SUDBINA LUŽIČKIH SRBA

Piše Zoran MILOŠEVIĆ

„O zemljo srpska! Nikada te ne zaboravljam!
Tvoj obraz (lik) vidim u mislima usred sna.
Tvoje mi ime zvuči kao zvuk jasnog zvona …“

Jakub Bart Čišinski o svojoj
lužici „Rjanoj“

Pitam zašto niko od njih (antiglobalista) ne protestuje zbog nacionalnog ugnjetavanja slovenskih naroda koji se nalaze u Evropi? Genocid i germanizacija Lužičana (Srba), koji su stari Evropljani, jer su oduvek živeli u Lužicama, niko ne primećuje, osim samih Slovena. Gušenje ovog naroda odvija se i u današnjoj Nemačkoj – zabranjuju se škole na lužičkosrpskom jeziku, sprovodi germanizacija, stvaraju birokratske prepreke srpskim institucijama kulture, zabranjuju im se mediji. Evropljani! Sve se to događa danas u vašem opšteevropskom domu, pisao je 2003. godine Vladimir V. Duškin izazvan pozicijama antiglobalista koji su se bavili drugostepenim problemima, a nisu primećivali stradanje Lužičkih Srba u Srcu Evropske unije. No, ni 2015. godine stanje nije drugačije. Ako su se globalisti oglušili, šta je sa balkanskim Srbima i državom Srbijom. Zašto spavaju ostali Sloveni? Da li (samo) zbog straha od reakcije Evrope? Takav zaključak sugerišu dvojica srpskih istraživača Sava S. Vujić i Bogdan M. Basarić, u monografiji Severni Srbi (ne)zaboravljeni narod, konstatujući da bi naslov „Srbi usred Evrope“ zvučao sablasno, jer su „uhranjeni“ medijskim i političkim neistinama i lažima antisrpske propagande. Kao i Evropljani i savremeni balkanski Srbi „nemaju pojma o uporno zataškavanoj činjenici evropske istorije: da Srbi žive u Evropi već dve hiljade godina! Oni su ‚ubeđeni‘ da su Srbi ‚na neki volšeban način‘ postali narod evropskog kontinenta. Moderni Evropljanin ne zna da su Srbi došli u Centralnu Evropu, pre ili u vreme Hristovog rođenja “ (K. G. Anton), niti da je Drugi svetski rat Adolf Hitler započeo uz nekadašnje drevne srpske prestonice (Severnih Srba) Zhorželeca, sada ponemčenog Gerlica (Görlitz)!

Severni Srbi tako su postali ono što im je nebrižna sudbina nagovestila – da bivstvuju kao – „narod koji odumire!“ I to već hiljadu godina! Ali, nikako da ga pretvore u pepeo. Ili – dokrajče perfidnom metodom – asimiliranjem! Kao što se već davno desilo sa njihovom sabraćom – Polabskim Slovenima, koji su nekada živeli na prostoru „sve do nizozemske ravnice!“

Razmere tragedije najbolje dočaravaju brojke. Za vreme postojanja Nemačke Demokratske Republike, postojali su podaci o 100.000 Lužičkih Srba, ali posle 1989. godine popisom je utvrđeno samo 67.000. Lužički Srbi su nestali iz više razloga, prvi je genocid (ruski istraživači su saglasni da je genocid nad Severnim Srbima, odnosno Lužičkim Srbima prvi nemački genocid nad nekim slovenskim narodom), a drugi germanizacija.

[restrictedarea]

Od 2004. godine Nemačka je smanjila davanja za Lužičke Srbe na samo 141.000 evra godišnje, što je definitivno utvrdilo diskriminacioni kontekst prema njima. Suštinski, vlasti ujedinjene Nemačke Lužičke Srbe posmatrale su kao „veštački stvoren narod od strane komunističke NDR“, te samim tim trebalo bi da nestanu sa lica zemlje. No, Lužički Srbi nisu veštački stvoren, nego autohton narod, koji nestaje usled diskriminacije i asimilacije, navodi ruski portal voprosik.net.

 

POKUŠAJ OTPORA Lužičkosrpski političari i inteligencija sve kritičnije ocenjuju nemačku politiku prema svom narodu. Poslanik u Saksoniji, Srbin Hejko Kozel, naglašava da prava Lužičkih Srba danas ne odgovaraju standardima koje je dala EU kada su u pitanju manjine. Predstavnici inteligencije ukazuju da je država ukinula sredstva za društva i institucije ove manjine, ali i da deindustrijalizacijom svesno preseljava omladinu Lužičkih Srba u razvijene nemačke pokrajine. Ujedinjenje dve Nemačke donelo je brojne probleme: nezaposlenost i iseljavanje, asimilaciju, diskretnu zabranu lužičkosrpskog jezika, te demotivaciju omladine da uči svoj maternji jezik.

Tragičan je i sledeći podatak: do ujedinjenja dve Nemačke lužičkosrpski učilo je 5.000 đaka, a posle ujedinjenja broj je opao na 1.700. Trenutno se gase lužičkosrpske osnovne i srednje škole „zbog nedostatka polaznika“, iako u nekima ima i 100 učenika. Pomoć Lužičkim Srbima pružila su društva iz Češke, ali ne i iz Srbije i drugih slovenskih država. Škole su bile važne jer su bile mesto, osim porodice, gde su deca mogla da govore maternjim jezikom.

Poseban problem za Lužičke Srbe je što nisu imali „majku državu“. Srbija se te uloge nije prihvatila, iako je imala brojne razloge da to učini, a najvažniji je da se radi o istom etničkom stablu, istom narodu, što je utvrdila i nauka DNK analizama. Bilo je, naravno, pokušaja. Lužički Srbin, Jurij Rjenč je u Kraljevini Jugoslaviji (1931/1932)  studirao i ostavio je svedočanstva da su postojala društva prijateljstva Lužičkih Srba, koja podstiču i neguju uzajamne veze. Kada je slomljen Treći Rajh Lužica pripada sovjetskoj okupacionoj zoni, što je pobuđivalo lužičkosrpske slovenske nade. Već početkom 1946, Rjenč je ponovo u Beogradu opunomoćenik Narodnog veća Lužičkih Srba u Jugoslaviji. Sudbina Lužičkih Srba je neizvesna. Sanjaju autonomiju i priključenje velikoj zajednici slovenskih naroda, pa traže razumevanje i podršku. Išao je i kod Tita da ga moli da posreduje kod Rusa da prime njegovu delegaciju u Moskvi, ali bez uspeha. Kao i posle Prvog svetskog rata, kada su uzalud vršeni slični pokušaji.

Dok je postojala Kraljevina Češka i Čehoslovačka, one su imale ulogu „majke“, ali posle njenog raspada i Česi, i Slovaci, i Poljaci izgubili su interes da ih štite. Još jedan gorak plod donele su evroatlantske integracije – međuslovenske veze su potisnute na marginu kao nevažne, retrogradne, a čak su izazivale i sumnju u Briselu i Vašingtonu kao antievroatlantske, koje, neminovno, vode ka Rusiji. Tako su zanemarena brojna važna nacionalna pitanja, pošto je postalo „politički nekorektno postavljati ih, jer se tražila lojalnost evroatlantskom rukovodstvu, a ona se iskazivala zaboravljanjem svojih interesa“. Tako su pokidane i međuslovenske veze, a najveću žrtvu te neodgovorne politike platili su Srbi. I Lužički i Balkanski, ali više prvi, za koje su međuslovenski kontakti i saradnja imali strateški značaj.

S obzirom na to da je broj Lužičkih Srba danas sveden na oko 67.000, njihovo pitanje se može rešiti i nestankom ovog autohtonog etnosa savremene Nemačke. No, jedan, verovatno, od poslednjih pokušaja spasa ovog naroda je članak Olega Zilberta, koji za portal fb.ru januara 2015. godine ponovo otvara „pitanje Lužičkih Srba“, ovaj put obraćajući se Rusiji, podsećanjem gde su živeli i gde sada žive, jer svi raniji pokušaji nisu doneli dugo očekivanu pomoć, kao što pomoći nije bilo ni od mnogo hvaljene evroatlantske integracije i EU.

 

BOLNA ISTORIJA PUNA PONOSA Lužički Srbi su najmalobrojniji etnos slovenske grupe naroda. Prema službenim podacima popisa stanovništva u 19. veku u Nemačkoj broj (Lužičkih) Srba se kretao ovako: 1849 – 141.649, 1868 – 200.000, 1880 – 131.500, 1892 – 100.609, 1925 – 71.203, navode Vujić i Basarić. Svedeni su na 67.000 ljudi, a žive u svojoj stvarnoj i mitskoj otadžbini Lužici. Svoje ime Serb i Serbja izgovarali su i izgovaraju s posebnim ushićenjem i ponosom. Lepo je to davno uočio naš pisac Stanislav Vinaver i podvukao u svom sjajnom putopisu: „Oni kad kažu: Serb, puna su im usta, puno im srce, pune im grudi. Nikad nisam čuo da se reč Srbin izgovara sa toliko ljubavi, sreće, sa takvim mističnim nadahnućem…“ Potomci su jednog od najstarijih naroda Evrope – Polabskih Slovena, zajedno sa Srbima koji naseljavaju Balkan. Lužički Srbi su po veri rimokatolici i protestanti, a živeći u nemačkom okruženju preuzeli su mnogo i iz njihove kulture.

Polabski Sloveni su imali svoju državu koju je osnovao savez plemena: Ljutića, Bodriča i Srba. Savez plemena je tipična organizacija Slovena-pagana, što je bilo povezano sa religijom. Hrišćanska Evropa u to vreme nije želela da ima pored sebe pagansku, uz to i ratobornu državu. O ratobornosti Polabskih Slovena pisao je čak i Tacit, konstatuje  portal maxpark.com u članku metaforičkog naslova „Osuđeni da budu neprijatelji“!

Glavni udar Nemaca primili su Srbi opirući se sve do IX veka, kada je država saveza plemena uništena naletom vojskovođe Svete Rimske imperije – Henriha I. Od tada Nemci uz pomoć Rimokatoličke crkve sprovode totalno uništenje i germanizaciju Polabskih Slovena. Vrlo brzo su u potpunosti uništeni Ljutići i Bodriči. Srbi se, međutim, nisu dali, jer su imali državotvornu tradiciju i jak identitet. Tokom VII veka, da podsetimo, formirali su državu pod nazivom Polabska Srbija, koja se rasprostirala i na južnim delovima Istočne Nemačke. Srbi su upravo u ovo vreme oslabljeni, jer se jedan njihov deo preselio na Balkan kod tamošnjih istoplemenika. Da bi opstali Polabski Srbi su se udruživali sa drugim plemenima, Česima, Ljutićima itd. No, Polabsku Srbiju uništio je u X veku saksonski kralj Henrih Pticelov, pri čemu je pobio mnoštvo naroda. Ruski istoričari govore da je to bio neverovatan genocid nad Polabskim Srbima i Slovenima, jer su Nemci ubijali običan svet – uporno, nemilosrdno i sistematski. Polabski Srbi se posle toga nikada nisu oporavili, niti stvorili svoju državu. Potomci polabskih Srba koji su preživeli genocid su Lužički Srbi.

Istorija kaže da su Polabski ili Lužički Srbi imali svoje uzlete i padove, ali posle gubitka države, uglavnom padove. Dakle, posle gubitka države, knez Golštak je ujedinio sve polabske zemlje, uključujući savremeni Maklenburg, Šlezvik-Golštajn i grad Ljubicu (Ljubek). Shvativši da nema opstanka bez primanja hrišćanstva, odnosno da napadi na Polablje imaju religiozni uzrok obratio se Česima i dogovorio krštenje. Knez je revnosno nametao rimokatolicizam podanicima i u tome je uspeo. No, Srbe ni promena vere nije spasla, jer su ih u XIII veku napali krstaši i osvojene zemlje podelili na markgrofovije na čijem čelu su bili nemački vitezovi-krstaši i sveštenici Rimokatoličke crkve. Posle likvidacije kneževstva Srbi su se skoncentrisali oko Lužica, te je ovo mesto dalo novo ime ovoj etničkoj zajednici. U Lužičke Srbe od tada se ubrajaju svi Srbi koji su živeli u današnjoj Severnoj Bavarskoj i Južnoj Saksoniji.

Godine 1076. dogovorom sa Česima Henrih IV poklonio je ovom slovenskom narodu teritorije naseljene Lužičkim Srbima, što je usmerilo njihov razvoj u drugom pravcu u odnosu na balkanske Srbe. Lužički Srbi i Česi su organizovali odličnu kulturnu saradnju, a ovaj period za Lužičane je jedan od najboljih u istoriji. Česi su Lužičke Srbe preveli u rimokatoličanstvo, a uticali su i na jezik… U to vreme jezik Lužičkih Srba (sloveno-srpski) pripadao je južnoslovenskoj grupi, ali uticaj Austro-Ugarske i novi talas germanizacije, definitivno je izmenio jezik. Naime, pošto su Habzburzi zaposeli Češke i srpske zemlje mnogo toga je pošlo nagore, a u XVII veku Lužica se pripaja Saksoniji, što je pogoršalo položaj Lužičkih Srba. Ništa se nije izmenilo ni 1871. godine kada su se nemačke zemlje ujedinile, jer u idejama „velike nemačke nacije“ nije bilo mesta za Slovene. Kultura Lužičkih Srba je zanemarena, zabranjeno je učenje srpskog jezika, korišćenje tog pisma u zvaničnim dokumentima, kao i govori, isticanje različitih natpisa na srpskom jeziku na javnim mestima. Srpski narodni praznici postali su radni dani, a pored svega podvrgnuti su i radnoj diskriminaciji. Lužički Srbin je mogao da dobije posao samo ako je govorio nemački jezik sa saksonskim ili bavarskim akcentom. Međutim, većina lokalnih Srba govorila je nemački sa slovenskim akcentom.

MUKA U 20. VEKU Završetak Prvog svetskog rata i proglašenje Vajmarske Republike, Lužičkim Srbima nije doneo boljitak. Javni radnici Lužičkih Srba su se obraćali Ligi naroda radi sticanja statusa nacionalne manjine, ali pomoći nije bilo. Nemci su, međutim, sve više tonuli u šovinizam. Ipak, za vreme vlasti nacista jedini narod koji je izbegao etničko čišćenje bili su Lužički Srbi. Nacisti su mislili da su Lužički Srbi Nemci, koji govore vendskim jezikom i ostavili su ih na miru. No, za vreme nacista izgubili su pravo na nacionalnu samoidentifikaciju i nisu smeli da vaspitavaju svoju decu u srpskom duhu. Ipak, sačuvali su biološki potencijal.

Nemačko javno mnjenje je i danas podsticano da ne odobrava postojanje ove zajednice, „kao neživotvorni anahronizam, čiji su dani odbrojani“.

Inače, XX vek je možda bio najteži za Lužičke Srbe, pri čemu su preživeli dva svetska rata koja su radikalno umanjili brojnost zajednice, ali i agresivnu asimilaciju od strane nemačke države. Spaseni su od potpunog uništenja zahvaljujući dolasku Crvene armije. Rečima jednog od lidera nacionalnog pokreta Lužičkih Srba, Pavola Nede (27. aprila 1947.) to izgleda ovako, „da nije bilo ruske okupacione vlasti u Lužicu, danas ne bi postojao srpskolužički narod“. Nažalost, SSSR nije podržao želju Lužičkih Srba da se pripoje Čehoslovačkoj ili da stvore nezavisnu državu, već  se založio za opstanak u sastavu Nemačke, ali uz garantovanje nacionalnih prava. Srbi su, inače, hteli da stvore svoju državu „Slovenski Luksemburg“ – Lužice, ali predsednik SSSR-a nije obratio pažnju na Lužičke Srbe. Takođe, kada se ujedinjavala Nemačka nije obezbedio autonomiju Srba.

Pod pritiskom sovjetskih vlasti 1948. godine usvojen je „Zakon o pravima srpskogovorećeg stanovništva“, koji je prvi put u istoriji Lužičkih Srba štitio nacionalna prava zajednice. No, iako im je zakon davao mnogo prava (mogli su da obrazuju škole, kulturne i naučne ustanove) u praksi on nije primenjivan u svim aspektima. Već 1952. godine u istočnoj Nemačkoj vlasti su uspele da dovođenjem novog rukovodioca nacionalne organizacije Lužičkih Srba, Kurta Krenca, „Srbina po poreklu“, ponište uticaj ovog zakona. Naime, te godine izvršena je administrativna reforma i zemlje Lužičkih Srba su ponovo podeljene, bez suprotstavljanja „Domovine“. Pored toga, sveobuhvatna kontrola Komunističke partije i cenzura bila su glavna odličja tog vremena, a koja su krajnje negativno uticala na društveni i kulturni život Srba u Nemačkoj.

Izuzetno negativne posledice za lužičkosrpsko stanovništvo imao je i program industrijalizacije Centralne i Donje Lužice, jer je doveo do rasta migracija nemačkog stanovništva na zemlje Lužičkih Srba, što je izazvalo promene etničkog sastava stanovništva u korist Nemaca. Najveći udarac za Lužičke Srbe bio je ipak razvoj eksploatacije uglja osamdesetih godina prošlog veka, jer je nalazište bilo na teritoriji najvećih i najvažnijih sela Lužičkih Srba. Zbog ugljenokopa nestalo je dvadesetak ovih sela, pri čemu je stanovništvo preseljeno u grad. Pritom, malo je ko protestovao, osim lužičkosrpske inteligencije na čelu sa piscem Jurijem Kohom. Opoziciona srpska omladina pokušala je da pokrene list, ali je on ubrzo od Komunističke partije zabranjen. Tako su sela raseljena, a stanovništvo  u gradu izloženo asimilaciji.

Prema službenim podacima NDR, 1958. godine postojala je 101 škola Lužičkih Srba, ali je ministar obrazovanja 1964. godine proglasio izučavanje lužičkosrpskog jezika neobaveznim, tako da je naglo pao interes dece da uče ovaj jezik. Sa 12.000 đaka koji su učili lužičkosrpski broj je pomenute godine pao na 3.000. Da bi dete učilo srpski, roditelji su morali da popune pismenu izjavu. No, socijalni status lužičkosrpskog jezika u nemačkom društvu bio je krajnje nizak, što je dodatno demotivisalo roditelje da utiču na decu.

Ipak, u Istočnoj Nemačkoj stvoren je niz naučnih organizacija, muzeja, pozorišta, medija i kulturnih društava koji su zadovoljavali potrebe Lužičkih Srba i prilično usporili asimilaciju, što je trebalo i vlastima da se hvale „uspešno rešenim nacionalnim pitanjem“. Ove institucije bile su važan oslonac Lužičkim Srbima posle ujedinjenja dve Nemačke 1990. godine.  Bez obzira na sva saplitanja, Lužički Srbi su, prema rečima istoričara Merčina Kaspera, „u ujedinjenu Nemačku uneli prelepu literaturu, umetnost i nauku, razvijen obrazovni sistem, a takođe i snažno izdavaštvo i dobre štamparije“. No, nešto pre ujedinjenja teritorije Lužičkih Srba su ponovo podeljene između Saksonije i pokrajine Brandenburg. Zahvaljujući aktivnostima rukovodstva „Domovine“ prilikom ujedinjenja dve Nemačke uzeli su učešće u pregovorima i jedan od članova Ugovora o ujedinjenju predviđao je slobode za nacionalno-kulturne institucije Lužičkih Srba, kao i očuvanje mreže nacionalnih organizacija stvorenih za vreme NDR. Od tada su se Lužički Srbi suočili sa antisrpskim parolama i ponašanjima dela Nemaca. Počele su demonstracije protiv „komunista i Srba“, a videle su se i parole „Komuniste i Srbe u gasne komore!“ ili „Stranci i Vendi – napolje!“

Posle ujedinjenja česti su ekscesi, na primer da ljude koji govore lužičkosrpskim jezikom u restoranima neće da usluže, a neka privatna preduzeća su u ugovor o zapošljavanju Lužičkih Srba unosili član o zabrani govora na maternjem jeziku tokom rada.  Iako su parlamenti Saksonije i Brandenburga 1992. godine doneli ustave u kojima se štite prava Lužičkih Srba, kao i pravo na korišćenje zastave i grba, on se primenjivao samo u pokrajini Brandenburg, dok je Saksonija opstruisala ovaj Ustav.

„Uostalom“, konstatuju Vujić i Basarić, više „od dve hiljade godina traje anabaza polapskih Srba – potraga za ljudskom pravdom i etničkim pravom! Kroz beskrajno vreme, ali nažalost, i na sve suženijem prostoru. Oni i sada na tri osnovna kantovska pitanja: šta mogu da znam, šta bi trebalo da činim i čemu mogu da se nadam, mogu spartanski kratko da odgovore: 1) patnju, 2) trpnju i 3) ničemu!“

Elita balkanskih Srba zaboravila je Lužičke Srbe. U znamenitoj knjizi „Srbi u evropskoj civilizaciji“ niko se nije setio makar da pomene Lužičke Srbe, koji hiljadama godina žive usred evropske civilizacije. Takođe, iako je jezik Lužičkih Srba razumljiv ostalim Slovenima, posebno Česima i Poljacima, a u Beogradu se organizuje „skup Slavista“, niko se nije setio da ih uključi. Toliko o nama! Ipak, „Filološki fakultet“ u Beogradu uspeo je da u okviru projekta „Rastko“ objavi na Internetu najvažnije činjenice o Lužičkim Srbima. I to je nešto.

Na kraju, moramo naglasiti da se tragična priča sa Lužičkim Srbima u potpunosti ponavlja i njihovim srodnicima na Balkanu. Udeo Nemaca u uništavanju, diskriminaciji i dezintegraciji Srba na Balkanu je bio i ostao znatan, ako ne i najvažniji. Udeo u zavađanju srpske elite – takođe! Oduzimanje i komadanje srpskih zemalja (Republika Srpska Krajina, Kosovo i Metohija, Crna Gora) ne dozvoljavanje ujedinjenja Srbije i Republike Srpske… Sve je, dakle, usavršeno do maestralnosti. Drugim rečima, Nemci su i balkanskim Srbima namenili sudbinu Lužičkih.

RUSKA CARICA KATERINA II – SRPKINJA

Na teritoriji Polabske Srbije rodila se devojčica po imenu Sofija Angalt-Cerbtskaja (Srpska), koja je postala ruska carica Katerina II. Srpsko poreklo omogućilo je ruskoj imperatorki da se odlično uklopi u rusku aristokratiju i donese nemalo koristi ovoj državi. Interesantno da je Katerina II kada je saznala da su balkanski Srbi u Malorusiji osnovali Novu Srbiju zabranila da se koristi reč „Srbija“ u imenu autonomne oblasti. Pored Katarine i Bizmark je bio Lužički Srbin, njegov unuk danas živi u Subotici.

ZATIRANJE KULTURE

Što nije pobilo nemačko oružje uništila je nemačka reč. Preimenovani su srpski gradovi i sela, pa je Branibor postao Brandenburg, Sasni su postali Cosen, Deždžani – Drezden, Torgava – Torgau, Plavno – Plauen… Vlasti su zabranjivale srpski jezik, kako u državnim institucijama, tako i u crkvi, sudovima, školama, a Martin Luter je Lužičke Srbe opredelio „kao najgori narod od svih“, obećavši da ih za 100 godina više neće biti. Fridrih Engels je o Lužičkim Srbima pisao u prošlom vremenu: „Ove slovenske oblasti su u potpunosti germanizovane, to je urađeno i ne može biti ispravljeno, osim ako panslavisti silom ne nametnu stanovnicima Lajpciga, Berlina i Štetina nestali srpski, venski i obodritski jezik“.

Srednjovekovno konačno rešenje

Nemačke vlasti su definitivno osmislile politiku uništenja Srba u periodu 1293-1327. godine i ona se manje-više sprovodi i danas, ne samo prema Lužičkim Srbima, već i Balkanskim. Srbima je oduzimana imovina, na sve moguće načine su marginalizovani, a pokrenuta je i politika asimilacije. Država je zabranila da se na javnim mestima govori slovensko-srpskim jezikom, a koga bi uhvatili osuđivan je na smrt. Nemci su gradove pretvorili u germanske tvrđave koje su sprovodile germanizaciju. Srbi su tragično prošli i za vreme Tridesetogodišnjeg rata 1618-1648. godine tokom Reformacije, kada su ratovali sledbenici rimokatolicizma i protestantizma. Na teritoriji Polabske Srbije u Nemačkoj izginulo je više od 50 odsto srpskog stanovništva. Rezultat je bio smanjenje kako biološkog potencijala, tako i korisnika srpskog jezika u Nemačkoj.

[/restrictedarea]