Mr Ljiljana Kostić, filolog – ZABORAVLJENI „PEČATELJ“ MIROSLAVLJEVOG JEVANĐELJA

Razgovarao Zoran Jeremić

Nečijom namerom ili tek sveprisutnom nebrigom, zaborav je „prekrio“ delo jednog od najistaknutijih Užičana, velikog srpskog filologa i patriote Ljubomira Stojanovića, i jednog od najmlađih članova Srpske akademije nauka i umetnosti u njenoj istoriji

Mr Ljiljana Kostić (1972) osnovne i postdiplomske studije završila je na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Tema njenog magistarskog, 2005. godine, nosila je naziv „Filološki rad Ljubomira Stojanovića“, a predsednik komisije, prof. dr Mato Pižurica je insistirao da taj rad posle uspešne odbrane autorka u Užicu, rodnom mestu Ljubomira Stojanovića, pretoči u monografiju o ovoj značajnoj ličnosti srpske kulture i istorije. Posebna oblast interesovanja naše sagovornice je srpska književnost 19. veka, a istraživanjem stvaralačkog rada Ljubomira Stojanovića i Vladana Đorđevića podržala je i nastojanje Katedre za srpsku književnost Filozofskog fakulteta u Novom Sadu da se serijom magistarskih i doktorskih teza izvuku iz zaborava istaknute ličnosti srpske filologije i književnosti. U intervjuu za „Pečat“, ona upozorava na opasnost od zaborava koji je, nečijom namerom ili nebrigom, prekrio delo najistaknutijeg Užičanina, velikog srpskog filologa i patriote Ljubomira Stojanovića, između ostalog i jednog od najmlađih članova Srpske akademije nauka i umetnosti u njenoj istoriji. Ljubomir Stojanović (1860, Užice – 1930, Prag), svojim radom, posebno se istakao u poslednjim godinama devetnaestog i prve tri decenije XX veka. Ogledao se na mnogim poljima – bio je filolog, istoričar književnosti, istoričar i političar. U periodu 1891-1899. godine bio je profesor Velike škole, a za prosvetu je ostao vezan tokom čitavog života. U više navrata bio je ministar prosvete u Vladi Kraljevine Srbije (posle Majskog prevrata 1903, potom 1906. godine i, na kraju, u koalicionoj vladi Stojana Novakovića 1909. godine). U vreme svog predsedničkog mandata 1905. godine on je, kao predsednik Vlade, izdejstvovao donošenje Zakona o Univerzitetu. Kao ministar prosvete u Vladi Srbije potpisao je ukaz o formiranju Beogradskog univerziteta na kojem je i sam bio profesor, a na dan otvaranja Univerziteta održao je svečani govor.

U referentnom krugu filološkog rada Ljubomira Stojanovića koji motivi su bili odlučujući za vaše angažovanje u ovoj oblasti?
Studije srpske književnosti i srpskog jezika nezamislive su bez radova Ljubomira Stojanovića. Njegove knjige starih rukopisa, velika monografija o Vuku i državno izdanje Vukovih sabranih dela, koje je on uredio, obavezna su literatura svakog studenta. Ipak, bliže upoznavanje sa Stojanovićevim delom, tokom magistarskih studija, njegova neverovatna stvaralačka energija i patriotizam, presudno su uticali na mene. Trebalo je osvetliti brojna polja Stojanovićevog rada i ukazati na njihov ogromni značaj za srpski narod.
Ljuba Stojanović je zahvaljujući ogromnom pregalaštvu izvršavao poslove od nacionalnog interesa, na kojima je trebalo da rade grupe naučnika, čitave institucije. Ulažući neverovatan trud i energiju, on je naštampao oko petnaest knjiga starih srpskih tekstova – zapisa i natpisa, povelja i pisama, rodoslova i letopisa, fotolitografsko izdanje „Miroslavljevog jevanđelja“ – bez kojih danas ne može nijedan proučavalac naše nacionalne prošlosti i kulture. Dugogodišnji naporan rad na prikupljanju starih rukopisa omogućio mu je da priredi kataloge rukopisa i starih štampanih knjiga Srpske kraljevske akademije i Narodne biblioteke u Beogradu, zahvaljujući čemu su ostali podaci o velikom broju rukopisa koji su stradali u svetskim ratovima. Ako imamo na umu da je samo prilikom bombardovanja Beograda, 6. aprila 1941. godine, sasvim uništena zbirka starih ćirilskih spomenika, kao i da se pretpostavlja da je tada uništeno i opljačkano preko 1.500 primeraka starih štampanih knjiga, biće nam jasan značaj Stojanovićevog poduhvata i veličina njegovog dela.

Kako objašnjavate da, uprkos velikom značaju, ličnost i delo Ljubomira Stojanovića nisu izučavani u dovoljnoj meri?
Uprkos tome što je većina naučnih radnika koji su se bavili radom Ljube Stojanovića isticala da na polju srpske filologije njegovo ime sija kao najsjajniji biser, Stojanovićevom delu nije posvećena dužna pažnja – izuzimajući nekoliko sporadično objavljenih radova, o njemu se nije mnogo pisalo. Čak ni radovi sa skupa koji je, povodom Pedesetogodišnjice Stojanovićeve smrti, organizovala Srpska akademija nauka, nisu publikovani u posebnoj monografiji, što je veoma neobično, posebno ako imamo na umu o kakvoj se respektabilnoj ličnosti radi. Ljuba Stojanović je imao tu nesreću da je u vrednovanju njegovog rada odlučujuću ulogu igrala politika, zbog čega je, izgleda, bilo potrebno i poželjno marginalizovati njegovo delo pred generacijama koje dolaze.
Stojanović, nažalost, nije usamljen u krugu zaboravljenih ili marginalizovanih srpskih naučnih i kulturnih radnika. Ukoliko prelistamo knjigu „100 najznamenitijih Srba“ ili knjigu „Znameniti Srbi 19. veka“, koju je priredio Andra Gavrilović, videćemo koliko naučnika, književnika i javnih radnika još uvek čeka da bude rehabilitovano i „vraćeno kući“. Tek u poslednjoj deceniji rehabilitovan je Slobodan Jovanović i izvršena reaktualizacija dela Stojana Novakovića, koji je obimom svoga rada i angažovanjem u političkom i kulturnom životu Srbije u poslednjim decenijama 19. veka zauvek zadužio srpski narod. Pogledajmo kakva je situacija sa Vladanom Đorđevićem, Čedomiljom Mijatovićem i drugima. Ideološka razmimoilaženja sa vladajućom elitom početkom 20. veka, dinastički sukobi i slično, stvorili su brojne predrasude u vezi s njima, posebno kada je reč o Đorđeviću. Iako ličnost mnogostrukih zasluga za srpski narod, on je do dan-danas ostao zapamćen kao jedna od najmračnijih figura srpske istorije. Mislim da je konačno došlo vreme da kritički, nepristrasno, neopterećeni ideološkim predrasudama, pristupimo novom vrednovanju značajnih ličnosti naše prošlosti. Zato sa zadovoljstvom moram da pomenem dešavanja na Katedri za srpsku književnost na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, gde se već nekoliko godina unazad izrađuju doktorske disertacije o književnicima koji su, iz određenih razloga, bili do danas zanemareni, tek usputno pomenuti u istorijama srpske književnosti ili, čak, u potpunosti skrajnuti.

[restrictedarea]

U vašem radu ističete da Stojanovićevo najznačajnije delo, monografija o Vuku Karadžiću, takođe nije podrobnije analizirana.
Ljuba Stojanović je u svojoj tridesetoj godini postao član Državnog odbora za izdavanje Vukovih dela. Priredivši osam knjiga Vukovih narodnih pesama, sedam knjiga Vukove prepiske i treće izdanje „Srpskog rječnika“, on je dobro upoznao Vukov život, rad i okolnosti u kojima je stvarao. Imao je, takođe, značajnu ulogu prilikom prenosa Vukovih posmrtnih ostataka iz Beča 1897. godine, kada je održao besedu o Vukovom reformatorskom radu, prvu veću studiju u nas o radu Vuka Karadžića. Rezultat svega toga bila je znamenita monografija „Život i rad Vuka Stefanovića Karadžića“, objavljena 1924. godine, velika sinteza Stojanovićevog rada, koja je, vremenom, izrasla u najvažniji izvor za proučavanje delatnosti Vuka Karadžića. Izuzev ocena koje su o ovoj monografiji dali naši najznačajniji istoričari književnosti i jezika, ona nije podrobnije analizirana, ali je, što je veoma značajno, bila polazište za nastanak drugih knjiga i monografija o Vuku Karadžiću.

Priređivanje Vukovih dela, proučavanje njegovog života i rada, objavljivanje starih srpskih rukopisa bili su glavni životni poslovi Ljubomira Stojanovića. Time se nadovezao na rad svog profesora Stojana Novakovića. Dokle seže ta naučna i prosvetna nit srpske filološke nauke?
Ljubomir Stojanović je, uz Đuru Daničića i Stojana Novakovića, bio jedan od stubova srpske filologije. Njegov rad predstavlja sponu između Vuka Karadžića, Daničića i Novakovića, s jedne strane, i Aleksandra Belića i ostalih srpskih filologa 20. veka, s druge strane. Njegov rad je, istovremeno, i temelj za obnovu srbistike krajem 20. veka. Interesantno je da je njegov put trasirao upravo Stojan Novaković. Naslutivši kolika ljubav prema nauci leži u mladom Stojanoviću, on se založio da mu, kao državnom pitomcu, omogući dalje studije u inostranstvu. Program za naučno usavršavanje Ljube Stojanovića izradio je sam Novaković – trebalo je da sluša slovensku filologiju, srpsku literaturu i političku istoriju u Beču, Petrogradu, Lajpcigu i Berlinu, kod vodećih evropskih filologa toga vremena, takođe i da proučava stare srpske rukopise koji se čuvaju u bibliotekama u tim gradovima.

Ljuba Stojanović objavio je „Miroslavljevo jevanđelje“ 1897. godine. To je jedan od najvažnijih datuma kada je očuvanje srpske kulturne baštine u pitanju. Zanimljivo je kako je on došao do „Miroslavljevog jevanđelja“.
„Miroslavljevo jevanđelje“, koje je vekovima živelo zatvoreno u tišini manastira Hilandara, postalo je poznato javnosti 1874. godine, kada je, na arheološkoj izložbi u Kijevu, izložen jedan list „Jevanđelja“, koji je ruski vladika Uspenski krišom isekao tokom svoje posete Hilandaru. Stojan Novaković ga je na toj izložbi prepisao i snimio. Ljuba Stojanović je upravo od Novakovića, svog profesora na Velikoj školi i, kasnije, mentora, dobio prve informacije o „Miroslavljevom jevanđelju“. Sačuvana prepiska svedoči da je tokom studija na velikim evropskim univerzitetima ukazivao da se na svaki način mora pribaviti „Jevanđelje“ iz Hilandara. Godine 1890. on odlazi u Hilandar s velikim očekivanjima, ali se vraća sa opširnim opisom i svega nekoliko ispisa iz „Jevanđelja“. Kako je sam svedočio, priređivanje kompletnog „Miroslavljevog jevanđelja“ bio je njegov dugogodišnji san. Priliku za njegovo ostvarenje dobio je već 1896. godine, kada je bratstvo manastira Hilandar, u znak zahvalnosti za pomoć koju je dobilo, poklonilo kralju Aleksandru Obrenoviću svoju najveću relikviju. Stojanović je dobio zaduženje da objavi „Miroslavljevo jevanđelje“. Trudoljubiv, odabrao je štampariju s najboljom tehnikom i čitavih osam meseci, u Beču, nadgledao rad. Fotolitografsko izdanje „Miroslavljevog jevanđelja“ bila je jedna od najluksuznijih knjiga u slovenskih naroda u tom trenutku.

Stojanovićeva pristupna beseda Srpskoj kraljevskoj akademiji počinje pitanjem: Od kada živi srpski jezik, od kada je on dobio sve one osobine kojima se razlikuje od ostalih srodnih mu jezika, i time stekao pravo da se nazove samostalnim jezikom? Između ostalog, Stojanović u besedi govori i o tome u čemu su problemi „jezičkog spora između Srba i Hrvata“. U Zborniku radova Učiteljskog fakulteta, 2007, objavili ste opširnu studiju o polemikama srpskih i hrvatskih filologa i političara u 19. veku oko pitanja srpskog jezika. Koliko su pitanja koja je Stojanović postavio u pristupnoj besedi danas aktuelna?
Pitanja kojima se Stojanović bavi u svojoj akademskoj besedi (1896) nijednog trenutka nisu ni prestajala da budu aktuelna. Pitanje o imenu jezika jedno je od najdelikatnijih pitanja srpske filologije od 19. veka do danas. On je bio svestan težine ovog pitanja, zbog čega je njegovom rešenju pristupio oprezno, neostrašćeno. Stojanović veoma hrabro, u 36. godini života, postavlja pitanje: Čiji je književni jezik kojim pišu Srbi i Hrvati – srpski ili hrvatski? Izašavši iz filološke škole Stojana Novakovića, usvojio je Vukove i Daničićeve stavove, ali i Šafarikove i Miklošičeve stavove, zbog čega svoje tumačenje ovog problema zasniva na stanovištu aktuelne slavistike po kojem je jezik odredište nacionalne pripadnosti. Stojanović kategorički tvrdi da je Ilirski pokret izvršio nasilne promene – Hrvati su se odrekli svog jezika (čakavskog) i prihvatili, kao književni jezik „svoga mnogobrojnijeg brata“, Srba. U završnom delu svoje besede Ljuba Stojanović podvlači: „I kao god što ja nikad čakavski dijalekat ne mogu nazvati srpskim u onom smislu u kome to velim za ovaj dijalekat u kome ovo pišem, jer znam da nema nijednoga čoveka koji čakavski govori, a Srbinom se zove, isto tako i Hrvati ne treba da se ljute kad im se reče da je onaj dijalekat kojim govore i pišu, ili bolje reći, kojim se trude da govore i pišu u Zagrebu, dijalekat srpski, jer do Ilirskog pokreta nije bilo čoveka koji je tako govorio i pisao a da se Hrvatom nazivao“. Ovde bi trebalo imati na umu da su za Stojanovića Srbi i Hrvati bili različiti i plemenski i jezički, što je eksplicitno izneo u prepisci s Milanom Rešetarom, srpskim filologom, inače rođenim Dubrovčaninom. Takođe, vršeći reviziju stava svog profesora Vatroslava Jagića, jednog od najznačajnijih slovenskih filologa u tom periodu, Stojanović je imao hrabrosti da se, indirektno, suprotstavi hrvatskoj ideji jugoslovenstva, čiji su ideolozi, Štrosmajer i sam Jagić, zagovarali jedinstvo bez očuvanja posebnosti svakog naroda, pod okriljem Austrije i pod patronatom Katoličke crkve.
On je vizionarski naslutio političku pozadinu osnivanja Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu i zato je oštro reagovao. Stojanovićeva akademska beseda izrodila je polemiku s Vatroslavom Jagićem, koji je, krijući se iza maske „vukovca“, izrazio neslaganje sa stavovima svog nekadašnjeg studenta. Međutim, Stojanović je odgovorio na Jagićevu repliku i podvukao da se jezik kojim govori narod u Srbiji, u Bosni i u Hercegovini mora zvati srpski, „jer se i narod tim imenom zove, iako njime pišu i Hrvati“, a da se jezik dalmatinskih ostrvljana mora zvati hrvatski, „jer se narod tako zove, iako njime ne pišu Hrvati“. On nikada nije prihvatio Jagićevu teoriju, opšteprihvaćenu u 20. veku, o Srbima i Hrvatima kao jednom narodu koji govori jednim jezikom, hrvatskosrpskim/srpskohrvatskim, i razlikuje se po veri: Srbi su pravoslavci, a Hrvati katolici.

Ljubomir Stojanović je bio i politički aktivan, važio je za velikog patriotu. Bio je pobornik ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, ali čini se bez romantičarskog patosa, sa stavom da „svako pleme ima sve ono, što bi imalo kad bi živelo u svojoj zasebnoj državi“.
Kada se proučava delo Ljube Stojanovića i drugih srpskih naučnika, njegovih savremenika, ono što impresionira je njihov žarki patriotizam i spremnost da sve bezrezervno žrtvuju za svoju Srbiju. Stojanović je čitav svoj život posvetio svom narodu. Uostalom, svu svoju imovinu ostavio je srpskom narodu. Njegova spomen-biblioteka nalazi se u vlasništvu Katedre za srpski jezik na Filološkom fakultetu u Beogradu. Takođe, njegovom željom, izraženom u testamentu, osnovana je, dve godine posle njegove smrti, na Univerzitetu u Beogradu, Zadužbina Sare i Vase Stojanovića, čiji je glavni cilj bio pružanje pomoći mladim istraživačima srpskog jezika, srpske književnosti i srpske istorije, tj. srpskih nacionalnih nauka. Uz neverovatnu radnu energiju, vođen i velikom ljubavlju i patriotizmom prema svojoj domovini Srbiji, od 1913. do 1923. godine Stojanović je bio i sekretar Akademije. Sa tim zvanjem je 1915. sa srpskom vojskom krenuo preko Albanije.
Politika je za Ljubomira Stojanovića bila jedan od najvažnijih poslova, neodvojiv od života i nauke. On jeste bio pristalica ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, ali se nalazio na poziciji koju su još tridesetih godina 19. veka zastupali Teodor Pavlović i Jovan Subotić – zajedništvo svih Južnih Slovena, s potrebom očuvanja posebnosti svakog od ovih naroda. Egzaltiranost idejom zajedničke države, on je zamenio uverenjem da bi u toj državi svako pleme trebalo da ima sve ono što bi imalo kada bi živelo u zasebnoj državi.

On je zastupao i tezu da je najveća opasnost za budućnost zajedničke države Katolička crkva i austrijski duh. Kako je takav stav obrazlagao, i da li je Stojanovićev značaj umanjivan upravo zbog njegove žučne polemike sa hrvatskim filolozima Jagićem i Oblakom?
U nekoliko svojih spisa Stojanović govori o uticaju koji bi na buduću zajedničku državu imala Katolička crkva. Ukazujući na njen ogroman uticaj na Hrvate, istakao je da je ona i najveći protivnik narodnosti jer stvara od naroda samo katolike, što je donekle naznačio i u svojoj akademskoj besedi. Bio je svestan da je katoličkom sveštenstvu bila važnija vera od narodnosti i države, te da su svojom agresivnošću i netrpeljivošću izazvali otpor kod pravoslavaca. Istovremeno, zazirao je od svakog pokreta u Hrvatskoj, u kojoj je video produženu ruku austrijske politike, što je, po njegovom mišljenju, bio glavni razlog za promene u odnosima Srba i Hrvata, jer Hrvati na Srbe gledaju onako kako ih je Austrija vaspitavala, tj. u njima vide pravoslavne šizmatike i neprestano žale zbog propasti Austrije. Oblak i Jagić su smatrali da je jezik kojim se služe Srbi i Hrvati srpskohrvatski, a uz to se vešto provlačila i ideja da je srpski jezik nastao iz hrvatskog, dok je Ljubomir Stojanović uporno dokazivao da je to srpski jezik kojim se služe Hrvati. On je, konačno, upozorio da „Jugoslavenska akademija u Zagrebu nije ponikla samo radi nauke, već i radi drugih ciljeva, i mnogi naivni Srbijanci natrčali su na to i pomagali je“.

Pedesetogodišnjica Stojanovićeve smrti obeležena je u Užicu otkrivanjem spomen-ploče na njegovoj rodnoj kući. Iako je bilo predloga da ta kuća postane neka vrsta novog kulturnog žarišta u gradu, ona se danas nalazi u fazi urušavanja.
I ovaj podatak najbolje ilustruje kakav smo mi narod i kako se odnosimo prema svojoj prošlosti, istovremeno i prema sebi samima. Kada prolazite ulicama velikih evropskih gradova, neminovno ćete sa spomen-ploča na fasadama saznati ne samo podatke o rođenju ličnosti značajnih za istoriju te zemlje, već i informacije o često i kratkotrajnom boravku pojedinih naučnika ili umetnika u tom gradu. Užice može da se podiči svojim znamenitim ličnostima, ali je problem što pojedinci koji su deo političkog establišmenta ne poznaju dovoljno ni prošlost svoje porodice, a kamoli svog naroda. Na naučnom skupu održanom na Učiteljskom fakultetu predloženo je da rodna kuća Ljube Stojanovića izraste u kulturno središte našeg grada, da se obnovi Zadužbina Sare i Vase Stojanovića, kao i da se prenesu Ljubini posmrtni ostaci iz Praga. Nažalost, ništa od svega toga nije urađeno. Koliko sam čula, Stojanovićeva rodna kuća je u procesu prodaje. Izgleda da će veliki Užičanin Ljuba Stojanović u svom rodnom gradu imati samo jednu malu ulicu. Interesantno je da ni ideja podizanja spomen-biste nije realizovana, a ako ne na gradskom trgu, mogla bi da se nalazi u kompleksu Narodne biblioteke, koja je, kako to apsudno zvuči, robujući vladajućoj ideologiji, dugo nosila ime Slovenca Edvarda Kardelja, ali ne jednog istaknutog srpskog, užičkog filologa.

Kolika je naučna težina skupa posvećenom „Ljubomiru Stojanoviću“ 2002. godine na Učiteljskom fakultetu?
Naučni skup na Učiteljskom fakultetu održan je, s izvesnim zakašnjenjem, povodom 140-godišnjice rođenja i 70-godišnjice smrti Ljube Stojanovića. Bio je to veliki odgovor na Akademijin skup (bez priređenog zbornika radova) i poziv na rehabilitaciju Stojanovićevog dela. Zahvaljujući entuzijazmu prof. dr Vidana Nikolića, na ovom skupu su o Stojanovićevom radu govorili naši najeminentniji naučni radnici, zalažući se, jednoglasno, da se Ljuba Stojanović vrati na mesto koje mu pripada u istoriji srpskog naroda.
Ličnost i delo Ljubomira Stojanovića do sada nisu monografski obrađeni. Da li će vaša monografija biti u dogledno vreme odštampana?
Ljuba Stojanović je zaslužio ne samo da bude monografski obrađen već i da različite oblasti njegovog rada budu polazište za nove naučne skupove. Prof. dr Mato Pižurica, profesor istorije srpskog jezika na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, insistirao je da se moj magistarski rad pretoči u monografiju, kako bismo se odužili nepravedno zapostavljenom Ljubi Stojanoviću. Narodni muzej iz Užica zainteresovan je da bude izdavač monografije. Moja želja je da u monografiji sintetizujem najznačajnije Stojanovićeve filološke radove, što nije nimalo lak posao. Takođe, želela bih da reafirmacija rada Ljube Stojanovića podstakne veću ažurnost Zavičajnog odeljenja Gradske biblioteke u Užicu, koje bi trebalo da ima obavezan primerak svih bibliografskih jedinica čiji su autori iz užičkog kraja.

IZ BIOGRAFIJE

Marljivi rad Ljubomira Stojanovića na objavljivanju starih srpskih rukopisa omogućio mu je ulazak u Srpsku kraljevsku akademiju, najvišu naučnu ustanovu u Srbiji. Dopisni član Srpske kraljevske akademije postao je 6. januara 1890. godine, u tridesetoj godini života, a redovni 25. decembra 1893. godine. U januaru 1896. godine, na svečanom skupu u Akademiji, pročitao je svoju Pristupnu akademsku besedu o individualisanju srpskog jezika. Za Srpsku kraljevsku akademiju Stojanović je ostao vezan do kraja života. Pored veoma bogate izdavačke delatnosti, on je u periodu 1913-1923. godine obavljao dužnost sekretara Akademije, a u godinama posle Prvog svetskog rata uložio je veliki trud da normalizuje život najvažnije srpske naučne ustanove.
Posebno između 1931. i 1981. godine, dakle punih pola veka, o Ljubomiru Stojanoviću je objavljeno svega nekoliko radova. Tek povodom Pedesetogodišnjice njegove smrti, priređena je izložba u Narodnoj biblioteci u Beogradu, i otkrivene skromne spomen-ploče u Beogradu i na Stojanovićevoj rodnoj kući u Užicu. Sve to, ipak, nije bitno uticalo da se obnovi njegov ugled.

[/restrictedarea]