Na izvorima jedne utopije: zašto se verovalo u mogućnost Jugoslavije?

JUGOSLOVENSKA IDEJA U SRPSKOJ KULTURI I UMETNOSTI

Šta je od „jugoslovenskog mesijanstva“ i vekovnog entuzijazma i oduševljavanja srpske kulturne elite ovim krugom ideja danas opstalo i ima li budućnost na srpskoj kulturnoj i umetničkoj sceni? Spektar aktuelnih ideja u tom smislu i na tom pravcu čine krajnosti intelektualnih i emotivnih boja i sadržaja, od kritičkog odbijanja i netrpeljivosti do oduševljenja i zalaganja za obnovu duha zajedništva. Ko su nekadašnji, a ko savremeni akteri koji daju zamajac jugoslovenstvu i njegovom duhu i uticaju među Srbima? Kako se ova raspoloženja i delovanje, te krug ideja manifestuju u književnosti, izdavaštvu, likovnoj i pozorišnoj umetnosti,popularnoj kulturi? O tim vezama, prožimanjima, uticajima, antagonizmima i saradnji, „Pečat“ će u narednim mesecima objaviti seriju autorskih tekstova.

Naročito snažna krajem 19. i početkom 20. veka, ideja stvaranja jedinstvene države Južnih Slovena, u kojoj će se ostvariti „zlatno doba“, nije neobična. To je jedna od mnogih idealističkih maštarija čovečanstva, koje je verovalo da se može vratiti u stanje prvobitne svežine i nenačetosti, u rajsku mladost i snagu novog početka. Jer bilo je, verovalo se među uglavnom mladim, jugoslovenskim nacionalnim revolucionarima, doba u kome su Srbi, Hrvati, Slovenci (ponekad se dodavalo – i Bugari) bili jedan narod, a onda su se, konfesionalno i kulturno, razdvojili, da bi svako pošao svojim putem

JUŽNOSLOVENSKI VIDOVDAN Vidovdan je „jugoslovenizovan“, proglašen jednim od tri državna praznika čim je stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (uz Dan ujedinjenja, 1. decembar, i Petrovdan, rođendan kralja Petra Prvog Karađorđevića, nazvanog Oslobodilac). Prvi ustav nove države donet je na Vidovdan 1921. I Hrvati i Slovenci su, u skladu sa sekularizovanim praznikom cara Lazara i njegovih vitezova, dobili svoje Kosovo: izvesni Slovenci, čiji su kneževi po predanju stolovali na Gosposvetskom polju, dok ih Karlo Veliki nije lišio države, proglasili su to polje „severnim Kosovom“ (srpsko je bilo „južno“). Hrvati su, po hrvatskom filozofu i diplomati nove zajedničke države, Anti Tresiću Pavičiću, ginuli pod Sigetom boreći se protiv Turaka, i Siget je bio njihovo Kosovo: „Siget je po tome sličan Kosovu, što pod njim umre od jada Sulejman, i što pod njim pogibe Zrinski, koji je, po primjeru Lazarevu, privolio carstvu nebeskome; sličan je i po tome što pod njime izgiboše svi Hrvati do jednoga. Samo Termopile mogu se mjeriti sa Sigetom i Kosovom. Hrvati su se mogli spasiti, ali su više voljeli smrt nego sultanovu milost.“

Dositej Obradović je, krajem 18. i početkom 19. veka, pisao, kako reče u pismu Haralampiju, za „braću Srblje“ bez obzira na „zakon“, to jest veroispovest, i znao da su svi štokavci Srbi: „Srbi se po različitim kraljevstvima i po provincijam različito i nazivlju: po Srbiji Srbijanci…, po Bosni Bošnjaci, po Dalmaciji Dalmatinci, po Hercegovini Hercegovci, i po Crnoj Gori Crnogorci. Svuda jednako govore, sovršeno se i jasno razumevaju, razvje što se malo u provincialnom izoglašeniju raspoznaju i po gdi koe reči koje su u Turskoj od Turaka, a u Primorju od Talijana priobiknuli.“
To je znao i Vuk Karadžić koji je napisao, programski tekst „Srbi svi i svuda“.
To je znao i Branko Radičević: njegovo Kolo u „Đačkom rastanku“, koje smo, za vreme Tita, pevali kao kolo „bratstva – jedinstva“ bilo je svesrpsko: „Hrvaćane, ne od lane, oduvek si ti bez mane“ ne odnosi se na Hrvata iz Zagorja nego na Srbina iz Hrvatske. Kako je onda jugoslovenstvo postalo moguće?

UTOPIJA KAO IZAZOV Naročito snažna krajem 19. i početkom 20. veka, ideja stvaranja jedinstvene države Južnih Slovena, u kojoj će se ostvariti „zlatno doba“, nije neobična. To je jedna od mnogih idealističkih maštarija čovečanstva, koje je verovalo da se može vratiti u stanje prvobitne svežine i nenačetosti, u rajsku mladost i snagu novog početka. Jer bilo je, verovalo se među, uglavnom mladim, jugoslovenskim nacionalnim revolucionarima, doba u kome su Srbi, Hrvati, Slovenci (ponekad se dodavalo – i Bugari) bili jedan narod, a onda su se, konfesionalno i kulturno, razdvojili, da bi svako pošao svojim putem. Nažalost, pod uticajem istorijskih okolnosti, Južni Sloveni su padali u ropstvo posle borbi da očuvaju samobitnost. I uprkos svemu opet su se dizali, i nastavljali da se bore, sve dok se nisu konačno oslobodili i ujedinili. Simbol njihovih padova i ustajanja bio je Kosovski boj 1389, posle koga je nastala snažna epska poezija kao svedočanstvo spremnosti „južnoslovenske rase“ da se ne predaje i ne posustaje – dok ne kucne eshatološki čas.

BILO IH JE I S DRUGE STRANE Činjenica je da je uoči Prvog svetskog rata i među Hrvatima i među Slovencima bilo onih koji su verovali da je moguće stvoriti snažnu državu Južnih Slovena, koja bi počela od početka, od novog iskona dostupnog svima, bez obzira na istorijsku prošlost. O utopijskom „novom početku“ maštali su i pripadnici Mlade Bosne. Takvima ih opisuje Ivo Andrić u romanu „Na Drini ćuprija“: „Bilo je i biće zvezdanih noći nad kasabom, i raskošnih sazvežđa i mesečina, ali nije bilo i bogzna da li će još biti takvih mladića koji u takvim razgovorima sa takvim mislima i osećanjima bdiju na kapiji. To je naraštaj pobunjenih anđela, u onom kratkom trenutku dok još imaju i svu moć i sva prava anđela i plamenu gordost pobunjenika. Ovi sinovi seljaka, trgovaca ili zanatlija iz zabačene bosanske kasabe dobili su od sudbine, bez svoga naročitog napora, otvoren izlaz u svet i veliku iluziju slobode.“ Andrićev Toma Galus ubeđuje druga Fehima Bahtijerevića da će država Južnih Slovena biti ostvareni san mnogih i mnogih pokolenja, tvrdeći da je ona, željena, „najdragocijeniji prilog napretku čovječanstva, u kojoj će svaki napor biti blagosloven, svaka žrtva sveta, svaka misao samonikla, nošena našom riječi, i svako djelo sa pečatom našeg imena“.
O sanjanju južnoslovenske budućnosti piše Endru Baruh Vahtel u svojoj knjizi „Stvaranje nacije, razaranje nacije“, koja se bavi odnosom književnosti i kulturne politike u Jugoslaviji.

USTAJANJE MARKA KRALJEVIĆA Jedna od osnovnih ideja koje su stajale iza protojugoslovenstva bila je ona Humboltova da je „jezik istinska domovina“. Po Vahtelu, „Južni Sloveni su se verovatno bolje razumevali od stanovnika međusobno udaljenih oblasti Italije“. Zato je i Vuk Karadžić sve štokavce smatrao Srbima, bez obzira na konfesiju ili njihovo sopstveno mišljenje o tome kojoj naciji pripadaju. Petar Preradović, srpski oficir u službi Beča koji je postao rimokatolik da bi napredovao u činu, kao pripadnik Ilirskog pokreta u Hrvata napisao je dramu o Marku Kraljeviću u kojoj je nagovestio da će se pojaviti mesijanska figura koja će prethoditi Markovom ustajanju iz groba, i koja će sve Južne Slovene uveriti da treba da je radosno dočekaju zarad izgradnje neupitne budućnosti. Po Vahtelu, „nema sumnje da Markova pojava na neki način zamenjuje drugi Hristov dolazak, a nacionalni preporod je lokalni ekvivalent uspostavljanju carstva nebeskog na zemlji“, pri čemu se Preradovićeva drama „završava tako što uskrsli Marko i seljak Stevan na Kosovu polju čekaju dolazak svih Južnih Slovena koji će, kad se ujedine, osvetiti poraz star petsto godina“.
Predstavljanjem Marka Kraljevića i Kosovskog boja kao sastavnog dela južnoslovenskog, a ne samo srpskog, duhovnog i kulturnog nasleđa, pisci poput Preradovića kreću putem stvaranja sintetičke južnoslovenske kulture na pretumačenim srpskim osnovama. Jer postojala je, kako kaže Milo Lompar, spremnost da se Srbiji dozvoli da preuzme ulogu političkog Pijemonta, ali samo pod uslovom da istu tu ulogu ne traži za sebe i u oblasti kulture. Jedna od ključnih figura južnoslovenske mesijanske misli, hrvatski vajar Ivan Meštrović je povodom zamišljenog Vidovdanskog hrama govorio da on „ne može biti posvećen nijednoj pojedinačnoj veri ili odvojenoj sekti, već samo svima njima zajedno, svima onima koji veruju u ideale izražene u našoj narodnoj poeziji“.

SARADNJA UOČI RATA Ideologija južnoslovenskog bratstva je, uoči Prvog svetskog rata, imala i niz konkretnih projava. Tako su Slovenci pozivali srpske, hrvatske i bugarske studente u Sloveniju, izučavali srpsku i hrvatsku kulturu, a mnogi se upisivali na Univerzitet u Zagrebu. Roman „Gospodin Franjo“ Franja Masela Podlimabarskog opisuje mladog slovenačkog idealistu Franca Vilara, koji sa gađenjem gleda bečke okupatore u Bosni, diveći se srpskoj narodnoj kulturi čija je veličanstvena projava kolo: „Setio se sličnih zabava u Sloveniji. One su bile tako iznuđene i lažne, jer u njima nije bilo ničeg narodnog niti nacionalnog. Što je bilo nacionalno, davno su pokorili stranci.“ Obrazovan u austrijskom školama i zapadnog duha, Vilar se u romanu na kraju sjedinjuje sa braćom svoje krvi iz Bosne i Hercegovine.
U knjizi o borbi Jugoslovena za slobodu i jedinstvo, Herman Vendel je ukazao na to da su pobede srpskog oružja u Prvom balkanskom ratu izazivale oduševljenje na južnoslovenskom prostoru. Tako je 1912, u ime „probuđenih Slovenaca“, bivši predsednik opštine Ljubljana Ivan Hribar čestitao pobedu na Kumanovu predsedniku beogradske opštine kao veliki dan svih Slovena. Najveći slovenački pisac Ivan Cankar bio je nedvosmislen: „Ko dosad nije znao, mora sad da uvidi da mi nismo samo Austrijanci, već smo članovi jedne velike zajednice, koja se pruža od Julijskih Alpa do Egejskog mora.“
U julu 1914. slovenački liberal Fran Novak došao je na Dositejevu proslavu u Beograd, pozdravljajući Dositeja Obradovića kao preteču jugoslovenstva, a Beograd kao prestonicu svih Južnih Slovena. Dalmacija je klicala jedinstvu, a Vatroslav Jagić je pisao Sitonu Votsonu da je, posle srpskih pobeda u Draču, „naklonost Beču spala na nulu“. U februaru 1914. u Pragu su se ujedinila srpsko, hrvatsko i slovenačko društvo studenata, izjavljujući: „Mi istupamo pod zajedničkim imenom Jugosloveni, i time izjavljujemo da naš nacionalizam nije separatistički srpski, hrvatski ili slovenački, već jugoslovenski. Za nas je to svršena stvar, da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod… Mi nismo samo Južni Sloveni, mi hoćemo da budemo Jugosloveni.“

ZABLUDE SRPSKE INTELIGENCIJE Čak su i radikalski prvaci, koji su stvarali program svesrpskog ujedinjenja, smatrali da je južnoslovenstvo budućnost Srba. Milovan Milovanović, jedan od najvećih diplomata novije srpske istorije, u stranačkom časopisu „Delo“ pisao je, 1894. i 1895, da se treba razgraničiti s Bugarima, i to po cenu srpskih ustupaka, dok su Srbi i Hrvati jedno, i da nipošto ne treba da se sukobljavaju. Prema Miloradu Ekmečiću, to je bio plod dugotrajnog opredeljenja srpske inteligencije: „Težnja za jugoslovenskim, a ne čisto srpskim nacionalnim ujedinjenjem, dolazila je iz kolektivne opsesije srpske intelektualne elite da je dovoljno potisnuti iz kulture svog naroda duh religiozne netrpeljivosti, pa će početi cvetanje jedne više, evropske, humanije civilizacije. Tadašnji patrijarh srpske kulture Jovan Skerlić, posle antisrpskog pogroma u Zagrebu, misli da je jugoslovensko jedinstvo nemoguće pre no što se učini kraj tako dubokim verskim osećanjima.“
Ova neobična kratkovidost pratila je srpsku inteligenciju u obe Jugoslavije, mada je kasnije bilo i osvešćenja. Isti taj Milovanović je 1911, uoči balkanskih ratova, primetio: „Našem jugoslovenstvu treba promeniti cilj i smisao i preneti ga isključivo na kulturno polje. Mi sa tim treba da budemo načisto da danas, i za dugo vreme još, i Slovenci i Hrvati ne traže i ne bi primili odvajanje od Austrije radi spajanja sa Srbijom, nego upravljaju svoje težnje da postanu prvoklasni faktor u sklopu Habzburške monarhije. Što se Srba preko Save i Dunava tiče, oni niti se mogu teritorijalno izdvojiti, niti je i njima takva ideja prirasla za srce.“

JUGOSLAVIJA ILI SMRT Ipak, veći deo intelektualaca se nije osvestio.
Pišući savezničkim državama usred Prvog svetskog rata, profesori Univerziteta u Beogradu, izbeglice u Francuskoj, jasno ističu: „Jugosloveni, tj. Srbi, Hrvati i Slovenci, po poreklu, jeziku, literaturi i težnjama čine jedan isti narod. […] Istorija srpsko-hrvatsko-slovenačkog naroda je borba za slobodu i nacionalno jedinstvo, borba vođena u različitim vidovima i sa različitim sredstvima, od ideoloških diskusija i parlamentarnih debata do krvavih bitaka na bojnom polju. Te činjenice potpuno umanjuju sve mračne argumente, nesigurno i apsurdno izvučene iz tzv. istorijskog prava kojim se služe naši protivnici. Naše pravo počiva na nacionalnosti stanovništva ovih krajeva i na izraženoj želji da se sa Srbijom i Crnom Gorom stvori slobodna nacionalna država.“
Naravno, to je moralo uticati na politiku.
Zvanični ratni cilj Kraljevine Srbije tokom celog Prvog svetskog rata bio je oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Počev od niškog oglašavanja Narodne skupštine, 7. decembra 1914, taj cilj je bio zvanično potvrđen više puta: izjavom od 23. avgusta 1915. i notom od 1. septembra iste godine, u pozdravu Kongresu Srba, Hrvata i Slovenaca u Pitsburgu 30. novembra 1916, u Krfskoj deklaraciji 20. jula 1917. i u Pašićevoj izjavi septembra 1918. godine.

OTKUD SAD HRVATI? Što se hrvatskih političkih elita tiče, oni su svoj ideal videli u stvaranju države austrijskih Slovena pod hrvatskom hegemonijom. To bi, u savezu sa Bečom ili Beogradom, trebalo da bude Velika Hrvatska. U Majskoj deklaraciji Jugoslovenskog poslaničkog kluba, 1917. godine, pred Bečkom skupštinom dr Anton Korošec je tražio ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u Austriji, na temelju narodnog načela i hrvatskog državnog prava, a pod žezlom Habzburga. Dva meseca kasnije, povodom Krfske deklaracije, Ante Trumbić upućuje ponudu Karađorđevićima, a sve pod pokrovom Krfske deklaracije. Sve do Oktobarske revolucije, Ante Trumbić i Frano Supilo su se dodvoravali carskoj Rusiji. Trumbić je Rusima, preko svog južnoslovenstva, nudio izlaz na Jadran, da bi se sprečio prodor Nemaca i Italijana na Balkan i dalje. Istovremeno, pregovarao je sa Italijanima i pozivao Hrvate i Slovence da dezertiraju sa Goričkog fronta. Hrvati i Slovenci su 1918. pristali da uđu u jugoslovensku državu kakvu je nudila Krfska deklaracija samo zato što su Srbi bili na strani pobednika, dok su Italijani već zaposedali Rijeku, Zadar i dalmatinska ostrva. Demobilisani Hrvati su odbili da služe Narodnom vijeću u Zagrebu, i krenuli su, kao „zeleni kader“, putem boljševičke revolucije, pa je Narodno vijeće pozvalo srbijansku vojsku da uvede red i mir. Tako su, blagodareći Srbima, Hrvati i Slovenci prekonoć od poraženih prešli na stranu pobednika. Trebalo je, u novim i veoma složenim okolnostima, graditi novu državu, sa novim identitetom. Moglo se ići putem integralizma ili putem nagodbenjačkog federalizma.

KA INTEGRALNOM JUGOSLOVENSTVU Prestolonasledniku Aleksandru, srbijanskim političarima i izvesnim predstavnicima jugoslovenski orijentisanih Hrvata i Slovenaca činilo se da je put proglašavanja „troimenog naroda“ najcelishodniji. Odatle je potekla teza svih antijugoslovenskih separatista da je nova država porekla identitet Hrvata i Slovenaca. Međutim, ne sme se prevideti da je Jugoslavija isto toliko negirala i nacionalni identitet Srba. Oni su se, posle ujedinjenja, prvo morali odreći svoje zastave, pod kojom su u mnogim ratovima ginuli i odneli konačnu pobedu. A kad je proglašena Kraljevina Jugoslavija, nisu više imali prava na svoje nacionalno ime, nego su postali Jugosloveni, kao i svi drugi. Da li je integralno jugoslovenstvo bilo politički umesno ili preuranjeno, to je posebno pitanje. Ali tvorci Prve Jugoslavije su smatrali da će se time izbeći federalno ili konfederalno razgraničenje koje bi, na duži ili kraći rok, moralo dovesti do srpskohrvatskog sukoba. Neuspeh Titovog federalizma kasnije će pokazati da njihova bojazan nije bila neosnovana.

Jugoslovenska ideja i jugoslovenstvo u srpskoj kulturi i umetnosti
Ovaj projekat je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.