Glumački simbol srpskog filma

U bogatom stvaralačkom opusu našeg poznatog filmskog kritičara i teoretičara, scenariste, reditelja i dramskog pisca Božidara Zečevića posebno mesto imaju rezultati istraživanja glumačkog umeća najvećeg srpskog savremenog filmskog glumca Velimira Bate Živojinovića

Prateći domaću filmsku produkciju, Božidar Zečević je tokom svoje dugogodišnje kritičarske aktivnosti ukazivao na glumačke domete koje je Bata Živojinović ostvarivao u svojim ulogama. Knjigu o ovom glumcu objavio je 1994. godine u okviru izdanja Festival glumačkih ostvarenja Niških filmskih susreta, potom je učestvovao u snimanju dokumentarnog filma o njemu i konačno sačinio sintezu tih svojih razmatranja u knjizi „Veliki filmski znak: Velimir Bata Živojinović (1933–2016)“, objavljenoj u ediciji „Panteon“ Niškog kulturnog centra.
Osvetljavajući najpre životne i umetničke početke Bate Živojinovića, njegovu mladost i školovanja, autor u narednim poglavljima razmatra njegovo antitetičko glumačko biće, oličeno u likovima „Narodnog junaka i „Antijunaka“, da bi sagledavši njegovu poetiku glume i njen zvezdani sjaj završio knjigu „Semiološkim postskriptumom“. Objavljena u velikom formatu i odštampana na kvalitetnom papiru na 400 strana, knjiga je značajna i zbog podrobno navedenih relevantnih izvora. Najpre literature kojom se autor služio u pisanju ove monografije, potom sačinjenog indeksa imena, i konačno spiska uloga koje je Živojinović ostvario u filmovima, televizijskim serijama i dramama sa citatima iz kritika i izjavama o njegovim ulogama. Započeta, dakle, kao monografija, knjiga o Bati Živojinoviću je postala svojevrsna studija poetike filmske glume. Smatrajući saznanja iz oblasti kulture, antropologije i semiologije važnim za sagledavanje skrivenih i dubokih tajni filmskog i umetničkog stvaralaštva, Zečević piše ovu studiju s kulturno-antropološkog i semiološkog stanovišta.

Božanski znak

Povodeći se za Živojinovićevim skromnim utiskom o sebi da nije glumac već da je, shodno tvrđenju nekih teoretičara, znak i da ne zna da li je u tome uspeo jer ne zna recepturu tog uspeha, Zečević je na osnovu Persovih, Lotmanovih, Mezovih i Stojanovićevih semiotičkih stavova dokazao tu sažetu autoeksplikaciju glumčevog identiteta. Međutim, glumac nije samo znak već i onaj koji dajući znake skriva nekazivo. Poput Apolona koji je preko svoje sveštenice Pitije odgovarao vernicima na njihova pitanja ne otkrivajući nikad sve ono što su oni želeli da saznaju, i glumac samo daje pouzdane znakove, dok od gledaoca zavisi kako će ih shvatiti.
Razmatrajući odnos između označavajućeg i označenog u Batinom delu, autor uočava značaj gubljenja razlike između ovih semiotičkih činilaca i na pitanje glumčeve semiologije u sasvim određenom smislu, imajući u vidu reprezentativan uzorak njegovih najznačajnijih ostvarenja u filmovima „Tri“, „Tren“, „Skupljači perja“, „Breza“, „Valter brani Sarajevo“, „Neprijatelj“, „Lepa sela lepo gore“, dolazi do odgovora o njegovoj velikoj znakovnoj tvorevini kojom je obeležio svoje vreme. U tom odgovoru sadržano je i saznanje o važnosti glumčeve pozicije dvojnika u filmu i njegove fotogeničnosti koju je posedovao kao svoje harizmatično svojstvo.
Vođen iskonskim osećanjem slobode koja je za njega značila i sam život, Živojinović je tokom čitave svoje umetničke karijere izgrađivao taj veliki znak koji se na kraju tumači kao jemstvo slobode. U ovom kontekstu možemo razumeti i umetnikovu potrebu da neprekidno radi. Shodno svom principu, koga se dosledno pridržavao tokom čitave karijere, da ne birajući previše uloge igra što više, davao je sve od sebe u onome što se od njega očekivalo, pa je tako i ostvario impozantan glumački opus, koji čini više od trista uloga u filmovima i TV serijama i dramama.

Osnovno načelo

Kao jedan od najznačajnijih glumaca u domaćem tzv. partizanskom vesternu, Bata Živojinović je u našem filmu i dobio status identičan onom koji je u američkom vesternu imao Džon Vejn. Međutim, on je ostvario i niz drugih uloga u delima različitih žanrova, ne dozvolivši da se glumački tipizira i da likovi iz jednog žanra preovladaju u njegovom kreativnom izražavanju. Smatrajući da svako vreme ima svoje zahteve, a da publika ima pravo da bira i gleda ono što joj se dopada, ostvarivao je raznovrsnost kao sam princip životnog postojanja.
Ukoliko je pretpostavka života njegova raznovrsnost, onda se u brojnim Batinim ulogama ona potvrđuje i kao osnovno umetničko načelo. Zato je u njegovim dijametralno suprotnim ulogama i došao do izražaja i onaj dubinski arhetipski naboj iskonske životne energije. Nadimak „Životinja“, iako se izvodi iz njegovog prezimena, upućuje prvenstveno na tu njegovu prirodnu, animalnu vitalnost kojom je zračio s ekrana. U njenom arhetipskom potvrđivanju, ona je, međutim, uvek i osenčena svojom suprotnošću, smrću kao mogućem ishodu junakove težnje ka podvigu. Ovaj nadimak iskazuje složeniji znakovni aspekt njegovog glumačkog identiteta u komunikacijskim relacijama u kojima označeno znaka ne pretpostavlja utvrđeno određeno značenje već značenjski pluralitet.
Živojinovićev stav o sebi kao glumačkom znaku, Zečević je u ovoj monografiji o njemu argumentovano potvrdio i adekvatno dimenzionirao atributskom veličinom. Taj veliki znak je u našem filmu i kulturi dobio i simboličko značenje. Imajući u vidu da je svaki simbol znak, ali da svaki znak nije simbol, jasna je razlika između glumca kao znaka i velikog glumca, poput Bate, koji je kao veliki filmski znak postao i simbol glumačke umetnosti. Ilustrovana fotografijom Živojinovićevog velikog skoka iz filma „Tri“, naslovna strana knjige ukazuje uzletom raširenih ruku ka doskočnom mestu na njegov glumački put od znaka do simbola. U receptivnom polju taj simbol ima polivalentno značenje i predstavlja obeležje ne samo svog vremena već i onih drugih, pa tako filmski junak partizanskog filma, oličen u Valteru, postaje simbol herojstva u kineskoj sredini.
U relaciji s velikim znakom, simbol koji predstavlja Bata Živojinović nema samo svoju konvencionalnu, znakovnu, već i arhetipsku dimenziju koju je stekao priznanjem kolektiva. Kada se pomene njegovo ime i pokaže njegova fotografija, onda on simbolizuje glumca čiji je status neupitan u kulturnom prostoru. Svest o tom statusu iskazivao je i on sam kada je nastupajući u spotovima, rečima: „Kad vam Bata kaže“, davao reklamnoj poruci upućenoj gledaocima potrebno sugestivno značenje. U tim reklamama on je brendirao svoju ličnost i postao prepoznatljiv lik naše masovne kulture.
Zasnivajući svoju monografiju na poznavanju ne samo filmologije već i antropologije, semiologije, kulturologije i medija, Zečević je podario našoj kulturi dragocen doprinos osvetljavanju jedne glumačke veličine kakvu je sazdala ličnost Bate Živojinovića. Preciznom, jasnom i argumentovanom analizom, autor „Velikog filmskog znaka“ sačinio je vrednu knjigu koja je veličanstven i trajan spomenik kakav i dolikuje Živojinoviću, ali i svojevrstan obrazac za dalja, identična istraživanja umetničkog doprinosa i drugih naših velikih glumaca.