Umetnost slobodne mašte i 52 srpska crtača

RAPORT IZ SVETA LIKOVNIH MITOLOGIJA

Piše Dragan Jovanović Danilov

U knjizi Ars phantastica posvećenoj radovima najvrsnijih domaćih savremenih crtača fantastike, Dejan Đorić, možda najbolji poznavalac ove umetnosti na našim prostorima, dospeo je do onog što se može nazvati nadumetnička, ili nadcrtačka istina

Nedavno je u izdanju beogradskog izdavača Grafika Jakšić izašla, na srpskom i engleskom, kapitalna knjiga (700 strana) Dejana Đorića. U kolor izdanju naslovljenom Ars phantastica. Atlas crteža i tekstova ovaj beogradski likovni kritičar (istaknuti saradnik i nedeljnika Pečat) prikazao je stvaralaštvo 52 srpska crtača i izbor tekstova najvećih autoriteta o različitim fenomenima fantastike u kojem je najviše njegovih priloga. Ovakve knjige su retke i u razvijenim kulturnim sredinama a strani eksperti je već smatraju nekom vrstom enciklopedije.

[restrict]

POVEST DREVNOG SUKOBA Istorija kulture nije drugo do povest drevnog sukoba i obračuna racionalističkih i ezoteričnih loža. Racionalistička misao se sa engleskog kopna (mislimo na Loka) primila u Francuskoj i preko prosvetitelja osvojila evropsko tlo. Pozitivizam i egzistencijalizam, dva filozofska gledišta u okviru savremene akademske filozofije, načinili su pravu pošast. Za egzistencijaliste Bog ne postoji, život koji je u suštini besmislen pripada samo čoveku i čovek je odgovoran za svoje izbore. Pozitivističko gledište računa s tim da se sve može razumeti pomoću nauke i matematike. Obe ove isključive filozofije potpuno su neupućene u velike duhovne istine čovečanstva. Uzgred, čini mi se da nije nimalo slučajno što su ideje prosvetiteljskih filozofa presudno uticale na osnivače Amerike (te dogmatski-sekularne superdržave) Tomasa Džefersona, Tomasa Pejna ili Bendžamina Frenklina.
I egzistencijalisti i pozitivisti preziru mitologiju, alhemiju, okultizam i misticizam, kao što to čine savremena filozofija i nauka. Sa svojim skučenim gledištima egzistencijalisti i pozitivisti su nemoćni da prepoznaju postojanje čitavog kontinenta mističnog iskustva. Pretenciozna filozofska spekulacija potpuno otuđena od vrednosti svakodnevnog života grozi se mističkog iskustva zato što ono prkosi čistom umu na svim nivoima. Savremeni filozofi i naučnici, uvek hitri da omalovaže religiozne i metafizičke tradicije, naprosto ne razumeju pravu prirodu alhemijskog simbolizma koji oličava duhovne transformacije koje su moguće u čoveku. Ima nečeg totalitarnog u prosvetiteljstvu i to totalitarno zasniva se na znanju kao formi nadmoći. Otuda iza racionalističko-prosvetiteljskih opsena pronalazimo oličenje bolesti i evropskog rastrojstva.
Treba razlikovati egzistencijalne, krvožilne umetnike čije bavljenje ima fiziološku, organsku osnovu i poosobljen izraz i apstraktne, impersonalne umetnike koji i o najbolnijim temama pišu iz čistog estetizma. Naravno da smo više naklonjeni prvima. Artificijelno ima sirenski zavodničku snagu kojoj se treba odupreti. Umetnost mora da uroni u spiralne vrtloge identiteta i da pronađe toplu plazmu postojanja.
Ali daleko od toga da je mističko iskustvo tek puki antropološki fenomen. Čim pozitivisti i prosvetitelji čistog uma pokušaju da svojim glasovitim, čistim razumom prenebregnu podsvest i san, oni im se kao sile nemerljive ponovo nametnu. Nije li se upravo usred krajolika prosvetiteljstva kristalisao katalog nastranosti i najcrnjih perspektiva buntovnog Markiza de Sada? Ezoterijska verovanja uvek nadmaše prosvetiteljsku dogmu i volterovski racionalizam. Putevi misticizma i magije uvek pobede puteve racija. Nadiracionalnost uvek razbije tvrđavu racionalnosti. Intuicija pobedi intelekt zato što je intuicija u isti mah i znanje i život. Sam život je iracionalan i nema te estetičke i socijalne teorije, niti kakve druge discipline koja bi ga mogla subracionalizovati. Dakle nemojmo se ugodno zavaravati, strasti ne mogu pokvariti rasuđivanje, jer su strasti rasuđivanje po sebi i jer se u strastima krije najviša trezvenost. Otuda je sasvim prirodno što se u doba vladavine čistog uma javljaju vesnici i vizionari poput De Sada, Remboa, Lotreamona, Bulgakova, Artoa, ili slikara poput Čiurlionisa i Arnolda Beklina koji teraju demone prosvetiteljskog mišljenja, dokazujući koliko je iracionalno ugrađeno u sam kod ljudske sudbine, i dovodeći u pitanje nametnutu zabludu da je prosvetljenom razumu sve dokučivo. Oni su svojom medijumskom inteligencijom spoznali da se iza racionalističkog heliocentrizma krije mrak.

TAJNE IREALIZMA Irealistički crtež potpuno je uništio naš poznati svet. Realistički crtež je tek granica od koje započinju neki drugi svetovi. Realistički crtež intencionalno govori poput fotografije, opisuje stvari onakve kakve jesu, asimptotski se približavajući fenomenološkoj realnosti. Realistički crtež tako ostaje slep za vrelo pulsiranje stvarnosti, za uzavrelu lavu života. Vizuelni realizam nije u stanju da zahvati one konfliktne forme podzemnih, nevidljivih strujanja. Nasuprot naturalizmu i verizmu kao njegovoj krajnosti, irealistički crtač predočava svet koji ne vidi pred sobom, već svet koji vidi u sebi. Irealistički crtež iniciran je u nas sa zlatnom epohom Mediale, koja je podrazumevala pobunu protiv jednog unisonog i pozitivističkog sveta, te temeljnu obnovu duha integralne ličnosti i integralnog organona slike. Irealistički crtež jeste individualno i generičko ime za jednu posebnu vrstu crteža koji prati izvesne entitete fantastičnog, čudnovatog, čudesnog, ezoteričnog. Irealistički crtež je udaljen od realističkog crteža onoliko koliko je san udaljen od spoljašnjeg pojavnog sveta. Dakle, irealistički crtež je kompleksan crtež zaumnosti, nadčulnog opažanja i fantazmatične infrastrukture. On ima svoju unutrašnju ezoterijsku logiku. Izlazeći iz okvira akademskog oportunizma i ikonografskih kalupa, irealistički crtež zapravo predočava stvarnost kao neizmernost nevidljivog sveta. On vidi nevidljivo iza vidljivog. A u nevidljivom se priprema ono što će se kasnije ispoljiti u vidljivom. Irealistički crtež egzistenciju tumači esencijom i tako obavlja misiju estetske transcendencije. Irealistički crtež prezire minimalizam kao puristički, emocionalno i konceptualno bespolni ćorsokak umetnosti bez kreativnog fluida čuda. Elementarna antropološka logika nalaže nam da pojam irealističkog crteža razumemo kao predstavu razuma koja je opovrgnuta duboko ličnom halucinacijom crtača. Pesnik i filozof mističar islama Ibn el Arabi smatrao je da stvarnost kao svet čula koji nas okružuje nije ništa drugo do san. 
U knjizi Ars phantastica, koju prate radovi najboljih savremenih srpskih crtača fantastične orijentacije, možda najbolji poznavalac fantastične umetnosti na ovim balkanskim prostorima Dejan Đorić dospeo je do onog što se zove nadumetnička, ili nadcrtačka istina. Usmerenog na jedno, koliko analitičko, toliko i ekstatično sagledavanje umetnosti koja ga intrigira, za Đorića pisanje o umetnosti je i svojevrsni oblik seizmografije, pažljivo proučavanje i površinskih i dubinskih potresa u njoj. Onih promena koje u umetnosti ne dolaze preko noći, već tiho, „na nožicama golubice“. Dejan Đorić sebe vidi kao pratioca umetnosti iz drugog plana. U prvom planu su, dabome, sami umetnici bliski njegovom intimnom biću, a sa opusima zrelim za jednu temeljnu elaboraciju. Pisati o ovim umetnicima značilo je učestvovati u izazovnom ritualu tumačenja. Umetnici kojima se Dejan Đorić dugi niz godina bavio obnavljaju crtež i klasičnu uljanu sliku kao autonoman estetski predmet. Oni samim tim obnavljaju tajanstvenu moć figurativne slike, čuvajući svetlost spiritualnog. Hrišćanski svet je ljudsku figuru, podsetimo se, primio (posredstvom Vizantije i romanskog sveta) od antičkog sveta. Evropska umetnost upravo počinje tom apoteozom ljudske figure kao slike čoveka i slike boga.

POSVETA SLOBODI Đorića su ovde zanimale autentične individualne crtačke mitologije. Na prvi pogled ovakva crtačka figuracija može ignorantskom oku izgledati istorijski preživela i prevaziđena. No na drugi pogled otkrivamo „umetnost slobodne mašte“, da upotrebim izraz Herberta Rida, onu koja poseduje upućenost na smisao jednog višeg reda, umetnost koja ima duboki simbolični podtekst. Ovu kolekciju crteža pokreće žudnja za transcedentnim, za nečim drugačijim od ovog sveta, za onim što u sebi nosi tajnu i čudo, za onim što prelazi granice i međe. Za crtače zastupljene u ovoj kolekciji važan je taj pogled unutra, jer tajne su zapisane duboko u nama samima, a ne van njih i tu ih i treba tražiti. A do tajne se dolazi jezikom tajne, jezikom misterije. Prizori koje oni fiksiraju na svojim višestruko kodiranim crtežima zadobijaju enigmatsku auru, kao u snovima. Kroz dijalog s verodostojnom istorijskom memorijom, kroz reintegraciju predmetnog sveta, temeljnu obnovu narativnih postupaka izražavanja i vizuelno poetski zanos, ovi crtači koje Dejan Đorić estetski potvrđuje, proveravaju formule i optiku našeg vremena. Ovi crtači koji u crtačkom polju traže i nalaze magijsko i fantastično, i s kojima srpski crtež ravnopravno participira u evropskoj figuraciji, prizor i simbol razumeju kao zatvoren pojam pun smisla, ili obećanja smisla kojim su nam osvetlili ono što nam je bilo neosvetljeno. Oni su nas ponovo vratili arhetipskim ukazanjima, vizuelnim prasećanjima i, napose, dionizijskoj radosti crtanja, napravivši mostove prema nepoznatim predelima mistike.
Ključna rečenica kojom Đorić definiše svoju knjigu glasi: „Fantastična umetnost pre svega je visok izraz slobode i njoj je saobraženo ovo izdanje.“ Zahvaljujući svojoj nesvakidašnjoj kulturološkoj imaginaciji i erudiciji koja je nadideološka i pre svega dekadentno individualistička, Dejan Đorić ume da na slikarskom i crtačkom polju vidi „onaj sjaj koji nije od ovog sveta“, te da detektuje skrivenu šifru umetničkog dela. U ovoj knjizi Đorić je sortirao citate koje je kroz dugi niz godina čitanja i proučavanja dubinski akumulirao. Citati koje je ovaj istraživač odabrao su svojim značenjima usađeni u kontekst referencija na fantastiku u likovnoj umetnosti i književnosti. Na jedan svet nepristupačnih ponora do kojeg nemamo neposredni pristup. Po Đoriću fizički svet treba prepustiti neurofiziolozima i fizičarima, a imaginarni umetnicima i piscima, jer velika je i neizmerna udaljenost između ta dva sveta. Uostalom, nije li sam Đorić na jednom mestu zabeležio da bi najstrašniji muzej na ovom svetu bio muzej ljudskih snova.

[/restrict]