Evroazijska unija: Vizija bolje Evrope

Piše Momir Bulatović

Prevaziđeni neoliberalni model Evropske unije ozbiljnu alternativu dobija u Evroazijskoj uniji, i mnogo humanijoj verziji kapitalizma koja joj je u osnovi

Kada je, prije godinu i po dana, ondašnji ruski ambasador u Beogradu na skupu u Centru „Sava“ izrekao da je Evroazijska unija realna alternativa Evropskoj uniji, mnogima je to zvučalo kao prijetnja. Revnosni evrounijatski novinari su od svega napravili nemuštu polurečenicu i ostrvili se na nju kao da je u pitanju kost. Ubrzo je temu prekrilo organizovano ćutanje. Ono traje uprkos sve izraženijoj potrebi da se, zbog krize u evrozoni, ali i sve učestalijih ponuda sa ruske strane, makar otvori rasprava na temu „ima li Evropska unija alternativu?“ U Republici Srpskoj nema takvog ćutanja. Valjda zbog izraženog prisustva ruskog kapitala i dokazanih dobrih namjera prema Srpskoj, učestale su razmjene stručnih i naučnih delegacija koje započinju tako potreban dijalog na ovu temu.

NUŽNOST INTEGRACIJA Evropska unija predstavlja najambiciozniji i (sve donedavno) najuspješniji integracioni projekt u istoriji savremenog čovječanstva. Nastao iz duboke potrebe da se Evropa oslobodi uzroka koji su svijet gurnuli čak u dva rata, on se može ocijeniti i kao jedan od plemenitijih. Velike ideje pratili su i odgovarajući rezultati, čime su se otvarale i nove razvojne dileme. Kao što apetit raste jedući, tako je i Evropa počela da teži nadnacionalnoj, naddržavnoj zajednici. Pri tom je upala u zamku koju je, još prije deceniju, lukavo uočio i na isti način izrekao čuveni Henri Kisindžer. Parafrazirano, on je rekao da Evropa želi da postane ono što nikad neće moći da bude. Prevedeno na aktuelne političke prilike, to pitanje se formuliše: „Da li će Njemačka postati evropska ili će Evropa postati njemačka?“
Integracije su nužnost koju nalaže savremena tehnologija i razvoj svjetskog tržišta; uz ekonomski aspekt u prvom planu, one zahtijevaju i ubrzani proces unifikacije, ne samo pravne regulative, već ukupnog sistema vrijednosti, zaključno sa kulturnim i duhovnim. Nije, naravno, slučajno da je ekonomija u prvom planu, jer se sa njom ne samo započinju, nego i završavaju brojni integracioni procesi. Naime, kada se prednosti procesa udruživanja iskažu rezultatima koji podižu opšti nivo blagostanja i životni standard većine, to je najbolji podsticaj za njihov nastavak i ubrzanje.
EU pretenduje da uskladi svoju ogromnu ekonomsku moć sa političkim uticajem koji bi odatle trebalo da uslijedi. Po ekonomskim parametrima EU bi, shodno postojećim odnosima snaga, stvarno trebalo da zauzme jedno od važnijih mjesta na globalnoj sceni. Ona to nije uradila (niti će ikada) zbog svojih strukturalnih karakteristika: Način odlučivanja unutar EU predstavlja komplikovanu i sve zamršeniju proceduru koja traži vrijeme i ne daje uvijek očekivane rezultate. Njene odlike su sporost i polovičnost, budući da je kompromis osnova karakteristika procesa. Kompromis je, kažu, sastavni dio svake (uspješne) politike, ali odavno je jasno i da sporazum (dogovor) između oštro suprotstavljenih opcija ne predstavlja rješenje, već samo stvara nove probleme. EU, posebno u uslovima svjetske finansijske krize, na hitnim sjednicama svojih visokih predstavnika, u krajnjim rokovima i kasnim satima, bez prisustva javnosti i uz dramatične medijske izvještaje, objavljuje postizanje besmislenih kompromisa. Rezultat je da sve veći broj članica EU tone u sve dublju recesiju, da se problemi nagomilavaju, a sama Unija rastače po šavovima koji dijele „dobre i uspješne“ od „zlih i lijenih“ članica.

[restrictedarea] Nadalje, EU nije u stanju da suštinski definiše svoj odnos sa SAD. Iako se u javnosti, sa naglašenom upornošću, on predstavlja kao idealan i partnerski, svaka će analiza ukazati da to ne odgovara stvarnom stanju. U želji da održi poziciju svjetskog lidera, SAD nisu poštedile ni ovog svog „partnera“ uticaja motivisanog isključivo sopstvenim profitom. Svaki pokušaj veće evropske samostalnosti na brojnim poljima, posebno u odbrani i bezbjednosti, ugušen je u samom začetku i to na prilično neuvijen način. Jedna od kolateralnih posljedica se drastično ispoljila i na prostorima Zapadnog Balkana, u ratovima koji su, kao svoju krajnju konsekvencu, imali američki dokaz da Evropa nije u stanju da, bez nje, obuzda ni neke lokalne kabadahije i zaraćena plemena.
Kao posljedica toga, ukupan spoljnopolitički uticaj EU se može svesti na ocjenu da se ona svijetu predstavljala kao američki „nosač aviona“. Istine radi, ovaj se naziv veže tek uz jednu od najznačajnijih njenih članica ali, imajući u vidu proces odlučivanja i nadmetanje ostalih da se takođe dodvore SAD-u, ovaj se naziv može generalizovati.
Posebno valja naglasiti činjenicu da EU nije uvažila svoju realnu (i životnu) potrebu da razvija strateško partnerstvo sa Ruskom Federacijom, sa čije je strane učinjen niz ozbiljnih ponuda i predlagana konkretna ekonomska korist. Iako je sama osnovana kao zajednica za ugalj i čelik, ona nikada nije usvojila jedinstvenu energetsku politiku koja bi, usput budi rečeno, nalagala da se ponuda Ruske Federacije za saradnju u ovoj oblasti barem uzme u ozbiljno razmatranje. Umjesto toga, pojedine članice EU su prihvatile bilateralnu saradnju sa Ruskom Federacijom. To je svakako dobro, iako bi za samu EU bilo neuporedivo efikasnije i bolje da je to učinjeno na nivou Unije.

DEGENERACIJA EU Kao rezultanta disproporcije između ekonomske moći i političkih ambicija, javila se svemoć briselske birokratije. EU nije bila u stanju da jedinstvano i brzo odgovara suštinskim izazovima vremena i svoje nove pozicije. Stoga se upustila u niz birokratskih i, često, potpuno besmislenih regulativa koje je trebalo da pokažu lice „nove Evrope“. Pojavila se jedna prilično brojna, dobro plaćena i jako agresivna grupacija koja je vitlala po marginama EU. Ona je tražila (i dobijala) sve veća nadnacionalna ovlašćenja. Na početku o stvarima koje su bile ili univerzalno nesporne, ili su izgledale nevažne. Njihove direktive su bile jače od bilo kojeg nacionalnog zakonodavstva, a kontrola nad njihovim radom nije bila moguća. Time je stvorena mogućnost da na njihove odluke utiču multinacionalne korporacije u cilju prilagođavanja moćnog i bogatog tržišta svojim nezajažljivim potrebama za profitom. Postoji obilje studija koje dokazuju ovu tvrdnju, iako se ona brižno i uporno skriva uz pomoć glavnih medija, koji ne samo da nisu protivnici, već su voljni saučesnici ovog duboko antidemokratskog procesa.
Pravdajući se maglovitim ciljevima evropskih vrijednosti, a suštinski pod uticajem bogatih korporacija, Evropska unija je prihvatila napuštanje postojećih „socijalnih ugovora“ koji su izgrađivani u njenim državama članicama.
Pravo na zapošljavanje, na socijalnu pomoć u oblasti rada i stanovanja, pravo na zdravstvenu zaštitu i kvalitetno obrazovanje koje je bilo ugrađeno u njihove ustave i predstavljalo uzor pretendentima za članstvo u ovoj elitnoj zajednici, napuštani su po ubrzanoj proceduri. Sindikalni i socijalni protesti nisu mogli uroditi plodom, jer su se nacionalne vlade pravdale da ta pitanja više nisu u njihovom domenu. S druge strane, prijećeno je argumentima opšte propasti ukoliko se pojedina država ispiše iz članstva EU. U političku upotrebu je, umjesto argumentovane rasprave, uveden argument straha. Time je ova integraciona tvorevina ozbiljno zasjekla granu na kojoj sjedi.
Postoje brojna i argumentovana mišljenja koja ovaj proces tumače konačnom pobjedom koju je kapitalizam ostvario tokom Hladnog rata; prestala je potreba da liberalni kapitalizam pokazuje svoju lijepu stranu lica. Više nije bilo potrebno održavanje uspješne srednje klase koja je, svojim dugogodišnjim načinom života i materijalnim udobnostima, bila najjači faktor privlačnosti ovog sistema. Ogroman broj ljudi iz tzv. neslobodnih zemalja (bivši socijalistički blok) trčeći je napuštao dotadašnji sistem, vođeni iluzijom da će se odmah pridružiti porodici bogatih i srećnih država i naroda. Desilo se, razumije se, potpuno suprotno.
Bezlična, i od javnosti nikad iskreno prihvaćena briselska birokratija svoju je stvarnu moć pokazala na dva osnovna kolosijeka. Prvi je bio na izrugivanju demokratiji kao davno i istinski osvojenoj vrijednosti evropskih država i njihovih građana. Sindikati su stvarno marginalizovani, a političke partije duboko korumpirane. Stoga se nijedno suštinsko pitanje iz postojećih „socijalnih ugovora“ nije moglo riješiti na šire prihvatljiv način. S druge strane, ona je nametnula niz lažnih pitanja i socijalnu energiju usmjeravala u stvarno besmislenom pravcu. U okviru ljudskih prava, tako, ispalo je da je najveće od svih prava ono vezanu uz seksualnu posebnost. Mnogo se više raspravalja o pravima tzv. LGBT populacije, nego o populacionoj politici ili pravu na radno mjesto, ili zdravstvenu pomoć bolesnima. U ime obaveze da se automobili stalno voze sa upaljenim svjetlima, odnosno kako bi trebalo da izgleda krastavac koji će dobiti evropski atest, izvršen je juriš na bilo kakvu nacionalnu, kulturnu ili vjersku posebnost. Rječju, formiran je javni rakurs po kojem je nužno odreći se svake tradicije zarad budućnosti koja će tek biti određena, a zatim propisana strogim evropskim zakonima.

NEOLIBERALNI POGROM U istoriji ekonomske nauke nije jednostavno pronaći sličnu nesrazmjeru između proklamovanih ciljeva i ostvarenih rezultata kao u odnosu na neoliberalni kapitalizam 21. vijeka. Bilo je, naravno, isuviše mnogo pljačkaških poduhvata, tretiranja ljudi kao robe i robova, uništavanja prirode i njenog zagađivanja, ali se to rijetko radilo u zaklonu bujica riječi o visokim idealima, slobodama, jednakosti svih ljudi i prava i pravde za sve.
Evropska unija je sastavni dio ovog rušilačkog ekonomskog ustrojstva. Ono se odvija pod vidom svakojakih „reformi“ koje su nužne da bi se narod uvjerio da će poslije ovoga što jeste doći vrijeme kada će biti bolje, iako je u stvarnosti svake godine sve teže i teže. EU, čija je osnovna zamisao slobodno kretanje ljudi na kontinentu bez granica, uprkos svim proklamacijama, ni izbliza ne dozvoljava da se to zaista i desi. Za razliku od kapitala, koji se slobodno plasira uz ostvarenje ogromnih profita i prave ekonomske pustoši koju ostavlja iza sebe. Pokazalo se, međutim, da je taj ustupak krupnom finansijskom kapitalu koji je učinila briselska birokratija stvorio stanje unutar same EU koje vodi ka njenom neumitnom rastakanju i suštinskoj prekompoziciji.
Neoliberalna ekonomska teorija (i praksa) zakonito dovode do apsolutne prevlasti finansijskog u odnosu na ostale vidove kapitala, a time i samog kapitala u odnosu na ostale faktore proizvodnje. To ima za najznačajniju posljedicu snažnu i ubrzanu redistribuciju prihoda na globalnom nivou. Rađa se sve manji broj sve bogatijih ljudi i narasta armija modernih lumpenproletera, ljudi bez prava, sredstava i budućnosti. Budući da ova redistribucija nema donju granicu i da je sama uništila svaku snagu koja bi joj se mogla suprotstaviti, realno je predvidjeti da će biti nastavljena uprkos razornim posljedicama koje donosi. U realnoj ekonomiji ona se pokazuje kao porast prihoda od kapitala i pad prihoda od rada. Uprkos sve većoj produktivnosti rada i realnom produženju radnog vremena, nadnice padaju čak i u apsolutnom iznosu. Prihodi na osnovu kapitala rastu mnogo brže od rasta BDP, a kako se obračunavaju kao dio iste cjeline, sve više postaju pretežni uzrok rasta. Sam rast BDP je mali i sa stalnom tendencijom zaustavljanja. Ovakvo stanje se naziva „bolest finansijalizacije“ privrede. To je stanje kada najveći dio prihoda neke privrede ne dolazi od proizvodnje, usluga, tehnoloških inovacija ili porasta produktivnosti, već od uspješnosti plasmana finansijskog kapitala i ubiranja prihoda po tom osnovu.

RUSKI MODEL INTEGRACIJE Rusija je neposredno, na svojoj koži i po nevjerovatno velikoj cijeni, osjetila katastrofalne posljedice djelovanja neoliberalne ekonomske ortodoksije. U literaturi se već uzima kao opšte mjesto činjenica da je Rusija, pod vođstvom Borisa Jeljcina i raspomamljenih „reformatora“ koje je poslao Zapad, tokom tranzicije na kapitalistički način proizvodnje, doživjela osiromašenje i poniženje neshvatljivih razmjera. Navodi se da u poznatoj istoriji nijedna druga država nije toliko ekonomski unazađena, a da uzrok takvom padu BDP nije bio rat ili neka prirodna kataklizma.
U takvim prilikama je pojava druge politike, oličene u snažnoj ličnosti Vladimira Putina, bila uslov opstanka same Ruske Federacije. Preobražaj koji je ona donijela nije bilo teško osmisliti, iako ga je bilo gotovo nemoguće ostvariti. Naime, politike su mogle biti lako formulisane – trebalo je na svakom planu postupati na potpuno suprotan način od onog koji je bio nametnut Rusiji. No, s druge strane, dostignut stepen urušavanja države, devastacije svih vrijednosti i opšteg siromaštva ličio je na zadatak nemoguće misije. Nesporni uspjesi koje je Rusija postigla u relativno (i apsolutno) kratkom vremenu, morali bi biti ocijenjeni imajući u vidu i činjenicu da su započeti blizu nivoa „apsolutne nule“. Rusija je bila prinuđena da brzo pronađe model sopstvenog privređivanja i ekonomskih integracija koji bi bio potpuno suprotan vladajućem u SAD-u i EU, i tako spasi sebe (i one koje joj se pridruže) sasvim izvjesnog ekonomskog i socijalnog kolapsa.
Osnovne odrednice novog modela integracije su: realna ekonomija se nalazi u prvom planu; objedinjavaju se sredstva za infrakstrukturne, razvojne, socijalne, obrazovne i ostale projekte kao preduslove opšteg porasta ekonomkih aktivnosti; stalno se traže rješenja koja će obezbijediti ravnomjernu raspodjelu benefita koje stvara integracija. Ciljevi su postavljeni na dugi rok, a ostvarenje kratkoročnih profita nije primarni motiv; afirmiše se princip solidarnosti po kojem bogatiji ulažu više sredstava, a njihov povraćaj se očekuje u razumnom vremenu (po aktivaciji zajedničkih projekta) i po netržišnim kamatnim uslovima; izgrađuje se sistem unutrašnjeg odlučivanja koji će obezbijediti stvarnu ravnopravnost članica. Uvodi se kontrola kretanja kapitala i dogovara se način međusobnog obračuna (moguće u korpama domaćih valuta) nezavisno od kretanja svjetskih valuta. Uloga države u kontroli finansijskog kapitala je odlučna i presudna.
Ovaj model je, očigledno, potpuna negacija funkcionisanja EU, NATO-a, NAFTA i MMF-a, „Svjetske banke“ i Svjetske trgovinske organizacije. On je tek u fazi izgradnje, ali dosadašnji rezultati upućuju na ocjenu da je u pitanju dobar početak. Njega oličava ponašanje Kine u odnosu na svoje partnere u Aziji, Africi i sve više i u Južnoj Americi. Na sličan način postupa i Ruska Federacija u zonama svog interesovanja u svijetu. Šangajska incijativa i povezivanje u okviru BRIK-a daju ovom modelu već sada globalni značaj.
Ideja o stvaranju Evroazijske unije je realna i promišljena ponuda. Ona predstavlja ozbiljnu alternativu cijeloj Evropi, a motivisana je ciljevima, principima i mehanizmimima koji su opisani ovim modelom.
Mnogim mislećim ljudima je odavno jasno kakvi su rezultati neizbježni na osnovu djelovanja neoliberalnih ekonomskih rješenja koja se nameću pravom jačega, a bez uvažavanja osnovnih interesa onih na koje se primjenjuju. U svojoj cjelini, ovaj pristup nije izdržao probu realnosti. Iako iza njega stoje (trenutno) najsnažnije sile u savremenom svijetu i brane ga po svaku cijenu, njegovi rezultati su toliko loši da, sa dužeg stanovišta, bivaju apsolutno neodrživi. Teorijski, oni bi mogli opstati na nekoj vrsti diktature, odnosno totalitarnih režima i to samo na kraće vrijeme. Dostignuti nivo civilizacijskog razvoja čovječanstva – govore o tome sva dosadašnja iskustva – ne može dopustiti opstanak jednog ovako antidemokratskog projekta.
Postojanje alternative koja nije teorijska, već se i realizuje u sve većem obimu između država koje primjenjuju različita načela u međusobnoj saradnji, ovaj proces dodatno ubrzava. Model ekonomskog i socijalnog razvoja koji počiva na novcu i profitu, kao jedinom mjerilu uspjeha, nikada do sada nije mogao da opstane na duži rok. Primjer Kine i Rusije, kao i Indije, Brazila i brojnih drugih ekonomija koje i u uslovima krize bilježe impresivne stope rasta, najbolji je dokaz za ovu tvrdnju.
Posle ogromne patnje i nacionalnih gubitaka, Rusija je na putu oporavka i aktiviranja svojih ogromnih potencijala. Ne ulazeći u sve preostale probleme i ostvarene uspjehe, ovdje valja naglasiti da njen razvoj trasira neki drugačiji model funkcionisanja države i privrede. Novac ovdje, razumije se, zadržava značajno mjesto, ali ruska država više ne dozvoljava da on komanduje njom, već jasno želi da ga stavi pod svoju kontrolu. Tek manjini se to neće svidjeti, a većina ruskih građana već osjeća da je to neuporedivo bolje stanje (čak i kada se griješi u nekim rješenjima) od onog koje su donijeli reformatori i tajkuni.
U centru ekonomske pažnje Ruske Federacije su njeni stvarni problemi. Kao reagovanje na ekonomsku krizu, ona nije smanjila (poput većine članica EU) penzije, plate i socijalna davanja. Učinjeno je potpuno suprotno, čime je dat podsticaj unutrašnjoj tražnji i porastu proizvodnje. Država se posvetila demografskim pitanjima, pokazujući veliku brigu za mlade i mogućnost njihovog zapošljanja. U EU je na mlade prebačen najveći teret krize, budući da je među njima zabilježena rekordna stopa nezaposlenosti. Ruska država ima ambiciozne planove i sistem podsticaja za razvoj novih tehnologija i grana proizvodnje. Sredstva se usmjeravaju sa jasnim ciljem. U EU se, posredstvom teorije „lakog novca“, milijarde upumpavaju u jalovi bankarski sektor koji stalno špekuliše na štetu privrede i ne odmiče se od ivice bankrota. Rusija pokazuje neskrivenu odlučnost da kontroliše banke, posebno strane kojima je jedini cilj ispumpavanje profita iz ove ogromne zemlje.
Evroazijska unija, koja tek nastaje, ali na zdravim osnovama, nudi stvarnu perspektivu ravnopravne i svima korisne saradnje. Evropska unija, koja je (još samo na riječima) blijeda sjenka svojih početaka, ne nudi ništa drugo osim iluzije. Čak i to na dugom štapu i prije nego što eksplodira usljed svojih nerješivih unutrašnjih sukoba i protivurječnosti.

[/restrictedarea]