Prof. dr Miroslav Jovanović – Revizija istorije – uvod u brisanje holokausta

Rusija i Srbija / 2. deo

Razgovarala NATAŠA JOVANOVIĆ

Proces promene paradigme u tumačenjima uzroka Prvog svetskog rata predstavlja deo opštih političkih, ideoloških i društvenih procesa proisteklih iz okončanja Hladnog rata i odnosa prema onima koji se percepiraju kao poraženi i gubitnici u tom ratu – Rusiji i Srbiji

Promena paradigme u tumačenju uzroka Prvog svetskog rata usmerena je pre svega ka osudi Srbije, kao izazivača rata (zbog Principovog atentata na Franca Ferdinanda) i Rusije kao ključnog generatora rata, koja je „stajala“ iza Srbije. Savremeni pokušaj promene te paradigme kojem ćemo – prema svemu što se može videti, kao i prema trendovima u istoriografiji u protekloj deceniji – nesumnjivo prisustvovati naredne godine, može imati znatno šire konsekvence, jer može predstavljati odličnu osnovu za promenu paradigme tumačenja generalno savremene nemačke istorije, uključujući ne samo Prvi svetski rat, već i nacističko iskustvo, problem holokausta itd, kaže u razgovoru za „Pečat“ dr Miroslav Jovanović.

 

Postoji li opasnost da se Srbija zbog Sarajevskog atentata, a onda i Rusija koja ju je zaštitila, proglase i krivim?

Apsolutno. Proces promene paradigme u tumačenjima uzroka Prvog svetskog rata, u nauci, traje već više godina, pa čak i decenija. Za mene kao istoričara više je no očigledno da se promena paradigme priprema sistematski – samo što još uvek nije uočljiva u javnosti. I upravo obeležavanje godišnjice Prvog svetskog rata, čija centralna evropska proslava je planirana u Sarajevu 2014, najverovatnije bi trebalo da posluži u svrhu javnog promovisanja nove paradigme. A da li će tako biti zavisi od niza faktora.

Reč je o procesu koji nema veze sa naukom (mada je u njemu veoma važna uloga istoričara) i predstavlja deo opštih političkih, ideoloških i društvenih procesa proisteklih iz okončanja Hladnog rata i odnosa prema onima koji se percepiraju kao poraženi i gubitnici u Hladnom ratu (prema Rusiji i Srbiji). I stoga je promena paradigme u tumačenju uzroka Prvog svetskog rata usmerena pre svega ka osudi Srbije, kao izazivača rata (zbog Principovog atentata na Franca Ferdinanda) i Rusije kao ključnog generatora rata, koja je „stajala“ iza Srbije. To se više nego očito vidi, primera radi u knjizi „Ruski uzroci Prvog svetskog rata“, škotskog istoričara Šona MekMikina, profesora na „Koč“ univerzitetu u Turskoj, ali i u radovima Kristofera Klarka, Stiga Fostera i drugih. Takvo tumačenje je, istina, konstantno bilo prisutno u nemačkoj i austrijskoj istoriografiji i tokom ranijeg perioda, ali je ono bilo krajnje marginalizovano i jalovo suprotstavljeno opšteprihvaćenoj paradigmi tumačenja uzroka rata kao rezultata planske nemačke politike koja je bila sprovođena od nemačkog ujedinjenja 1871, koja je (iako je u britanskoj, francuskoj, ruskoj i američkoj istoriografiji bila prisutna od kraja rata) u nemačkoj sredini bila prihvaćena tek šezdesetih godina. To je bio važan momenat, jer je paradigma bila zasnovana na radovima čuvenog nemačkog istoričara Frica Fišera (pre svega na njegovoj voluminoznoj studiji „Posezanje za svetskom moći“, o nemačkoj spoljnoj politici u periodu 1871-1914, kao i na potonjoj manjoj, briljantnoj studiji „Savez elita“, o periodu 1871-1945), i velikim debatama i polemikama iz kojih su Fišer i njegovi mlađi istomišljenici Veler, Koka, Gajs, Evans i drugi, izašli kao suvereni pobednici – što je bilo praćeno kako akademskom, tako i društvenom verifikacijom paradigme.

Savremeni pokušaj promene te paradigme kojem ćemo – prema svemu što se može videti, kao i prema trendovima u istoriografiji u protekloj deceniji – nesumnjivo prisustvovati naredne godine, može imati znatno šire konsekvence, jer može predstavljati odličnu osnovu za promenu paradigme tumačenja generalno savremene nemačke istorije, uključujući ne samo Prvi svetski rat, već i nacističko iskustvo, problem holokausta itd.

Kakav je vaš stav o očiglednoj tendenciji u evropskim političkim i naučnim krugovima da se uspostavi paralela između komunizma i nacizma, Staljina i Hitlera?

Reč je o procesu koji je posledica rezultata Hladnog rata – potpunog poraza i raspada SSSR (posledično i Jugoslavije). U novoj političkoj, ideološkoj i društvenoj realnosti koja je nastala posle okončanja Hladnog rata, između ostalih transformacija i tranzicija neminovno je moralo doći i do preispitivanja tumačenja prošle stvarnosti. No, taj proces se, najpre u istočnoj Evropi, veoma brzo preobrazio u apsolutnu relativizaciju i ideološku politizaciju prošlosti. Slikovito taj proces je započeo 1992. godine objavljivanjem uporedne biografije Hitlera i Staljina, britanskog publiciste Alena Buloka, posle čega su usledile „Crna knjiga komunizma“ i niz drugih naslova. Pojednostavljeno posmatrano shema relativizacije i izjednačavanja svodila se na zaključak da se, kada je reč o nacizmu i boljševizmu, radilo o dva u osnovi gotovo identična totalitarna i autoritarna politička modela koji su sprovodili teror prema vlastitom stanovništvu. I upravo to je uzeto za osnovu da se ova dva politička fenomena 20. veka upoređuju. A sa stanovišta liberalnog, demokratskog modela, koji je trijumfovao nad nacizmom u Drugom svetskom ratu, a nad boljševičkim komunizmom u Hladnom ratu, to je istovremeno predstavljalo dovoljnu osnovu za osudu oba modela. U takvom pristupu nije bilo mesta za nijanse – primera radi, da su ideološke osnove nacističkog modela bile rasističke, kao najradikalnijeg vida iskazivanja nacionalizma, a boljševičkog, sasvim suprotno, internacionalističke i antinacionalne (ili savremenim rečnikom rečeno multikulturalne)…

[restrictedarea]

Posle toga usledile su i konkretne političke odluke..

Iz tako postavljenih osnova, veoma brzo (i veoma lako) su proistekle konkretne političke odluke – Evropski parlament, kao i parlamenti niza evropskih zemalja doneli su političke deklaracije o osudi boljševičkog totalitarizma. Pri tom, matrica je bila krajnje svedena, crno-bela – izvršena je jednostavna inverzija – dojučerašnji heroji su proglašeni za državne (i nacionalne) neprijatelje, a neprijatelji za „nove“ heroje. Da paradoks bude potpun (ili preciznije rečeno, da savremena posthladnoratovska ideološko-politička potka bude što jasnija) u pojedinim slučajevima politička osuda boljševizma, praćena je javnom demonstracijom rehabilitacije ne samo kolaboranata tokom Drugog svetskog rata, već i rehabilitacijom samih nacista (i njihovim društvenim slavljenjem). Takav je slučaj, primera radi, u pribaltičkim državama, gde je jasna, parlamentarna osuda boljševika i Crvene armije bila praćena javnom rehabilitacijom lokalnih nacista, koji su tokom rata bili SS oficiri ili vojnici Vermahta, i kao takvi počinili niz zločina (koji su dobili ne samo društvenu verifikaciju, već i penzije itd.) Time je kroz apsolutnu osudu boljševizma, zapravo potpuno relativizovana osuda nacizma. U tom procesu istoričari su, nažalost, imali izuzetno važnu ulogu. A sam proces se u nizu istočnoevropskih zemalja preobratio u jednostavnu inverziju heroja i neprijatelja, odnosno opštu osudu lokalnih komunista, uz neskriveno opravdavanje kolaboracije sa nacistima, odnosno društvenu amnestiju (pa čak i slavljenje) samih nacista. Taj proces je jedan od najboljih savremenih ruskih istoričara Oleg Ajrapetov, definisao kao svojevrstan simbolički „trijumf gubitnika“.

Kako je reč o dominantno političkom procesu – koji se realnim prošlim događajima služi krajnje selektivno, samo radi verifikacije savremene političke ideologije i simbolike – on predstavlja koloplet različitih interesa, namera, ideoloških i propagandnih potreba. Slikovito rečeno, radi se o svojevrsnoj bujici, prepunoj različitih tokova, brzaka, virova – koji vas, ukoliko niste najoprezniji, bez obzira na potencijalno dobre i plemenite namere, mogu odvesti u najrazličitijim predvidljivim ili nepredvidljivim pravcima.

Koliko smo mi, Srbi, obazrivi kada je reč o procesima preispitivanja prošlosti?

Primera radi, ukoliko uzmemo srpski slučaj bujica koju sam pomenuo može vas odvesti do  ničim izazvanog priznavanja „srpskih zločina“ nad Mađarima, saradnicima nacističke Nemačke, 1944-1945, ili pak nad nemačkim folksdojčerima, takođe saradnicima Vermahta ili SS-a tokom Drugog svetskog rata, kojima je posle rata suđeno za konkretne ratne zločine. Samim tim i do njihove rehabilitacije. A onda su vam već, da se pojednostavljeno izrazim, „otvorena vrata“ i za proces restitucije i povratka imovine osuđenim ratnim zločincima itd.

Generalno, proces preispitivanja prošlosti i promena paradigmi u tumačenju prošle stvarnosti je veoma složen i osetljiv. I ma koliko da su svi svesni činjenice da je bilo nepravdi u periodu 1944-1989, sam proces se i pored najboljih namera ne može „hirurški“ zaustaviti samo na nesumnjivo nespornim slučajevima, već poprima opšti karakter. A upravo tu su skrivene i najbrojnije opasnosti.

Međutim, kao istoričar koji razmišlja u dužim vremenskim kategorijama, mogu reći da je reč o procesu sa ograničenim „rokom trajanja“ – do nekog novog, dramatičnog i dubokog, političkog i društvenog preokreta u evropskoj i svetskoj politici.

Da li je i Hag u službi revizije?

Ne bih rekao. Haški tribunal za zemlje bivše Jugoslavije je bez i najmanje sumnje politički sud. Međutim, osnovan je iz sasvim drugih razloga i pokretački motivi za njegovo osnivanje i funkcionisanje su bili potpuno drugačiji, prevashodno politički. Oni su proisticali iz posthladnoratovske logike u kojoj je Srbija, uz Rusiju, svrstana na stranu gubitnika. No, to nikako ne znači da se njegova rešenja (i presude), na jednoj sasvim drugoj ravni ne mogu (i da se neće) dovoditi u vezu i povezivati sa promenom paradigme vezane za uzroke Prvog svetskog rata. Naprotiv. Gotovo sam siguran u to.

Borci Crvene armije u Rusiji se tretiraju ne kao boljševici, već kao borci protiv nacizma. Da li je to odlika nacionalne zrelosti ili…?

Pre bih rekao da se radi o nužnosti koja proističe iz logike istorijskog razvoja. Što ne znači da nije i posledica izvesne društvene i naučne zrelosti.

Najpre, kada je 1991. godine došlo do sloma SSSR, napuštanja komunističke ideologije i preispitivanja dotadašnje ideologizovane paradigme tumačenja prošlosti, prvi slobodan, da tako kažem „uzor“ za istorijsku generalnu društvenu samoidentifikaciju bila je Ruska imperija, koja je sa istorijske scene nestala 1917. godine. Praktično to je značilo da u Rusiji nije bilo gotovo nikog ko je imao vlastito iskustvo života u Ruskoj imperiji, a da su sve generacije imale i baštinile iskustvo života u SSSR. U takvoj situaciji praktično je bilo nemoguće i besmisleno „izbrisati“ i kao negativno definisati iskustvo života u SSSR. Stoga je društvena verifikacija prošlosti bila usmerena u pravcu „rehabilitacije“ istorijskih predstava o Ruskoj imperiji, uz istovremeno očuvanje pozitivnih identifikacionih momenata iz sovjetske istorije. To je bilo ne samo apsolutno racionalno ili ako hoćete „zrelo“, već i jedino moguće.

Sa druge strane, istorijsko iskustvo Drugog svetskog rata ili Velikog otadžbinskog rata kako se u Rusiji naziva, i pobede nad nacizmom, snažno je utkano u kolektivnom pamćenju ruskog naroda. Sa 26 miliona žrtava vi praktično nemate, kako je govorio Vladimir Visocki, praktično nijednu porodicu u Rusiji u kojoj neko blizak ili poznat nije stradao tokom Drugog svetskog rata, i nijednu porodicu u kojoj nemate nekoga ko u ratu nije učestvovao. U isto vreme, pobeda u ratu je – bez obzira na ideološke osnove tadašnjih vlasti – predstavljala (i još uvek predstavlja) izuzetan događaj u istoriji ruskog naroda, koji sa puno prava predstavlja važan beočug u sistemu proslavljanja prošlosti i savremene samoidentifikacije ruskog naroda. Jer bila je to više nego trijumfalna pobeda nad nacizmom, nad neprijateljem koji je planirao da pokori ruski narod i uništi rusku državu (i ne samo ruski narod). A to se danas olako zaboravlja i prenebregava.

U takvoj situaciji ne vidim druge osnove na kojima bi savremene vlasti u Rusiji mogle da se odnose prema iskustvu Drugog svetskog ili Velikog otadžbinskog rata.

Kao istoričar koji poznaje tokove ruske istorije vidite li u Putinu čoveka koji Rusiju vraća na put , u pogledu strategije, snage i ciljeva, Carske Rusije samo u novim okolnostima?

Takav pristup je isuviše pojednostavljen. Ako već govorite o „vraćanju na put“ strategije, snage i ciljeva – onda se to ne bi moglo svesti samo na strategiju Ruske imperije, već i Sovjetskog Saveza. A to već otvara drugu dimenziju ovog pitanja o kojoj se u savremenoj ruskoj istoriografiji veoma mnogo razmišlja i diskutuje. Reč je o osnovama funkcionisanja ruske države. I u tom pogledu navešću samo dva ključna zaključaka. Prvo, usled svoje veličine, položaja, resursa… Rusija jednostavno mora voditi politiku velike države, velike sile. Jer u suprotnom, simbolički pokazuje slabost, i samim tim se preobraća u objekat spoljnopolitičkih ambicija drugih velikih sila i velikih država. Drugo, istorijsko iskustvo Rusije poznaje dva osnovna oblika i modela upravljanja zemljom: centralistički i liberalni. Pri tom, liberalni model je veoma retko i veoma kratko imao mogućnost da se praktično realizuje (od februara do oktobra 1917, i u vreme predsednika Jeljcina 1991-2000). I u oba slučaja je zemlju doveo praktično na prag potpunog raspada. Stoga brojni istoričari smatraju da je za ogroman raznorodni prostor, kakav predstavlja Rusija, centralistički model upravljanja jednostavno nužnost.

Sagledano iz tog ugla, zaključak velikog broja ruskih specijalista je da Vladimir Putin sledi logiku istorijskog razvitka Rusije, trudeći se da je pozicionira kao veliku državu i pokušavajući da centralizuje vlast, u meri u kojoj je to moguće u savremenom svetu. Sa druge strane, međutim, to ne znači da je to, samo po sebi, dovoljno da se anuliraju brojne protivrečnosti i problemi savremenog ruskog društva. Naprotiv. A kako će vlast u Rusiji u perspektivi uspeti da se izbori sa unutrašnjim problemima separatizma, demografskim problemima i „belom kugom“, nezadovoljstvom srednjeg sloja stanovništva centralizacijom vlasti, previše uočljivim naučnim i tehnološkim zaostajanjem za razvijenim zemljama, isuviše snažnom zavisnošću ekonomskog razvoja zemlje od izvoza energenata i nizom drugih protivrečnosti, odnosno sa sve snažnijim spoljašnjim pritiscima pre svega u vezi sa pitanjem kontrole prirodnih resursa – videćemo.

Šta za Srbiju u geopolitičkom smislu znači Južni tok?

Politički smisao i značaj Južnog toka se može (i mora) sagledavati iz različitih diskursa. Za Rusiju Južni tok, osim ekonomskog, ima i nesumnjiv politički značaj. Za Evropu takođe. Za Srbiju, pak, bar za sada ima (ili preciznije, može imati) evidentan ekonomski značaj. A da li će imati i politički značaj, zavisi pre svega od srpskih političkih elita. Do sada nije bilo previše uočljivo da je srpske politička elita sklona da nesumnjiv ekonomski značaj Južnog toka uskladi sa političkim i da na taj način poveća svoje političke kapacitete, otvori više političkih mogućnosti i ojača političke, pregovaračke pozicije (pri tom pre mislim na sadašnju no na prethodnu vladu, mada ni ona nije imala jasan stav u vezi sa tim pitanjem). Bar ne na način na koji to čine vlasti Republike Srpske.

Vladika Nikolaj Velimović često je govorio da spas čovečanstva leži u stvaranju zajednice velikih naroda pod vođstvom Rusije. Šta je za Srbe kroz istoriju značila ideja „Trećeg Rima“?

Generalno o ideji „Trećeg Rima“ kao ideološkoj osnovi formulisanja politike i pozicioniranja u svetu u Ruskom Carstvu i Ruskoj imperiji sam već govorio. Što se Srba tiče, percepcija ideje „Trećeg Rima“ bila je umrežena u opštu percepciju Rusije kao zaštitnika pravoslavnih podanika Osmanske imperije. I kao takva ona je ostavila snažan pečat na generalnoj percepciji Rusije u srpskom društvu. Ta, bez ikakve sumnje mesijanska ideja mogla se prepoznati čak i u srpskoj percepciji komunističkog Sovjetskog Saveza i Moskve, kao predvodnika „progresivnog čovečanstva“.

Slažete li se sa Miloradom Ekmečićem u mišljenju da je jedan od rukavaca rusofobije i srbofobija?

Da preciziramo neke pojmovne nejasnoće. O jasno izraženoj i formulisanoj rusofobiji – kao o percepciji Rusije kao opasnog protivnika i neprijatelja – u srpskom društvu se može govoriti tek posle 1948. godine. Do tog vremena, od primera radi 1878. godine, u srpskom društvu su se mogli prepoznati izvesni negativni resentimenti i razočaranost u Rusiju ili pak osude „carolatrije“, kako je to govorio Vladan Đorđević, kod Srba. Ali percepcije Rusa kao neprijatelja nije bilo do 1948. godine. Tek posle sukoba Broza i Staljina ta predstava je, pod uticajem pre svega radova Milovana Đilasa, ali i drugih komunističkih ideologa, postala konstanta u srpskom društvu, paralelno sa rusofilijom. Sa druge strane, kako je to definisao Johan Martin, slika „drugog“ je uvek „ogledalo u kojem prepoznajemo sebe“. U tom pogledu činjenica da se u srpskom društvu jasno može identifikovati bipolarna matrica u percepciji Rusije kao drugog – kroz rusofiliju i rusofobiju, kao dva pro & contra sučeljenja i sukobljena pola – slikovito pokazuje da savremeno srpsko društvo još uvek ima ozbiljnih problema sa samoodređenjem, iz kojeg proističu njegove duboke podele.

Tema vaše doktorske disertacije su belogardejci. Šta pokazuje vaše istraživanje, koliko su oni Srbiju prihvatili kao drugu otadžbinu, i kakav je odnos Srba bio prema ruskim izbeglicama?

Čuveni ruski naučnik, lingvista, filolog i slavista akademik Nikita Iljič Tolstoj, praunuk čuvenog Lava Tolstoja, koji je kao ruski izbeglica bio rođen u Vršcu 1923. godine (a posle Drugog svetskog rata se vratio u SSSR) često je isticao da je uvek doživljavao „Srbiju kao Domovinu, a Rusiju kao Otadžbinu“.

Što se tiče odnosa Srba prema ruskim izbeglicama, on je generalno bio veoma pozitivan. Svakako u istorijskoj realnosti dvadesetih i tridesetih godina 20. veka moguće je naći različite primere i pozitivnog i negativnog odnosa (koji je najčešće bio motivisan ideološkim razlozima, pre svega od strane komunista), no u najvećem broju slučajeva odnos je bio izrazito pozitivan. Sa druge strane, same ruske izbeglice, koje su se zatekle u jednoj višenacionalnoj sredini, kakva je bila Jugoslavija, težile su da nađu posao i da žive ili kako su oni govorili da se „oforme“ u istočnom, pravoslavnom, srpskom delu zemlje. Otuda je tridesetih godina čak oko 80 odsto ruskih izbeglica živelo u srpskim delovima zemlje. To na najbolji način pokazuje da su se same ruske izbeglice najprijatnije i najslobodnije osećale upravo u srpskoj sredini.

Dolazak 44.000 ruskih izbeglica imao je, istina i političke implikacije, ali pre svega ogroman kulturni, prosvetni, naučni i društveni značaj. Pre svega za srpsku sredinu. Ono što je posebno naglašavalo značaj ruske emigracije u srpskoj sredini bio je njen obrazovni i socijalni sastav. Među izbeglicama je bilo 13 odsto ljudi sa višim obrazovanjem; 62 odsto sa srednjim; 19 odsto sa osnovnim obrazovanjem i svega tri odsto neobrazovanih. Takva obrazovna struktura u velikoj meri je odudarala od pretežno ruralnog socijalnog okruženja u kojem su se zatekli. I imala je izuzetan značaj za kulturni, umetnički, naučni i prosvetni razvoj upravo srpske sredine, koja je i demografski i materijalno bila teško stradala tokom Prvog svetskog rata.

[/restrictedarea]