. To znači da je pod ovakvim uslovima narodu poput našega – ukoliko pokaže dovoljan stepen poslušnosti, mada, na osnovu iskustva Obrenovića, ali i vlastodržaca nakon 2000, vidimo da ni to nije dovoljno – suđeno da u najboljem slučaju vječno ostane u prostoru tolerisane margine. To je najviši stepen prihvatanja koji je za nas predviđen – pod uslovom da nam „oproste“ buntovništva iz 1914, 1941, 1991/2, 1999. – što je sve samo ne izvjesno. Jasno je, dakle, da nam zapadnjaci svojim stavom ne dozvoljavaju da zapravo budemo dio „civilizovanog svijeta“, niti da pak kao, prema njihovom nepromijenjenom viđenju, „necivilizovano ostrvo“ – o(p)stanemo spolja okruženi njime.

Da li ovim tvrdimo da su Evropa, odnosno Zapad, danas dalekosežno nacifikovani? Nipošto! Nijesu, dakle, Evropljani fašisti – naročito to nijesu svi – već je nacifašizam jedna od imanentnih projava onoga što već više od sto godina preostaje na „nepospremljenom“ zgarištu od nekadašnje „duhovne Evrope“. Zato, kada je riječ o interesima, naročito u onim područjima i u odnosu prema onim narodima gdje Evropa sebe nije podvrgla autokatarzi denacifikacije – kao što je slučaj sa Slovenima, koje Zapad, uključujući i Austro-Njemce, „zaboravlja“ kao žrtve nacističkog genocida, zbog čega je danas na Zapadu antisemitizam nezamisliv, dok je slavofobija svakodnevni i sve neskriveniji fenomen – habzburško-nacistička opšta mjesta nastavljaju da žive, čak više nego ikad nakon kraja Hladnoga rata. Zbog toga zvanični Zapad, Zapad moći, u odnosu na nas Srbe ima poglede koji su veoma slični ili čak identični onima koje su imali nacisti.

NAKLONOST KA GENOCIDU Ako postoji kontinuitet evropsko-zapadnjačke genocidnosti pozivanja na Evropu prilikom sprovođenja zločinā – nažalost u izvjesnom, hermeneutičkom smislu opravdan – tada, jednom treba biti otvoren i priznati, postoji i kontinuitet praktikovanja genocidnog evropejstva prema Srbima. Dakle, ukoliko postoji suštinska spona u srbogenocidnosti između nacista i austrougarskih Kulturträger-a, tada je, prirodno, mora biti i između austrougarskih, nacističkih i, ne naposlijetku, anglo-američkih zavojevača naših zemalja, koji su ispred svojih bajoneta, bombi i bojevih glava isturali plemenite ideje evropejstva, zapadnjaštva i civilizovanosti. Razlog tome je što se kod Evrope, u situaciji kada ima neriješene unutrašnje, identitetske probleme – a od vremena bečkog i berlinskog kajzera i firera oni su samo još dodatno uvećani – prepoznaje ekscesivna potreba za civilizacijskim (polu)drugostima koje, svojim postojanjem, te zapadnjačkim aktivnim oblikovanjem stava prema njima, treba da joj pomognu u kompenzovanju sopstvenog identitetskog deficita, bilo tako što će pristupiti Trojnom paktu, odnosno, danas, težiti „evropskim integracijama“ i „evropskim vrijednostima“, bilo tako što će to izbjegavati, u čemu takva Evropa, i nekadašnja berlinocentrična, i današnja, briselocentrična, usljed svoje identitetske ranjivosti, ali i, s time skopčano, ideološke samozatrovanosti, pronalazi povod za neprijateljstvo.

Konstrukcijom takvoga drugoga kao neprijatelja – iako „po sebi“, izvorno, u svojem kulturnopovijesnom identitetskom obrascu, recimo, ni Srbi ni Rusi nijesu neprijatelji Zapada (već su, naprotiv, zbog njegove kulturne prošlosti, uvijek nepopravljivo skloni da ga u nekom obliku idealizuju, čak i vole – nakon svih groznih iskustava s njime) – želi se naći „rješenje“ svojih teškoća njegovim zaobilaženjem. Izumijevanje neprijatelja tamo gdje ga nema (i djelimično zatvaranje očiju pred njime tamo gdje je na djelu, o čemu svjedoči fantazmagorija tzv. „umjerenog/sekularnog islama“, što je contradictio in adjecto) – to je simptom oboljele i zapravo samoodustale Evrope, ako je te „istinske“, idealne Evrope uopšte ikada u realnosti i bilo. Ovakav obrt odlika je neurotično-civilizovanoga Zapada, a ne „necivilizovanih“ margina, kako se to upravo sa Zapada, mahom ljevičarsko-liberalnoga, često i agresivno spočitava nama, „siromašnim rođacima“ sa Istoka i dalje tobože neodučenim od ksenofobije i ostalih pošasti iz prošlosti Zapada.

Otkuda jedva skrivena naklonost ka genocidu civilizovanoga Zapada prema svojim marginama koje su najprije kulturalistički izumljene kao neprijateljske, a zatim u skladu s time i strateški stigmatizovane? Pozadina ovakvih ispada Zapada prema (marginalnim) drugostima bila je duboka kriza njegove kulture, koja je posljedica neuspjeha projekta samoostvarenja u modernizaciji. I tada, umjesto suočavanja sa sobom i neprijatnim posljedicama neuspjeha tog poduhvata, dolazi do transpozicije i „izvoza“ neugodnih nanosa u svojem povijesnom identitetu – put izvjesnih, za to „pogodnih“, odnosno za tu svrhu naročito konstruisanih civilizacijskih drugosti. Njihovim stvarnim uništavanjem žele se simbolički potrijeti konceptualne, povijesne, identitetske nepoželjnosti u sebi samome – kao da bi to uništiteljima suštinski pomoglo čak i ako bi uspjeli da unište objekt svoje civilizacijske stigme.

UBIJALA NAS JE EVROPA Politika istrebljivanja neprijateljskih drugosti, kao izbjegnuto suočavanje sa svojim aktuelnim kulturnim samstvom i rezultatima svojega projekta, koji su se i „teorijski“ i „moralno“ ispostavili kao fijasko, predstavljala je „zamjenu“ za kulturnu (samo)kritiku, da bi na kraju, svakako neizbježno, došlo do sloma projekta spasavanja „civilizacije“ zločinom. Srednjoevropsko pregnuće u tom smislu od 1939. do 1945. bilo je ponavljanje u suštini vrlo sličnoga pokušaja od 1914. do 1918. – da se život (suštinski odumrle) kulture spase ubijanjem „nekulturnog“ života. Suštinskom „ponavljanju“ iskustva Velikog rata moglo se pribjeći vjerovatno zato što prvi pokušaj nije bio dovoljno radikalan – umjesto da se shvati da to nije put spasa kulture. Dakle, srednjoevropska politika genocida, paradoksalno, teži spasu kulture, tako što će kod izvršilaca suspendovati moralnu svijest, koja je upravo jedan od temelja iste te kulture. Time se kultura, na najstrašniji mogući način, svodi na apsurd – budući da se u efektivnom smislu pokazala nemoćnom da to uvidi prije nego je žrtvovanjem nepoćudnih drugosti pokušala da se spase. Zato se može reći da negativni telos evropske modernizacije predstavljaju genocid, rasizam i fašizam, kao transfer nerješivih unutrašnjih problema u spoljašnjost, i to u neku, naročito za tu svrhu, prepariranu, „necivilizovanu“, „zločinačku“, a naposlijetku: srpsku drugost.

Zato – to treba konačno shvatiti – nas u Drugom svjetskom ratu nijesu ubijali (samo) „nacisti i njihovi pomagači“, odnosno nijesu nas ubijali nacisti kao nacisti, već nas je ubijala Evropa – onakva kakvom je sebe tada vidjela, odnosno onakva kakva je, usljed svojih neriješenih povijesno-identetskih problema, tada bila. Ukoliko kao mjerodavno uzmemo interpretativno stanovište da se o efektivnoj „izvedbi“ bića nekog kulturnog entiteta uvijek iznova odlučuje u njegovoj povijesti, tada je tokom Drugog svjetskog rata „ovlašćeni“ zastupnik aktuelne evropske ideje – bio Treći rajh, što je, čini se ne bez osnova, bio jedan od stubova nacističke propagande. Uostalom, nije li se pod Staljingradom 1942. – u liku brojnih vojski i gotovo svih evropskih naroda (Srbi su bili jedan od svega nekoliko izuzetaka) a pod krovnim znamenjem kukastog krsta drevnih Germana – zapravo održavao sabor borbenog evropejstva, sučeljenog s „azijatstvom“?

Protivnici germanocentrične, vitalističko-genocidne Evrope, koji su prizivali načela slobode, humanosti i ostale „svete riječi“ evropske tradicije – pozivali su se na ono što je bilo prošlost Evrope – i to ona koja je efektivno-epohalno bila prevaziđena, mada, razumije se, ne i zaboravljena. Na djelu je bila krvava borba dvaju načela jedne iste civilizacije, koja su obje strane isturale kao „civilizacijska“, dakle „evropska“. To je bio boj između reminiscencije, na jednoj, i trenutne realnosti Evrope, na drugoj strani. Ratovali su prošlost i (tadašnja) sadašnjost Evrope. Porazom nacizma jedna je Evropa izgubila, ali ona druga, kao ideja, nije pobijedila – jer je već bila nepovratna prošlost, budući da su same pojave nacizma, ali, prije toga, i srednjoevropskog „kulturtregerstva“ iz 1914. – predstavljale njen nepovratni poraz.

[/restrictedarea]