Da preživimo, ali i da ne pokleknemo

Obeležena osamstogodišnjica autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve (1219–2019)

Povodom obeležavanja najznačajnijeg istorijskog jubileja za Srbe – osam vekova nezavisnosti SPC – patrijarh srpski Irinej sa svim arhijerejima uputio je monaštvu, sveštenstvu i vernom narodu saborsku poslanicu, podsećajući da je pre 800 godina zalaganjem Svetoga Save, najveće i najznačajnije ličnosti u istoriji našeg naroda, Srpska pravoslavna crkva dobila svoju samostalnost, tj. autokefaliju.
„Sveti Sava je toliko toga uradio za šezdesetak godina svog ovozemaljskog života (…) On je izdejstvovao autokefalnost Srpskoj crkvi i kao njen prvi arhiepiskop organizovao njen duhovni život u jedanaest eparhija, sa mnogobrojnim manastirima i protopopijatima. On je preusmerio razvoj srpske sakralne arhitekture izgradnjom Hrama Spasovog u Žiči i otvorio nove horizonte srpskog živopisa slikarskim programima Studenice i Žiče. On je otac srpske književnosti kao pisac Žitija Svetog Simeona i autor pisama i beseda. On je utemeljio srpsko crkveno pravo kako tipicima za Karejsku isposnicu i manastire Hilandar i Studenicu, tako i čuvenim Zakonopravilom (Nomokanonom) i hrisovuljama koje je sa ocem i bratom pisao. On je obavljao važne državne i diplomatske misije sa Bugarima i Ugrima, negovao dobre odnose sa istočnim patrijaršijama, održavao delikatne crkveno-političke odnose sa Rimom i bio pionir međureligijskog dijaloga sa islamom. On je podigao ili kao drugi ktitor obnovio i velikodušno darivao manastire Hilandar, Vatoped, Iviron, Veliku Lavru, Karakal, Ksiropotam i Filotej na Svetoj Gori, Žiču, Mileševu i studeničke isposnice u Srbiji, manastire i crkve u Jerusalimu, Vitlejemu, Aleksandriji i Solunu, kao i u Rimu i Bariju. On je postavio temelje srpske medicine osnivanjem bolnica u Hilandaru i Studenici. On je neumorno radio na prosvećivanju svog naroda svetlošću jevanđelske istine. On je kod Srba neumorno razvijao ljubav prema bogosluženju, pokazavši im, svojim primerom, objedinjen molitveni podvig zajedničke i pojedinačne molitve, kao i ljubav prema bogoslužbenim tradicijama prednemanjićke Srbije, Svete Gore, Carigrada i Jerusalima.“

Ukazujući na odgovornost pred značajem ličnosti i događaja koji proslavljamo, arhijereji Srpske pravoslavne crkve uputili su poslanicu kako bi, kako kažu, istovremeno podelili radost ove značajne godišnjice i, na osnovu pažljivog sagledavanja i pravilnog razumevanja vremena i okolnosti u kojima je Sveti Sava ostvario ovo veliko delo, sagledali i razumeli i okolnosti vremena u kojem mi danas živimo.
„Početkom 13. veka, kada je velikog župana Stefana Nemanju na prestolu već stabilne države, koja je prvi put objedinila skoro sve srpske zemlje, nasledio njegov sin Stefan Prvovenčani, Srbija, čiji položaj, veličinu i ugled uvažavaju i Istok i Zapad, konačno postaje hrišćanska kraljevina. Mlada kraljevina je postavila političke okvire i dala zamajac uzrastanju i širenju pravoslavne vere i stvaranju čvršćih institucionalnih okvira Srpske crkve i države. To će u jednom značajnom trenutku Sveti Sava caru Teodoru Laskarisu reći znamenitim rečima kojima je započela njegova misija sticanja autokefalije: ’Skrbno i pečalno mi je, care, jer moja zemlja nema svog arhiepiskopa; a još i mnoge zemlje su okolo otačastva mi u oblasti države naše, no nisu napredne božastvenim ispravljenjem.’ Srpski narod se u to vreme – baš kao i danas – nalazio na geografskoj, duhovnoj i političkoj vododelnici Istoka i Zapada. No to nije sprečilo nego je nadahnulo Svetog Simeona Mirotočivog i njegove svete sinove Savu i Stefana Prvovenčanog da mudro i blagorazumno vode dvojedini brod srpskog naroda, brod Srpske crkve i srpske države, kroz Scile i Haribde sukoba Istoka i Zapada koji nisu bili manji od ovih današnjih.“

Sveti Sava, podsećaju naši arhijereji, nadahnut ljubavlju prema svome rodu, uz saglasnost brata, Svetoga kralja Stefana Prvovenčanog, donosi jednu od najvažnijih odluka u istoriji srpskog naroda.
„On, u doba kada je pravoslavno Istočno rimsko carstvo rasparčano i pregaženo, kada krstaške horde ognjem i mačem uspostavljaju u prestonom Carigradu Latinsko carstvo i postavljaju svog, latinskog patrijarha, odlazi vizantijskom caru i carigradskom patrijarhu, tada izbeglicama u maloazijskom gradu Nikeji. Tamo od njih, poštujući u potpunosti kanonski poredak Pravoslavne crkve, dobija punu autokefaliju za Crkvu u svom narodu, sam postavši prvi Arhiepiskop svih srpskih i primorskih zemalja.“
Dobijanje autokefalije za Srpsku crkvu, stoji u Poslanici, jeste prvenstveno crkveni događaj, ali onaj koji je imao i veliki politički značaj.
„Oblasti sa različitim političkim tradicijama, okupljene u jednu državu, sada su povezane u jedinstvenu duhovnu celinu. Nesumnjivo je da je Sveti Sava, tražeći autokefaliju, imao u vidu i nacionalni, državni interes srpskog naroda. Zbog toga je već na povratku iz Nikeje u Srbiju uredio Zakonopravilo (Nomokanon), knjigu koja je uz crkveno-kanonska pravila obuhvatala i građansko-pravne norme.“

Plodovi sticanja autokefalnosti su nepobitni i dalekosežni. Oni, stoji u Poslanici, „obeležavaju svu našu istoriju u svim oblastima života, nauke, kulture, duhovnosti i državnosti – jednom rečju, identiteta i samog istorijskog bića i opstanka našeg naroda. Pod okriljem autokefalne Crkve, arhiepiskop Sava, sa sedištem u manastiru Žiči, uspeva da pokrene sve stvaralačke snage naroda, da oduševi, da ponese, da upali oganj vere i unese Jevanđelje Hristovo u svaku dušu, u sve odnose, u vasceli narodni život. U tome je tajna duhovnog, materijalnog i političkog uspona Srbije u srednjem veku. U tome je tajna zlatnih vekova srpske srednjovekovne države (…) Zahvaljujući opredeljenju Svetoga Save omogućeno je i dovršeno identitetsko uobličavanje i sazrevanje srpskog naroda, a crkvenom samostalnošću i potonjim duhovnim plodovima koje je ona dala projavljeno je njegovo crkveno, kulturno i nacionalno punoletstvo. To Savino opredeljenje formiralo je poseban, nama Srbima beskrajno dragocen, Svetosavski Zavet, Hristov Novi Zavet ostvaren u istorijskom iskustvu srpskog naroda, Zavet bezgranične žrtvene ljubavi prema svom narodu, njegovoj Crkvi i njegovoj državi, prema istini, pravdi i slobodi. Iz tog Zaveta iznikao je i potonji Kosovski, svetolazarevski Zavet, kao i sva druga, u odsudnim vremenima zavetna opredeljenja i dela srpskog naroda. Zahvaljujući tome, preživeli smo i pobedili sijaset iskušenja i nevolja koje su pratile, a, kako vidimo, i danas prate istorijsku sudbinu našeg naroda“.

Vernost Svetosavskom Zavetu, stoji u Poslanici, omogućila nam je da preživimo, ali i da ne pokleknemo. „Nije dovoljno samo preživeti, poučava nas Zavet: treba uspravno stajati! (…) U znaku Raspeća i Vaskrsenja Hristovog nalazi se sav život i istorijsko trajanje našeg naroda i naše Crkve. Stradale su svetinje i sa njima kulturna i istorijska dobra. No i pored toga svetosavski duh čini da i dalje, u istoj meri, Crkva stvara, preobražava i spasava svoju decu. Zato se u nadi molimo da vernost svetosavskom Putu koji u život vodi i Svetosavskom Zavetu osposobi srpski narod da očuva svoju svetu i zavetnu pokrajinu Kosovo i Metohiju, svoju milu Boku i ponosnu Crnu Goru, kao i sve one druge krajeve i zemlje nad kojima su se nadvile ruke silnika ovoga sveta sa ciljem da ih nasilno i nepravedno otmu.“
Od vremena u kojima je Sveti Sava stekao autokefaliju pa do danas prošlo je osam vekova, a duhovna snaga naše crkve, ističe se u Poslanici, čvrsto i nepromenljivo usmerava sve velike događaje u istoriji srpskog naroda. Štaviše, bez nje kao nosioca i svedoka večnih istina i nepresušne duhovne snage, naša istorija i naš opstanak na tlu uvek nemirnog Balkana, raskrsnici mnogih etničkih kretanja, duhovnih i kulturnih uticaja i raznih osvajačkih ambicija, ne može se ni zamisliti.
„Naš narod u najvećem periodu svoje istorije nije bio objedinjen unutar istih državnih granica, pa ipak nije izgubio svoj identitet, jer ga je čvrsto ukotvio u Crkvi. Tako i danas, tamo gde je prisutna u srpskom narodu, Crkva čini temelj njegovog identiteta. Posebno u krajevima gde je ugrožen, narod u Crkvi Svetosavskoj nalazi snagu za dalji opstanak, nalazi tiho pristanište i utehu za svakodnevni život. Zato recimo jasno i glasno: bez Svetosavske Srpske pravoslavne crkve, mi Srbi, kao narod, danas ne bismo ni postojali!“

Žiča, rodno mesto naše autokefalnosti

Centralnom proslavom u Žiči, manastiru u kojem je posle sticanja autokefalije 1219. uspostavljeno sedište arhiepiskopije, u prisustvu patrijarha Irineja, srpskih arhijereja, sveštenstva i na hiljade pristiglih vernika, obeležen je istorijski jubilej – osam vekova nezavisnosti Srpske crkve.
„Evo nas u našoj najvećoj svetinji. Oko nje se narod sabirao, molio, veru svoju širio i jačao. Ovde je pre osam vekova počela istorija naše autokefalnosti. Stefan Nemanja i Sveti Sava ovde su stvarali planove. Znali su da narodu treba organizovana i samostalna Crkva i država. Njih su osnivali sveti ljudi, velika dinastija Nemanjića. Temelji su naši sveti. To je tajna na osnovu koje je naša crkva posle mnogih stradanja opstala. Naše svetinje su stradale. One su bile po lepoti ponekad i iznad velikih vizantijskih svetinja. O tome svedoči i naša Žiča“, istakao je patrijarh srpski Irinej u svojoj besedi.
Obeležavanje jubileja nastavljeno je na Kosovu, posetom manastirima Visoki Dečani i Pećka patrijaršija, gde je služena Sveta liturgija i svečanom akademijom koja je pod nazivom Zavet Svetog Save održana u Centru „Sava“.
U okviru obeležavanja velikog jubileja otvorena je i izložba u Muzeju SPC Osam vekova umetnosti pod okriljem SPC, koja će trajati do 9. decembra. Na izložbi su prikazani umetničko-duhovno-kulturni predmeti od 13. do 20. veka, koji dolaze sa svih prostora na kojima su pravoslavni Srbi živeli, a izloženo je i oko 135 rukopisnih knjiga iz bogatog fundusa koji postoji u riznicama SPC, kao i rukopisne knjige od 12. do 13. veka na pergamentu s divnim, srebrnim, umetnički obrađenim okovima.

foto: Zoran Jovanović /Novosti/