ĐORĐE JANKOVIĆ – UKAZALI SE VEKOVI SKRIVANE SRPSKE PROŠLOSTI (2.deo)

Razgovarao Jovo Bajić 

I u ovoj knjizi ređate nove argumente kojima dokazujete da su Iliri, starosedeoci naših prostora na Balkanu, bili u stvari Srbi. Šta još treba da se ponudi kao dokaz da bi se predstavnici te elite, obuzete „gotskom fascinacijom“, podstakli da polemišu s vašim tvrdnjama da su Srbi starosedeoci Balkana?

Nema uslova za polemiku, jer se njihovi argumenti svode na sporna tumačenja spornih pisanih izvora. Nema ni potrebe za polemikom. Ćutanjem i sprečavanjem istraživanja otkrivaju da im je cilj ne utvrđivanje istine već odlaganje njenog ugrađivanja u udžbenike, ne bi li što više generacija đaka učilo pogrešno. Nedavno je bilo reči u štampi o propagandi albanskih ideja u našim udžbenicima. Da li su takvi udžbenici povučeni, da li se nešto promenilo? To je pitanje državne politike i nadležnih ministarstava. Arheologija je egzaktna nauka. Branitelji teza da su Srbi ovamo doseljeni, i to poslednji, obično kažu „nema dokaza“ da su Srbi autohtoni, ali ne nude dokaze da nije tako. Zato nema para za prave projekte, nedostaju istraživanja domorodaca predrimskog i rimskog doba, pa je onemogućeno njihovo poređenje s istovremenim slovenskim kulturama. Valjda bi im „pravi“ dokaz bio natpis na ćirilici iz rimskog doba, na kome bi pisalo „Ja sam Srbin a ne Ilir“. Naravno, to je nemoguće. Treba strpljivo porediti staništa, grnčariju, način ishrane, pogrebne obrede itd. Nema sumnje da su se neki Srbi selili u vreme cara Iraklija, kao i da su Sloveni živeli u gradovima Ilirika pre kraja 6. stoleća. O tome sam pisao u Stratumu, ali te seobe ne mogu biti dokaz da Srbi nisu potomci Ilira.

Već činjenica da su Tvrdoš i Ilovica uspostavljeni kao manastiri u 5. stoleću, oko još starijih crkvi, bila je iznenađenje. Zatim se razjasnila osobenost crkava rimske provincije Dalmacije iz 4–7. stoleća, pa je postala jasna razlika između „Ilira“ – Srba i „Romana“ – Latina. U Tvrdošu je utvrđeno da skeleti kaluđera i mitropolita hercegovačkih iz 16–17. stoleća pripadaju uglavnom „Ilirima“. Dodajmo tome da su neka naša (i ruska) današnja prezimena poreklom od Ilira.

Proučavanjem arheologije plemena Limiganata u Banatu i Bačkoj iz 3–4. stoleća takođe je uspostavljena veza između Slovena i neromanizovanih Ilira, između rimskog i predrimskog doba. Danas je dokazano da to stanovništvo pripada kompleksu Kijevske kulture 3–5. stoleća, to jest reč je o Slovenima. Iste su kuće, kuhinjska grnčarija, čak je na Donu nedavno nađen zapon jednak nalazu iz Beograda. Andrej Oblomski, kolega iz Arheološkog instituta RAN iz Moskve, napisao je o tome članak i ponudio ga Starinaru, časopisu našeg Arheološkog instituta, ali oni su ga odbili; objavljen je u Glasniku Srpskog arheološkog društva. Dakle, Sloveni su nesumnjivo živeli na našim obalama Dunava pre Velike seobe naroda, u Rimsko doba. Osim toga, pokazao sam da je njihova kultura srodna domorodačkoj na tlu Rimskog carstva. To je omogućilo iskopavanje u Skelanima kod Bajine Bašte, gde je nedavno nađena dobro datirana istovremena grnčarija. Pokazalo se da domoroci, „Iliri“, nisu bili romanizovani, jer su i dalje spremali hranu na tradicionalan način, u tradicionalnom posuđu predrimskog porekla, kakvo je nađeno i u Potisju, u Čurugu. Druga istraživanja pokazala su da postoji još starija veza „Ilira“ Podunavlja i Zarubinjecke kulture u Podnjeprovlju, a to je slovenska kultura koja prethodi kijevskoj. Tako je uspostavljen istorijski kontinuitet i prostorno jedinstvo Slovena, te i naše ilirsko i opšteslovensko poreklo u Podunavlju u preistoriji. Sada je samo pitanje kojom brzinom će ova saznanja biti raširena i kada će biti ugrađena u istorije i udžbenike. Treba proučavati domorodačku kulturu provincije Dalmacije, rimskog i predrimskog vremena, mada je već očigledno da je reč o Srbima.

[restrictedarea]

U vašoj knjizi izdvajaju se dva pojma: Predanje i Pomesna crkva Srba. Da li biste nam obrazložili šta podrazumevate pod ta dva pojma i jesu li oni u uzajamnoj vezi?

Za moto knjige sam uzeo reči Svetog Viktorija Lerinskog, da ih ovde prenesem sasvim sažeto: predanje se preuzima od predaka i prenosi neizmenjeno mlađim. Bez predanja nema naroda ni plemena ni porodice. Predanja su skrivena u nekim toponimima, uzrečicama, običajima, narodnim pričama; ponekad potiču iz preistorije. Božić je naše predanje, srpsko i slovensko, ali su ga drugi Sloveni uglavnom zaboravili. Potiče iz doba kada je uvedeno spaljivanje mrtvih i sadrži sećanje na neočekivanog gosta. Slava može imati još starije poreklo, u poštovanju rodonačelnika; s pokrštavanjem za pokrovitelja i posrednika uzima se neki svetitelj.

Neka predanja nam danas deluju kao nešto nehrišćansko, kao dvoverje, a nije tako. Po Zakoniku cara Dušana, konj i oružje umrlog vlastelina davani su caru, a kralj Dragutin je prilikom abdikacije predao bratu konja i oružje. Konj je zapravo vrsta božanske sile, spominje se u Starom zavetu, a vladar je posrednik u njenom prenošenju. To nas vodi do žrtvovanja konja po starom pogrebnom obredu, i još dublje do Rgveda i Arijevaca. S Indijom nas povezuje i jelen, prikazivan na našim nadgrobnim mramorima kao posrednik u odlasku duša umrlih, ali i u spasonosnom odlasku Rastka na Svetu Goru. Čak se jelen prikazivao kao Agnec, umesto jagnjeta. Vidimo da su drevna predanja bila utkana u svakodnevni život naše Pomesne crkve, i da su je činile osobenom, ličnosnom.

Ono „pomesna“ podrazumeva jedan jezik, a nekada su jezicima nazivana pojedina plemena odnosno narodi. Ta zajednica, a govorimo o Srbima, nije nastala u vreme pokrštavanja već znatno ranije. Apostol Pavle nije došao u Ilirik da propoveda beslovesnim ljudima nego zajednici svesnoj Boga, sa svojim iskustvom i proročanstvima. Sloveni su prošli kroz slične faze duhovnog razvoja kao Jevreji u Starom zavetu, zajedno s lutanjima i zabludama, a Srbi su ih najbolje sačuvali. Lepo se može pratiti duhovni razvoj. Najstarije je sećanje na Potop, kojim se, mislim, završilo Starije kameno doba, vreme divljaštva i greha koga ljudi nisu bili svesni. U Mlađem kamenom dobu, neolitu, već se zna za postojanje duše, živi se u monogamnoj porodici, poštuju se preci. U vinčanskoj kulturi, zapravo državi, izgleda da je postojalo proročanstvo o Bogorodici, dakle pre nego u Starom zavetu. Nastaje svest da je telo grešno, pa je u eneolitu i bronzanom dobu raširen običaj spaljivanja pokojnika da bi se duša očistila. To su bili preci Slovena. Pojavljuju se stilizovane likovne predstave neke tri osobe, što mogu biti Sveta Trojica, i veza su s Arijevcima na području od Irana do Indije i njihovim zabludelim trojstvom. U odmaklom gvozdenom dobu više nema likovnih predstava koje bi upućivale na predstavljanje božanstva. To pokazuje da su Iliri, preci Slovena, tada shvatili nekim putem da se Bog ne prikazuje, kao i kod Jevreja. Vidimo duhovni razvoj kroz hiljade godina, završen primanjem hrišćanstva, a taj kontinuitet govori o celini, da je postojala pripremljena duhovna zajednica Srba i Slovena za primanje hrišćanstva. U tom smislu Pomesna crkva je začeta onda kada su sklopljeni prvi zaveti s Bogom, a to je bilo u dubokoj preistoriji. Novozavetna Srpska pravoslavna crkva nastala je postepeno, ustrojavanjem ukupne pravoslavne crkve, počev od „ilirskih“ vremena, apostolskih, do danas.

I u ovoj knjizi produbljujete vašu raniju tvrdnju da je Apostol Pavle sa svojim učenicima prošao kroz naše krajeve i među Srbima sejao Hristovu nauku i zasnovao crkvu. Jeste li zbog toga Pomesnu crkvu Srba nazvali apostolskom crkvom?

Da. To je predanje, naše i rusko, ali je ono kod Rusa zapisana tvrdnja, a kod nas sećanje na Apostola Pavla, još uvek živo posle skoro 2000 godina. U Nestorovom letopisu piše da je Apostol Pavle učio u Moravi koja je u Iliriku, gde su živeli prvi Sloveni, a pošto Rusi vode poreklo od Slovena s Dunava, onda je i njima bio učitelj Apostol Pavle. Po jednom apokrifnom nastavku Dela apostolskih može se zaključiti da je Apostol Pavle prošao putem Sirmijum–Singidunum–Viminacijum–Nais, niz Savu, Dunav i uz Moravu, to jest upravo kroz Ilirik. Kod nas nema sačuvanih sličnih zapisa, ali su rimokatolici Ivan Lučić, Danijel Farlati i Alberto Fortis zabeležili da je u jednoj manastirskoj odaji Krke postojao natpis o propovedi Apostola Pavla. Naš narod se seća čuda Apostola Pavla sa zmijom na Mljetu, pokazuje mesta kuda je hodao (Kistanje), mesta gde je propovedao (Pavlova pećina kod Trebinja, Stijene Svetoga Pavla kod Omiša). Ono se ne ogleda samo u sećanju već u držanju njegovog učenja u „praksi“, što smo dokazali svojim žrtvama, zahvaljujući Rimu, Nemcima i Turcima. Sada raspolažemo i arheološkim dokazima o širenju hrišćanstva u Podunavlju apostolskog doba, u Banatu. U Židovaru na Karašu, na drevnom gumnu, izgleda da je postojao jedan od najstarijih hrišćanskih hramova. Tamo su čak nađeni predmeti koje je u rukama mogao da drži Apostol Pavle. Ovaj arheološki nalaz se potpuno uklapa u slovensko predanje. Šteta što nisu sprovedena pažljiva arheološka istraživanja na drugim mestima gde ga pamti predanje, kao u Pavlovoj pećini, da ne spominjem manastir Krku. Činjenica da je nama osnovao crkvu Apostol Pavle, čini je ravnopravnom s ostalim drevnim crkvama, uključujući rimsku crkvu. Može se postaviti pitanje a gde je ilirska patrijaršija, ali ko zna šta bi bilo da Sirmijum, glavni grad Ilirika, nije brzo stradao u Velikoj seobi naroda. Naša je crkva i otačka, iako ne znamo da li se ispod grčkih i latinskih imena episkopa krije neki Ilir – Sloven. Naime, arheologija nam otkriva da se hramovi Dalmacije, one Dalmacije koju je car Iraklije dao Srbima, razlikuju od grčkih ili latinskih. Za to su morali postojati teološki razlozi. Naše crkve 4–6. stoleća, trikonhalne i krstobrazne osnove mogle su imati kupolu, ostale crkve su bile jednobrodne, a za to vreme uobičajene bazilike nisu građene. Hramovi s kupolom postali su pravilo u pravoslavnom svetu tek od 9. stoleća.

Napisali ste da je Sveti Sava obnovitelj srpske crkve koju je trajno usmerio pravoslavnim putem. Šta podrazumevate pod pojmom obnovitelj?

U mojoj rekonstrukciji istorije SPC postojala je arhiepiskopija za Srbe u Dalmaciji od cara Iraklija, od koga su Srbi dobili provinciju Dalmaciju u nasleđe. Ona je, izgleda, delovala i u Severnom Iliriku, tj. slivu Morave, posle razarajućih avarskih napada oko smene 6. i 7. stoleća, kada su uništene mnoge episkopije. Mislim da je sedište arhiepiskopije bilo pri hramu Svetih Apostola u Peći, jer je to bio naš najveći hram 7. stoleća. Njegov središnji deo i danas stoji, kako misli Milka Čanak Medić, a ostale prostorije pružaju se ispod sadašnjih bočnih crkava i priprate. Zbog njegovog položaja na istočnoj granici Dalmacije, a Kosovo je već bilo u Iliriku, mislim da je ta arhiepiskopija držala i Severni Ilirik, u kome su takođe živeli Srbi, ali i drugi Sloveni. Posle srpskih vojnih poraza od Bugarske, počev od 9. stoleća, arhiepiskopija je prvo premeštena u Doljane kod Podgorice, a zatim u Dubrovnik, kada su Bugari osvojili najveći deo Srbije. U slivu Morave i u slovenskim prostorima oko Soluna, Bugari obnavljaju arhiepiskopiju Prvu Justinijanu, ali sa sedištem u Ohridu. Ubrzo pošto je Srbija obnovljena 927, Rim zabranjuje slovensku Liturgiju 935. godine u Splitu. Kada je Vizantija zauzela Dubrovnik, Srbi su ostali bez sedišta Pomesne crkve na svom tlu, i počelo je ukidanje narodnog jezika. U Dubrovačkoj arhiepiskopiji, kao i u Ohridskoj arhiepiskopiji, nadvladala je grčka Liturgija u 11–12. stoleću. Vojislavići onda koriste antipapu da osnuju Barsku arhiepiskopiju za svoju zemlju, ali je ona brzo postala latinska, što je izazvalo žestok odgovor Stefana Nemanje. Pošto je sada država obuhvatala oblasti dve stare arhiepiskopije, Sveti Sava ih sažima u jednu jedinstvenu crkvu – Arhiepiskopiju Dalmacije i Raške, po natpisu u Mileševi. To je priznato u istočnim patrijaršijama i u Rimu. Dakle, Sveti Sava je obnovio ono legalno stanje iz 7–9. stoleća, pre pokrštavanja Bugarske. Naravno, temelj je crkva Ilirika koju je zasnovao Apostol Pavle postavljajući Andronika za episkopa Slovena u Sirmijumu. Sveti Sava nije zaboravio Panoniju, ali još uvek ima jako malo podataka o zbivanjima u Posavini.

Jedan ste od retkih arheologa iz Srbije koji su imali sreću da se bave istraživanjima u Kninskoj i Bosanskoj krajini, Istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori, gde ste došli do izuzetno važnih otkrića. Ima li još u srpskim zemljama ostataka neistraženih građevina i grobova koji bi, posle istraživanja, mogli da osvetle srpske vladare iz dinastija Vlastimirovića, Vojislavljevića, Vukanovića?

Samo sam iskoristio priliku, uz pomoć dobrovoljaca i naših vlasti. Trudio sam se da sagledam celinu naše prošlosti, zato su mi bila važna istraživanja na zapadu stare Srbije. Nesumnjivo je da postoje mnoga neuočena ili neotkrivena važna arheološka nalazišta. Pođimo od spomenutog Rasa, odnosno Gradine Postenje. Tamo se nalazi neistražen dvorac iz 9. ili 10. stoleća, sa suterenom, prizemljem i najmanje jednim spratom, sa saunom, pridvorskom crkvom i grobnom kapelom, u kojoj su bili sahranjeni raški župani. Njihove kosti valjda su sada smeštene u neku kartonsku kutiju na Filozofskom fakultetu, ako nisu bačene. Zašto ne istražimo i obnovimo ovaj zamak? U Rasu je moralo biti još dvoraca i crkava. Zna se za jedan istovremen kneževski dvor na Gradini Martinića u Zeti, ali on nije arheološki istražen, osim pridvorske crkve. Zahvatao je površinu preko 1.600 kvadratnih metara, zajedno s unutrašnjim dvorištem. Pa takvih dvorova mora biti još, i u drugim krajevima! Važni su Podrinje i Polimlje, potpuno neistraženi, ali tamo jedva da ima muzeja. Berane i Priboj imaju arheologa, a na levoj obali Drine postoji samo Muzej Semberije u Bijeljini. Muzej u Loznici je ugašen. Nismo ni pokušali da nađemo gradove zabeležene u 10. stoleću u delu Konstantina VII Porfirogenita! Gde su Drsnik, Dostinik, Međurečje i drugi? Ili gde su bili gradići sa crkvama zabeleženi u spiskovima Ohridske arhiepiskopije ranog 11. stoleća. Ponegde se zna za drevne crkve, koje mogu voditi ka istovremenim dvorcima i gradovima. U Šipovu, gde je bilo sedište župe Plive, nađeno je groblje 7–9. stoleća, ali crkve još leže pod zemljom. Nije moguće da u Bosanskoj Krajini nema gradova, zamkova i crkvi podignutih između 7. i 12. stoleća.

Najveći propust je neistraživanje arheologije Kosova i Metohije. Tamo su još u 10–11. stoleću zabeleženi naši stari gradovi kao Zvečan i Lipljan, za koje se tačno zna gde su, pa su opet zanemareni. Tako i dvorac Pauni na Kosovu, Idvor i drevni Istok u Metohiji i tako dalje. Pećku patrijaršiju je iskopavao pre Drugog svetskog rata arhitekta Đurđe Bošković, a ni manastire Arhanđele prizrenske i Studenicu hvostansku nisu istraživali arheolozi, pa ni Banjska nije prošla mnogo bolje. Govorim o manastirima koji svi redom imaju dugu prednemanjićku istoriju. Velika iznenađenja mogu se očekivati u slivu Morave, gde je postojala tajanstvena istoimena kneževina. Sakupili su se i zanimljivi nalazi u Sremu i Banatu. Mogu da nabrajam u nedogled.

Ili, evo primera našeg najstarijeg glagoljskog natpisa, na delu krčaga za plaćanje poreza u vinu. Našao ga je slučajno Albanac prilikom prekopavanja Čečana na Kosovu, i slučajno ga prodao profesoru Relji Novakoviću, pa je sada u Narodnom muzeju. Izložen je u Galeriji fresaka, mada natraške okrenut. Slučajno je otkupljen i zlatni tipar kneza Strojimira. Postoji i slučajan nalaz ćiriličnog natpisa iz Temnića, iz 10–11. stoleća, ali gde je crkva u kojoj se nalazio, ima li u njoj još kakvih natpisa? Šta bismo sve našli kada bismo tražili, a ne tražimo?

Studirali ste arheologiju na beogradskom Filozofskom fakultetu, gde ste doktorirali i bili profesor. Smatrate li se predstavnikom beogradske arheološke škole, i jeste li sva svoja istraživanja zasnivali na naučnoj praksi te škole?

Teško je govoriti o „beogradskoj arheološkoj školi“. Profesor Branko Gavela je pred izmenu zakona o nauci „pogurao“ izvestan broj arheologa da doktoriraju, pretežno na temama iz preistorije, što se podudarilo s novim otkrićima u preistorijskoj arheologiji, ali koja nikada nisu valjano objavljena. Ta generacija nije ostavila naslednike, pa ne može biti reči o školi. Danas su znanja u svetu arheologije daleko pomerena, a mi tapkamo u mestu. Moja generacija je imala izuzetnu priliku da stekne veliko terensko iskustvo još u studentskim danima, prilikom zaštitnih istraživanja tokom građenja Hidroelektrane „Đerdap I“. U arheologiji se i naučni rad odvija u dve faze, treba dobro iskopati i dokumentovati nalazište (što bi odgovaralo eksperimentu u prirodnim naukama), a zatim dobro protumačiti nađeno.

Iako smo imali pregaoce kao što su bili Mihailo Valtrović (rođeni Nemac) i Miloje Vasić, katedra za arheologiju osnovana je tek posle Drugog svetskog rata. Kao mlad arheolog, od Petra Petrovića iz Arheološkog instituta sam naučio kako se piše naučni tekst, a od Dušice Minić i drugih koleginica ljubav prema slovenskoj i srednjovekovnoj arheologiji. Profesor Jovan Kovačević, kome sam postao asistent, bio je čovek ideje, širokog znanja i shvatanja, slovenska arheologija ga nije zanimala, ali je imao objektivan pristup i podržavao me. Dakle, učio sam se radom na terenima, a zatim nastojanjem da objavim svoja istraživanja u naučnim i stručnim časopisima. Pošto sam rano bio saplitan, morao sam baš da se trudim.

[/restrictedarea]

Prof. dr Đorđe Janković studirao je arheologiju na beogradskom Filozofskom fakultetu, gde je doktorirao i započeo karijeru nastavnika, prvo asistenta, pa docenta. Još na početku naučne karijere usmerio se na prednemanjićke vekove, što potvrđuje i naslov njegove doktorske disertacije Stanovništvo Balkana u 6–7. stoleću, arheološka istraživanja. Uglavnom se bavio kasnoantičkom i srednjovekovnom arheologijom Balkana, a učestvovao je i u brojnim arheološkim istraživanjima, i o njima napisao mnoge naučne radove.
Zbog naučnih stavova koje detaljno iznosi u knjizi Predanje i istorija Crkve Srba u svetlu arheologije, neusklađenih sa stavovima kolega profesora s Odeljenja za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Jankoviću je 2009. oduzeto zvanje docenta, čime mu je uskraćeno da predaje studentima. Sve do nedavnog penzionisanja bio je profesor na Visokoj školi SPC za konzervaciju i umetnost. On ne odustaje od svojih naučnih pogleda, što potvrđuje njegova knjiga, ali i naš razgovor.

CRKVA U SRBA – PREDANJE I ARHEOLOGIJA

Knjiga Đorđa Jankovića Predanje i istorija Crkve Srba u svetlu arheologije, u izdanju beogradske „Hrišćanske misli“, Hilandarskog fonda, Univerzitetskih obrazovanih pravoslavnih teologa iz Foče i Zadužbine „Nikolaj Velimirović i Justin Popović“ iz Valjeva, tematski je vezana za dve njegove prethodne knjige Srpsko pomorje od 7. do 10. stoleća (2007) i Srpske gromile (1998). Sve tri knjige zasnivaju se na Jankovićevom mišljenju da Sloveni potiču iz srpskog Podunavlja, da su Srbi, koje istorijski izvori nazivaju Ilirima, starosedeoci Balkana i da je hrišćanstvo na Balkanu zasejao Apostol Pavle. Knjiga osvetljava razvoj apostolske Pomesne crkve Srba, koju je kasnije Sveti Sava preuredio i usmerio putem kojim ide i danas.
Ovo delo, na oko četiri stotine stranica, pored uvodnog i zaključnog dela, sastoji se od tri celine: Od Starog zaveta do Konstantina Velikog, Ustrojavanje Crkve Ilira – Srba i Obnavljanje Pomesne crkve Srba. Sadrži i opširnu bibliografiju, opšti registar i ilustrovani dodatak na kvalitetnijoj hartiji gde je objavljeno oko 180 većih i manjih fotografija u boji, kao i crteža najvažnijih arheoloških artefakata na koje se Janković poziva. U sastavu ovog dodatka je i 16 karata u boji.
Razvoj Crkve Ilira – Srba Janković uglavnom prati prikazujući crkveno graditeljstvo, kao i sve graditeljske mene koje su uslovljavale političke prilike u Rimskom carstvu, u čijem su sastavu bile provincije u kojima su živeli Srbi. Posebna pažnja posvećena je crkvi u ilirskoj provinciji Dalmaciji. Prateći istoriju crkve, Janković uporedo prati i to kako se u crkveni život uključivalo ilirsko – srpsko stanovništvo Balkana. Uporedo s tim ukazuje i na društvene procese koji su se u to vreme odvijali u okrilju Vizantije, kako se u 7. veku obnavljala srpska državnost, kako su se javljale i opstojale srpske dinastije i države koje su one stvarale.
Jankovićevi stavovi potkrepljeni su arheološkim, istorijskim, pa i etnološkim dokazima. Na brojnim ilustracijama prikazani su ostaci bogomolja, dvoraca i drugih građevina iz toga vremena koje su minulih decenija istražili i obradili arheolozi. Prikazana su i mnoga groblja, predmeti iz svakodnevne upotrebe, posuđe, nakit. Ti arheološki nalazi poređeni su s otkrićima arheologa u Panoniji, na Karpatima u Ukrajini.
Knjiga Predanje i istorija Crkve Srba u svetlu arheologije je i najtemeljnije prikazuje istoriju Srba u vremenima koja su prethodila Nemanjićima. Ovo o čemu Janković govori ne može se naći u desetotomnoj Istoriji srpskog naroda, u izdanju SKZ-a. Važno je istaći i to da je Janković značajnu pažnju posvetio i prostoru na kome se razvila srednjovekovna bosanska država za čije stanovnike istorijski izvori svedoče da su Srbi. Bavio se i time kako je nastala izmišljotina nazvana bogumilstvo, kako su i zašto kameni nadgrobni srednjovekovni mramori ili belezi perimenovani u stećke…