Prvi balkanski rat – Prvi prelazak preko Albanije 1912. godine

Piše Boris Milosavljević

Socijalistički prvaci iz Srbije, Dimitrije Tucović, Triša Kaclerović, Kosta Novaković, smatraju da je borba za oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda u Balkanskim ratovima, u stvari, uvlačenje naroda od strane srpske buržoazije u imperijalistički rat zarad ostvarivanja osvajačkih ciljeva međunarodnog kapitalizma i svetske reakcije

Glavni cilj srpske vlade u Prvom balkanskom ratu je bio oslobođenje Kosova i Metohije i Makedonije. Prema ratnim planovima, izlazak na Jadransko more nije bio predviđen. Cilj Austrougarske koja je luke imala samo u Istri, bio je izlazak na Egejsko more, odnosno Solun, preko Bosne, Raške, Kosova i Vardarske Makedonije. Pošto je Austrougarska izolovala Srbiju sa zapada, zavela ekonomsku blokadu i svojim vojnim garnizonom u Sandžaku (1878-1908) onemogućavala povezivanje Srbije i Crne Gore, Srbija je preko turske teritorije tražila ekonomski izlazak na Jadransko more. Od više projekata izgradnje železničkih pruga na Balkanu, uoči balkanskih ratova je bio aktuelan francuski projekat izgradnje Jadranske železnice koja bi Srbiju preko Merdara, Prizrena, Debra i doline reke Maće povezala prugom do zaliva Medove u Albaniji.
Posle borbi kod Merdara, Prepolca, Podujeva i na prištinskom putu, Šumadijska divizija 1. poziva Treće armije prva je izbila na Kosovo polje (8/21. oktobra 1912. godine). Njene jedinice, a posebno prethodnica, 2. bataljon 12. puka 1. poziva „Cara Lazara“, bile su ponosne na svoju ulogu oslobodilaca Kosova. Posle ulaska u Prištinu Šumadijska divizija je zajedno sa Moravskom brigadom produžila prema Makedoniji da bi kao desnokrilna snaga pomogla glavnini srpske vojske – Prvoj armiji. Iako Treća armija nije učestvovala u Kumanovskoj bitki, njene jedinice su oslobađanjem Prištine i nastupanjem ka Skopskoj Crnoj Gori, drugog dana Kumanovske bitke, izazvale masovno bežanje albanskih rezervista i time doprinele turskom porazu.
Po naređenju Vrhovne komande, Treća armija (komandant, general Božidar Janković) je dobila zadatak da uz pomoć Ibarske vojske ovlada Metohijom. Prema Metohiji su istovremeno napredovale i crnogorske jedinice pod komandom brigadira Janka Vukotića (kasnije serdar, predsednik vlade, ministar vojske i armijski general SHS-a). U Prizren je prva stigla prethodnica Drinske divizije 2. poziva iz Treće armije (17/30. oktobra), konjički eskadron pod komandom majora Selimira Ostojića (97 konjanika), koji je dočekala grupa građana na čelu sa predsednikom opštine i ponudila predaju. Đakovica je zauzeta zajedničkim borbenim dejstvima Drinske divizije i crnogorskih trupa (22. 10/4.11).
Posle petodnevnog marša, iz Skoplja (u koje je tek stigla), preko Kačanika, Uroševca, Štimlja i Suve reke, Šumadijska divizija je stigla u Prizren (21. 10/3. 11), gde je uskoro premešten i štab Treće armije. U vreme kada se očekivalo naređenje za kantonman da se osuše i odmore iscrpljeni, mokri i prozebli vojnici, iznenada je stigla naredba Vrhovne komande o obrazovanju Šumadijsko-albanskog odreda iz Šumadijske divizije. U naredbi generala Božidara Jankovića, komandanta Treće armije, upućenoj potpukovniku Dimitriju Buliću, komandantu 12. puka Šumadijske divizije 1. poziva, stajalo je:„Uzmite najbolje bataljone, najbolje oficire iz Šumadijske divizije i krenite odmah! Izdvojte sve što je bolesno i slabo. Od brzine vašeg rada zavisi zaključenje primirja!“ Kada su komandi izložene teškoće i potrebe vojske koja je već bila iznurena, a trebalo je obezbediti hranu za ljude i za stoku, obuću, konje i lekove odgovoreno je: „Neka stigne 50 na more, cilj je postignut.“

[restrictedarea]

Albanski pohod Od Šumadijske divizije je obrazovan Šumadijsko-albanski odred. Za komandanta je imenovan potpukovnik Dimitrije Bulić (učesnik Srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine i Srpsko-bugarskog rata 1885. godine), a za načelnika štaba generalštabni major Radivoje Filipović. U sastavu odreda je bila prethodnica, dva kombinovana pešadijska puka (komandanti – major Vojislav Tomić i major Dimitrije Milić) jačine tri bataljona (1. poziva), konjički eskadron, brdska artiljerijska baterija, pioniri (inženjerija), bolničari, komora i zaštitnica (ukupno oko 6.500 vojnika).
Desna kolona, Drinsko-albanski odred (komandant – pukovnik Pavle Paunović, načelnik štaba – major Petar Mirković) je obrazovan iz Drinske divizije 2. poziva i u njegovom sastavu su bili prethodnica, dva pešadijska puka od sedam bataljona (komandanti, potpukovnik Milovan Plazina i potpukovnik Aleksa Petrović), konjički divizion (dva eskadrona) pod komandom majora Selimira Ostojića, brdski artiljerijski divizion (dve baterije), pionirski (inženjerijski) polubataljon, četa bolničara, telegrafisti i komora (ukupno oko 9.220 vojnika).
Pošto izlazak na more nije predviđen ratnim planom, teren Albanije je bio slabo poznat. Karte koje su dostavljene, nisu bile pouzdane. Na području Albanije je tada živelo oko 850. 000 stanovnika, od kojih su većinu činili muslimani (65-70 odsto), pravoslavni su živeli uglavnom u Primorju i u okolini Skadra (20-25 odsto), dok je najmanje bilo katolika (10-12 odsto). Pripadnici katoličkih plemena koji su se preseljavali u ravnicu, po pravilu su primali islam, što se lako može pratiti zbog pripadnosti bratstvima i plemenima (Isa Boljetinac je rođen kod Mitrovice, gde je porodica došla iz Dečana, a poreklom su Šalje iz Malisora). Bilo je veoma rašireno katoličko-muslimansko dvoverje, a brojno je bilo i albanizovano srpsko stanovništvo (Arnautaši). Katolička plemena su bila povezana sa Austrougarskom i naklonjena stvaranju manje, katoličke države, pre nego utapanju u veliku muslimansku Albaniju. Na području Albanije se nalazilo osam turskih divizija stajaće vojske (nizami) i rezervista (redifi), pored kojih je u Albaniju odstupio i deo jedne divizije koji se kretao u pravcu Debra. Neka albanska plemena su sarađivala sa srpskom vojskom, neka su je napadala, ali su svi bili u sukobu sa turskom vojskom, u kojoj su, međutim, kao oficiri, rezervisti i pomoćne snage (bašibozuk), služili i brojni Albanci.
Šumadijsko-albanski odred je krenuo u albanske planine 27. 10/9. novembra. Komandant Treće armije, general Božidar Janković je „svima plemenima Škipetarskim“ uputio proglas: „Braćo! Bez Božje zapovesti ništa ne biva na ovome svetu. I mi Božjom pomoću evo dolazimo s vojskom k vama. Stupamo u vašu zemlju zarobljenu Osmanlijama već pet stotina i više godina. Dolazimo ne da vas zarobimo, već da vas oslobodimo beda i nevolja“. U naređenju komandanta Šumadijsko-albanskog odreda potpukovnika Bulića, stajalo je: „Neka niko ne smeće s uma da će se svaki prestup kazniti najstrožim kaznama, jer od najmanjeg nereda može proizaći velika nesreća. Nijedan vojnik ne sme stanovnicima ništa dirnuti, pa ma kakva oskudica bila. Sve što bude trebalo, komande će kupovati i plaćati“.
Beogradski časopis „Balkanski rat“ prenosi da je uz pomoć vodiča koje je dodelio armijski štab (Srbin Jovan Trifunović iz Orahovca i Albanac Drec Prenk iz Spaša), komandant prethodnice Šumadijsko-albanskog odreda, kapetan Branislav Milosavljević, pokušavao da umiri arnautska plemena na čije teritorije je dolazila srpska vojska: „Mi nećemo na vas! Mi gonimo Turke. Vama nosimo slobodu, kulturu, napredak“.
Šumadijsko-albanski odred je kao leva kolona prelazio područja plemena Ljumi (muslimani), Rugova (muslimani Klimenti) i Miriditi (katolici). Menjajući planiranu trasu zbog snežnih nanosa i planinskih prelaza kretao se preko Vezirovog mosta, obroncima Ćafa e Kumubulusa, preko sela Štane, Petka, Srić, Domiđon, Bisak, Fan, Oroš, Blinište, Merčinje, do Lješa. Najteži dani marša bili su prelazi preko visokih planinskih venca (Maja e Runi, Maja e Zeze) severne Albanije, gde nisu postojali ni put, ni staza, i gde su zapali u veliku oluju, praćenu kišom, snegom i izuzetno jakim vetrom. Mnogi oboleli i iscrpljeni vojnici ostavljeni su po usputnim selima u kućama meštana, uz novčanu naknadu za njihovu negu, jer nisu mogli da budu evakuisani. Na teško prohodnom zemljištu napredovali su uskim i strmim stazama, u koloni jedan po jedan. Zbog teškog i kabastog tereta, municije i topova, konji su se na uskom putu survavali u provalije, pa su njihov teret preuzimali vojnici, što je još više otežavalo i usporavalo napredovanje. Posle trećeg dana marša, osim što su se smrzavale, trupe su i gladovale.
Komandant odreda (Bulić) je zlatom, poklonima (oružjem) i najstrožom disciplinom (oficiri su bili ovlašćeni da streljaju zbog slučajeva krađe) uspeo da obezbedi saradnju katoličkog plemena Miriditi. U sedištu Miridita, Orošu, postigao je potrebne dogovore sa predstavnicima Katoličke crkve i miriditskim kapetanom Markom Đonijem, koga je kasnije Beograd podržavao kao predsednika nezavisne katoličke „Miriditske republike“ (1921).
Šestog dana pohoda Šumadijsko-albanski odred je reorganizovan. Prethodnica je ojačana u cilju bržeg kretanja i pripreme za borbena dejstva kada se stigne u rejon Lješa, tako da je sada bila sastavljena od 1. bataljona 1. kombinovanog puka sa konjičkim eskadronom, jednim brdskim topom i celokupnom inženjerijom (komandant, major Vojislav Tomić).
Drinsko-albanski odred je krenuo prema Lješu iz Đakovice (28. 10/10. novembra), preko Spaša, Štane, obronaka Ćafa e Malita, sela Puki, Duši, Gemsići, Spatar i Mjet. Da bi se stekao utisak po kakvom terenu i na kojim nadmorskim visinama su se po snegu, vetru i ledenoj kiši kretale trupe Drinske i Šumadijske divizije, dovoljno je reći da je selo Puki danas skijaški centar. I Drinsko-albanski odred je bio reorganizovan, slično kao i Šumadijski, tako da je ojačana prethodnica, nazvana „Leteći odred“ (dva bataljona, vod artiljerije, konjički eskadron i vod inženjerije), pod komandom potpukovnika Milovana Plazine (oficir iz trupe, učesnik Srpsko-bugarskog rata 1885. godine), dobila zadatak da što pre izbije na more. Kada se približila Skadru stupila je (kod Mjeta) u borbu sa redovnom turskom vojskom i Arnautima koje su potisnuli. Posebno se istakao komandir brdske artiljerije, rezervni poručnik Aleksandar Sinđelić (poreklom iz porodice vojvode Stevana Sinđelića, činovnik). Istog dana crnogorske trupe su zauzele Medovu (4/17. novembra), čime se nastavilo postepeno opkoljavanje Skadra, koji je još uvek, sa juga, imao neometano snabdevanje svog brojnog garnizona (28. 000 vojnika).

Zajedničko srbijansko-crnogorsko osvajanje Lješa Turski 53. nizamski puk (oko 2.000 ljudi), posle borbi sa crnogorskim snagama Primorskog odreda pod komandom brigadira Mitra Martinovića (brat od ujaka kralja Nikole, predsednik vlade, ministar inostranih dela i vojni ministar Crne Gore, kasnije div. general Vojske SHS), na padinama Mali i Rencita, povukao se u Lješ i organizovao njegovu odbranu, da bi sačuvao svoju pomorsku komunikaciju i obezbedio ishranu i snabdevanje Skadra.
Kad su dva odreda Treće armije izbila u rejon Lješa, u kojem se, prema predanju, nalazi grob Skenderbega, simbola hrišćanske borbe protiv muslimanskog turskog zavojevača (XV vek), dva odreda srpske vojske su prvi put od početka marša stupila u međusobnu vezu (5/18. novembra). Prethodnica Drinsko-albanskog odreda („Leteći odred“ potpukovnika Plazine) je brzo nastupala prema Lješu, sa namerom da samostalno napadne grad. Iz istog odreda gradu se približio i konjički eskadron 2. poziva pod komandom kapetana Nikole Hristića (unuk Nikole Hristića, predsednika vlade, sin Ljubomira Hristića i Elizabet O`Brajan, potomak Gospodara Vučića). Prema Lješu je ubrzano krenula i prethodnica Šumadijsko-albanskog odreda. Do Lješa su uskoro, sami, na konjima, uspeli da se probiju i oficiri-ordonasi, kapetani Dragomir Plećević i Bogoljub Ilić (tri decenije kasnije, armijski general i ministar u vladi od 27. marta) iz komande Treće armije u Prizrenu.
U žestokim borbama, napadajući preko otvorenog zemljišta, srbijanske snage su, iako iscrpljene, potisnule tursku posadu, koju su sa severozapada napadale crnogorske jedinice. Pritešnjena i opkoljena, turska posada je oko 17 časova (5/18. novembra) bila prinuđena na predaju. Brigadir Mitar Martinović svedoči o oduševljenju prilikom prvog susreta dve srpske vojske – crnogorske i srbijanske, i dirljivosti ovog susreta.
Posle pada Lješa, u grad su upali Albanci koji su iste godine već pokušavali da ga osvoje: „Malisori udruženi sa svojim krvoločnim ženama, razvlačili su bezmalo svu čaršiju“. Do večeri, kada je srpska vojska uspela da uspostavi red, Lješ je već potpuno opljačkan.
Trebalo bi naglasiti da socijalistički prvaci iz Srbije, Dimitrije Tucović, Triša Kaclerović, Kosta Novaković (učesnik Albanskog pohoda, kasnije osnivač Komunističke partije), smatraju da je borba za oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda u Balkanskim ratovima, u stvari, uvlačenje naroda od strane srpske buržoazije u imperijalistički rat zarad ostvarivanja osvajačkih ciljeva međunarodnog kapitalizma i svetske reakcije. Kad god mogu, srbijanski socijalisti, po pravilu, sve najgore pripisuju srbijanskoj i crnogorskoj vojsci, ne ukazujući, naravno, na činjenice koje su suprotne njihovim porukama. Žestokim kritikama i napadima na Srbiju, socijalisti žele da dokažu svoju bezrezervnu odanost interesima Internacionale i eksploatisanom svetskom radništvu (Dimitrije Tucović „Srbija i Arbanija, jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije“, 1914, preštampana 1946. godine). Njihova marksistička propaganda, pored propagandnih izveštaja albanskih katoličkih biskupa (Lazar Mjeda) i austrijskih diplomata, dopisnika i agenata, kao i ratnog dopisnika Lava Trockog, danas se najradije citira kao navodno objektivan izvor usmeren protiv Srbije.
Prema Medovi (Sveti Jovan Medovski, Šinđin), koju je tri dana ranije zauzela crnogorska vojska, produžio je načelnik štaba, major Radivoje Filipović, sa Drinskim konjičkim divizionom 2. poziva, koji je na Jadranu prvi istakao zastavu Srbije (7/20. novembra). U Albanskom pohodu dva odreda srpske vojske najviše vojnika je stradalo kada su arnautski pobunjenici zbrisali relejne stanice kojih je Šumadijsko-albanski odred imao oko 20, a Drinsko-albanski oko 10 (7-10 vojnika u svakoj stanici). U pohodu je poginulo oko 300 vojnika. Andrija P. Jovićević, poznati etnolog, svedoči o srpskoj vojsci koja je prešla Albaniju: „Sva vojska predstavlja izmučenog bolesnika, pa opet vlada red i posluh i vrši se dužnost kao da je stanje redovno. Naši su se vojnici čudili kako među Srbijancima ne izbije buna i nered. Ali srbijanska vojska je disciplinovana“.

Ulazak u Tiranu (27. novembar), Drač (28. novembar), Elbasan (30. novembar) i Kavaju (7. decembar) Šumadijsko-albanski odred je uskoro (9/22. novembra) napustio Medovu i ponovo stupio u akciju. Već prvog dana kod sela Plani zarobljen je deo izbegle turske lješke posade (četiri oficira i 343 vojnika sa ratnom opremom, šatorima i municijom). Posle niza neuspelih pokušaja, na kraju je reka Maća pređena na splavovima i napredovanje produženo prema Kroji. Na vest o ulasku srpske vojske (konjički eskadron i 1. kombinovani puk) u Kroju (13/26. novembra), turske trupe su počele ubrzano da se povlače, o čemu najbolje svedoči depeša turskog komandanta koju su presrele srpske snage: „Silna srpska ordija kreće se prema Draču. Moji vojnici beže i bacaju puške. Učiniću sve što mogu prema situaciji“. U Kroju je narednog dana (14/27. novembra) došla delegacija albanskih begova iz Tirane i komandantu Buliću predala tekst proglasa albanske nezavisnosti, koji on nije prihvatio, zahtevajući da se Tirana odmah preda. Proglas nezavisnosti je, zapravo, usvojen tek sutradan, u Valoni (15/28. novembra).
Konjički eskadron Šumadijsko-albanskog odreda je istog dana (14/27. novembra) ušao u Tiranu (od oko 18.000 stanovnika, nekoliko hiljada je bilo pravoslavno), gde nije bilo turske vojske, već su zatečeni samo bolesnici i zarobljeni crnogorski vojnici. Za komandanta posade u Tirani određen je major Dimitrije Milić. Konjički eskadron je produžio prema Draču, gde je zaposeo poštu i telegraf (15/28. novembra). Nešto kasnije u grad je ušao komandant Bulić, koga je svečano dočekao mitropolit drački Jakov sa litijom i masom pravoslavnog sveta. Od oko 5.000 stanovnika skoro polovina je bila pravoslavna (Srbi, Grci, Cincari). Drač je drugi po veličini grad u Albaniji i njena prva prestonica (1914-1920). Jedna manja jedinica je upućena u obližnji Šijak, gde je stanovništvo govorilo srpskim jezikom (muslimani iz Bosne). Za prvog vojnog upravnika Drača je postavljen kapetan 1. kl. Branislav Milosavljević, koji je u svom proglasu stanovništvu Drača imenovao civilnu vlast na čelu sa predsednikom opštine Petrom Đuraškovićem, iz poznate srpske dračke porodice (Đurašković je taj položaj zauzimao i kasnije, pod albanskom vlašću Esad-paše Toptanija, ujaka kralja Zogua). Poručnik Mile Nedeljković je sa četom dobrovoljaca (četnika) ušao u Kavaju (25. 11/7. 12), a potom i u Pekinj.
U Elbasan, o kojem se, najviše zbog moštiju Sv. Jovana Vladimira, u tadašnjim novinama govori kao o srpskom gradu, srpske snage su došle potpuno drugim putem, preko Resna, Ohrida i Struge. Prve su stigle četničke jedinice pod komandom vojvode Duleta Dimitrijevića (17/30. novembra). Tri dana kasnije je pristigla i redovna vojska, 18. pešadijski puk „Kraljevića Đorđa“ (Dunavska divizija 1. poziva Prve armije) i dva prekobrojna puka (Moravske brigade 1. poziva Treće armije).
Za komandanta Primorske oblasti je postavljen inženjerijski pukovnik Damjan Popović, a dužnost načelnika Lješkog i Dračkog okruga Primorske oblasti je obavljao Ivan Ivanić (dotadašnji šef Presbiroa Ministarstva inostranih poslova). Za sreske načelnike su postavljane ličnosti koje su imale razgranate veze sa albanskim prvacima, a za pomoćnike ili savetnike sreskih načelnika lokalne albanske starešine (pomoćnik sreskog načelnika Oroša, profesora Prizrenske bogoslovije Damjana Isailovića, bio je mirditski kapetan Marko Đoni).
Za sve ovo vreme, Skadar je i dalje pod opsadom. Iz Skadra, iz pravca Bušata, turske snage su izvršile napad na srpsku vojsku kod sela Dajči i Pistuli, gde su vođene borbe prsa u prsa. U ovim borbama je smrtno ranjen major Borislav Paštrović, posle čega je posebnu prisebnost i hrabrost ponovo pokazao poručnik Aleksandar Sinđelić.
Trostruko veći od gubitaka u borbi bili su gubici zbog zaraznih bolesti (dizenterija, difterija, trbušni tifus). Načelnik štaba Šumadijsko-albanskog odreda, generalštabni major Radivoje Filipović, bolestan od tuberkuloze i tifusa, umro je u Draču. Gubici srbijanske vojske u borbi premašili su gubitke zbog bolesti tek prilikom napada na skadarske položaje Bušati i Brdicu (23. 1/5. 2. 1913. godine), kada je od 15 oficira ostalo samo dva, a od preko hiljadu podoficira i vojnika samo 150 (ukupno 1.235 poginulih).

Austrougarsko osnivanje Albanije Austrougarska je postavila zahtev da se Srbija povuče sa Jadrana da bi se obrazovala Albanija. Austrijsko-srpski sukob oko Albanije se proširio u austrijsko-ruski sukob. Na francusku inicijativu je sazvana konferencija u Londonu, da bi se rešili svi sporovi u vezi sa Balkanskim ratom. Austro-Ugarska je svoje učešće uslovila povlačenjem Srbije iz Albanije. Ne želeći da se pitanje srpskog izlaza na more pretvori u razlog za evropski rat, vlade velikih sila su sve upornije i oštrije savetovale srpsku vladu da povuče vojsku sa albanske teritorije i mora. Suočena sa ratnom opasnošću ruska strana je popustila, pa je na Londonskoj konferenciji ambasadora velikih sila (4/17. decembra) donesena odluka o priznavanju nezavisne Albanije. Srbija je dobila samo pravo na pristup moru, prugom koja bi bila izgrađena preko albanske teritorije.
Kada su prve vesti o mogućem napuštanju Albanije stigle u Drač, javnost je bila revoltirana, a komandant Primorske oblasti, pukovnik Damjan Popović, u izveštaju predsedniku vlade naglašava da su oficiri, ako im se naredi napuštanje Drača, spremni i da se suprotstave tom naređenju.
Crna Gora je ostala uporna u polaganju prava na Skadar, tražeći pomoć od Srbije za njegovo osvajanje. Jedinice Primorskog odreda i opsadna vojska iz Srbije su upućene prema Skadru (više povezanih fortifikacija, Taraboš, Brdica, Bardanjolt, Štoje). Savezničkim dogovorom je obrazovan jedinstveni srbijansko-crnogorski Primorski kor na čelu sa komandantom, generalom Petrom Bojovićem i načelnikom štaba, pukovnikom Živkom Pavlovićem.
Pola godine od početka Albanskog pohoda, a nekoliko nedelja posle predaje Skadra (10/23. aprila 1913. godine) i potpunog prestanka pobuna, poslednji delovi srpskog Primorskog kora su napustili Albaniju (29. 4/12. maj 1913. godine). Iako nije obezbeđen izlazak Srbije na more, zauzimanje albanskog primorja je, kao srpski argument, imalo uticaja na određivanje granica na Londonskoj konferenciji. Dve godine kasnije (1915), srpska vojska je ponovo morala da pređe Albaniju.

[/restrictedarea]