Ko su „velikani bošnjačkog naroda“?

Piše Darko Tanasković

Plan promena naziva „obrazovno-odgojnih ustanova“, koje nastoji da sprovede Bošnjačko nacionalno veće (trebalo bi da obuhvate jedanaest osnovnih škola u Raškoj oblasti/Sandžaku) potvrđuje da se imenima ideološki manipuliše, neretko s nesputanom revanšističkom ostrašćenošću u odnosu na one koji su u nekoj ranijoj istorijskoj fazi bili u prilici da odlučuju o imenima

Pogrešno imenovati stvari znači doprinositi nesreći sveta, zapisao je jednom prilikom Alber Kami. A šta tek reći za imenovanje škola, u kojima deca stiču osnovne pojmove o svetu, sebi u svetu i svojim odnosima s drugima! Imenovanju obrazovnih institucija bi, stoga, valjalo pristupati krajnje odgovorno, promišljeno i obazrivo, što u nas nije baš uvek slučaj. Isto važi i za imena mesta, ulica, trgova… U današnje vreme dubinski poremećenog sistema vrednosti i posvemašnje ideologizacije svih oblasti života, uz gubljenje osećanja za istorijski kontinuitet, ali i savremenu stvarnost, simbolički potencijal imena i naziva javnih institucija i toponima, koji se (pre)često i olako menjaju, sračunato se podvrgava diktatu trenutnih političkih interesa i tendencija, neretko s nesputanom revanšističkom ostrašćenošću u odnosu na one koji su u prethodnoj ili nekoj ranijoj istorijskoj fazi bili u prilici da odlučuju o imenima. I ne samo o imenima, naravno…

 

LOGIKA ISTORIJE Nema sredine ni političke snage na prostoru bivše Jugoslavije imune na iskušenje prekomernog demonstriranja moći i potvrđivanja nacionalnog i/ili ideološkog identiteta kroz grozničavu kampanju menjanja „nepoćudnih“ javnih imena i naziva. A odavno je shvaćeno da je u vladanju rečima, a to znači i imenima, velika moć. Ko vlada diskursom o jednom vremenu, vlada tim vremenom, pisao je Fuko. Rečeno ne znači da javna imena i nazive uopšte ne treba menjati. Naprotiv, u logici je istorijskog procesa i razvoja svakog društva da se i na tom planu odražavaju promene do kojih protokom vremena i smenjivanjem događaja stalno dolazi. Nepreporučljivo je samo da se nedomišljenim zahvatima stihijskih preimenovanja remeti slegnuta mudrost prošlosti, vređa sadašnjost i zagađuje budućnost.

U poslednje vreme najaktualniji je projekat promena naziva „obrazovno-odgojnih ustanova“, koji nastoji sprovesti Bošnjačko nacionalno veće, a trebalo bi da obuhvati jedanaest osnovnih škola u Raškoj oblasti/Sandžaku. U svojim saopštenjima za javnost i drugim službenim dokumentima, BNV uz važeće nazive ovih škola „od posebnog značaja za obrazovanje pripadnika bošnjačke nacionalne zajednice u Republici Srbiji“ sistematski u zagradi navodi i predloženo novo ime, iako propisani postupak za izmenu naziva nije sproveden. Niko građanima koji žive na određenoj teritoriji, a to znači ni pripadnicima bošnjačke nacionalne zajednice, ne može osporiti pravo da utiču na to koja će imena nositi obrazovne i druge javne institucije u njihovoj opštini ili mestu, pa i da, poštujući utvrđenu proceduru za takve inicijative, traže promenu naziva koji im iz nekih razloga nisu po volji. Niko se, takođe, ne bi smeo ignorantski i potcenjivački, paušalno negativno odnositi prema ovakvim zahtevima, a takvih sklonosti ima. Pripadnici većinskog, srpskog naroda morali bi se prema njima postavljati s dužnom pažnjom, a ne odmahivati rukom i iščuđavati se, s prizvukom omalovažavanja. Upravo zato bi i svaki konkretan predlog, bez obzira na pretpostavljenu ili stvarnu motivaciju čitave ove nesvakidašnje akcije, trebalo ozbiljno i argumentovano analizirati, uzimajući u obzir i stanje istorijske svesti (dela) bošnjačkog nacionalnog korpusa, ali i neke opštije okolnosti i utvrđena kulturno-civilizacijska merila svojstvena našem vremenu i prostoru, gde nije baš sve moguće do apsurda relativizovati. Veoma je teško, u svemu, a pogotovo u višenacionalnim i multikonfesionalnim sredinama s hipotekom složenih, pa i konfliktnih međuodnosa, čak i u najbližoj, nezavršenoj prošlosti, pronaći ravnotežu između opšteg i posebnog, ali je konstruktivno iznalaženje i poštovanje te mere zalog institucionalne stabilnosti i društvenog sklada. Dijalog o takvim osetljivim pitanjima nipošto ne bi smeo teći kao razgovor gluvih.

[restrictedarea]

PRILOG RASPRAVI Da razmotrimo, stoga, kao prilog raspravi, a nikako kao nekakvo neumesno dociranje, predloge BNV o preimenovanju nekih sandžačkih osnovnih škola. Predložene ličnosti, čija bi imena škole trebalo da ponesu, mogu se podeliti u tri grupe: (1)  istorijske, političke i verske prvake (2) književne i kulturne delatnike iz prošlosti i (3) istaknute savremenike. Ukupno posmatrano, čini se da su najprimereniji i najopravdaniji predlozi koji se odnose na ličnosti iz druge grupe, pri čemu imamo u vidu njihovu ulogu u istorijskim zbivanjima i relativni značaj za kulturnu tradiciju Bošnjaka, a ne i pitanje da li je uopšte umesno da budu zamenjene i da baš ovi zamene ličnosti čija imena škole sada nose. Kod vrednovanja predloženih ličnosti neophodno je osloboditi se odbojnog refleksa koji se rađa iz neznanja o kojem je reč, dok su, istovremeno, zaslužnici iz srpskog naroda koje bi oni trebalo da zamene svima, naravno, uključujući i prosečno obrazovane Bošnjake, neuporedivo poznatiji i bliži. Ko je sad pa taj Ahmed Ali Gurbi u poređenju s Jovanom Jovanovićem Zmajem ili Musa Ćazim Ćatić u odnosu na Desanku Maksimović? Ovakva, a priori diskvalifikatorska formulacija i ton pitanja spontano se nameću i uzimajući sve okolnosti u obzir, nisu iznenađujući, ali ih treba svesno otkloniti. Mora se prihvatiti da neznanje i kulturocentrizam nisu najbolji saveznici u objektivizovanju problematike međukulturnih relacija. Ako se kulturnim vrednostima u ovom smislu priđe rasterećeno i otvoreno, čini se da bi zamenjivanje naziva Osnovne škole „Selakovac“, koji je ona dobila po jednom novopazarskom naselju,  imenom čuvenog muslimanskog guslara Avda Međedovića (1875−1953) koga su američki folkloristi tridesetih godina prošlog veka nazvali „Balkanskim Homerom“, pevača najdužeg bošnjačkog epa „Ženidba Smailagić Meha“ (12.310 stihova!) a za koga je Ćamil Sijarić rekao da je „živa rijeka narodne pjesme“, bilo više nego opravdano. Nesporan kulturni značaj ima i srednjovekovni pesnik Muhamed Hevai Uskufi (XVI v.) predstavnik tzv. „alhamijado“ književnosti, stvarane na domaćem slovenskom jeziku, a pisane arapskim pismom. Pošto je Hevai i sastavljač „Potur šahidije“, zanimljivog stihovanog „bosansko-turskog rečnika“, predlagači su verovatno smatrali da bi njegovim imenom bilo primereno zameniti ime autora „Srpskoga rječnika“ Vuka Karadžića, čije ime nosi jedna novopazarska osnovna škola. S obzirom na to da i Bošnjaci, uprkos tome što u novije vreme insistiraju da je njihov jezik „bosanski“, tim jezikom lako govore i pišu zahvaljujući Vukovoj reformi, pitanje je ima li stvarnih kulturoloških razloga da se Uskufiju dodeli baš Vukova škola. Nije li, uostalom, Vuk, svestan toga da je orijentalno nasleđe integralni deo našeg kulturnog identiteta, u svoj „Rječnik“ uneo mnogobrojne turcizme, kao reči srpskog narodnog jezika?  Nosio je i fes, ali ga ni to, izgleda, ne spasava, iako se ova tradicionalna muslimanska kapa nedavno, u pohodu na Hadžet, nametljivo vratila na novopazarske ulice. Možda baš zato… Svoju školu bi zasluženo mogao dobiti i tešanjski pesnik, prevodilac i boem Musa Ćazim Ćatić (1878−1915) blizak krugu „matoševaca“ u Zagrebu, osobenjak nespornog lirskog dara i specifičnog mističkog senzibiliteta, za koga je Tin Ujević napisao: „Ako je imao honorara, dobitka, on je sio i bez mnogo žaljenja popio. Velika nebriga. Ne znam da li je u alkoholu kao Perzijanci tražio mistiku. Ali bila je u njemu mistika velikog bola.“ Drugo je pitanje treba li njegovim imenom zameniti ime Desanke Maksimović, kako je predloženo. U vezi s osmanskim dervišem i pesnikom Ahmedom Alijem Gurbijem (1698/9−1771/72) rođenim u Novom Pazaru, a životom ponajduže vezanim za Jedrene, gde je imao spahiluk, nameće se jedno prethodno, staro metodološko pitanje. Koje kriterijume primeniti na vrednovanje pesničkih i proznih tvorevina pisaca rodom sa Balkana, koji su se literarno ostvari(va)li u kontekstu osmanske književnosti na orijentalnim jezicima? Evo šta je o tome svojevremeno napisao uvaženi orijentalista, akademik Nedim Filipović u predgovoru monografije Muhameda Hukovića, Ahmeda Kasumovića i Ismeta Smailovića o Mehmedu Hevaiju Uskufiju (Tuzla, 1990): „Ma koliko su mogli biti talentovani, takvi pisci su, sa gledišta našeg duha i duhovnog naslijeđa, svojim stvaranjem ostajali po strani našeg izvornog civilizacijskog kruga i tuđi i nepristupačni našem narodnom geniju. Time ne želimo reći da njih treba odbaciti u ocjeni i vrednovanju ukupnog kulturnog fonda ne samo bosanskih Muslimana nego i zajedničkih tekovina naroda Bosne i Hercegovine. Ali ta ocjena i to vrednovanje moraju biti izvedeni posredovanjem univerzalnih vrijednosti proizvoda književnosti, bez obzira na jezik kojim su pisani  i bez obzira na kulturnu regiju i civilizacijsku sferu kojoj pripadaju, ali ne po logici i parametrima zakonomjernosti našeg stvaralačkog razvitka.“ „Posredovanjem univerzalnih vrednosti proizvoda književnosti“ pesnička zaostavština Ahmeda Gurbija ne bi se mogla oceniti kao osnov dovoljne nosivosti da „smeni“ Jovana Jovanovića Zmaja, pesnika, pored ostalog, i jednog raskošnog „Istočnog bisera“, po svemu bližeg savremenim Bošnjacima od nedostupnih stihova učenog derviša iz Jedrena. Činjenica da je neko rođen u Novom Pazaru ili, uopšte, u Sandžaku ne bi trebalo da bude jedini i presudan argument u procenjivanju njegovog značaja za bošnjačku kulturu.

 

KOME SMETA… S grupom istorijskih i verskih prvaka stupa se na kompleksnije i klizavije tle. Školi „Stefan Nemanja“ bi, prema postojećem predlogu, trebalo promeniti ime u „Kulin ban“. Kome može smetati osnivač dinastije Nemanjića koji je vladao znatno pre pojave islama i muslimana u našim krajevima? Ali, on nije preživeo ni u Podgorici. Možda je odgovor u onome što je u knjizi „Fenomenologija srpske genocidne svijesti“ napisao još jedan od „sandžačkih velikana“ Rasim Muminović: „Kontinuitet mitskog usmjeravanja moguće je pratiti od početka srpske državnosti, što je ujedno i početak srpske povijesne stramputice na koju je prešla uzimanjem Dušanovih pobjeda za velike uspjehe koje su uticale da Srbi nepromišljeno istrče na Kosovo 1389. godine i pretrpe poraz.“ Predlagači su istrčali na teren. Ni kriv ni dužan, Ban Kulin je još jednom (zlo)upotrebljen radi dokazivanja bosansko-muslimansko-bošnjačkog „starinstva“ i kontinuiteta, ali to je već deo jedne druge, a zapravo uvek iste priče. Škola „Aleksa Šantić“ trebalo bi da dobije ime osmanlijskog Kadije Gluhavičkog iz XIV veka, poznatog jedino po prepisci s Dubrovčanima iz 1396, kad je tražio da dubrovački trgovci samo njemu plaćaju carinu za robu koju prevoze ka Stambolu, što su oni učtivo odbili. Njemu bu mesto trebalo da ustupi pesnik „Emine“, pretočene u jednu od najlepših i među Bošnjacima silno omiljenih sevdalinki, kao i rodoljubivih stihova „Ostajte ovdje“,  bratski upućenih muslimanima koji su se posle Berlinskog kongresa masovno iseljavali u Tursku! Da Šantić ne bi trebalo da bude sporan, na svoj način svedoči i njegov lik na novčanici od 10 konvertibilnih maraka. Ali, one se štampaju u Sarajevu, a mi smo u Novom Pazaru… Legendarni sarajevski ilegalac i branitelj grada, Vladimir Perić Valter, ostaće bez sumnje najpopularniji u Kini, ali bi prijepoljska osnovna škola koja se diči njegovim imenom trebalo da se prozove po čestitom Muratu Efendiji Šećeragiću, većniku ZAVNOS-a i naibureisu u posleratnoj Jugoslaviji. I jedan i drugi zaslužuju poštovanje potomaka, a na njima je da demokratski odluče kome će dati prednost, ako je baš nužno da se konkurentski sučele u nazivu jedne osnovne škole. Slično kao i u slučaju Osnovne škole „Selakovac“, čini se sasvim prihvatljivo da i škola koja nosi naziv po novopazarskom naselju „Jošanica“ dobije ime po glasovitom Pljevljaku Mehmedu Vehbiju Šemsikadiću (1827−1887) odlučnom i uspešnom borcu protiv austrijske okupacije Bosne posle Berlinskog kongresa. On jeste ratovao pod sultanovim barjakom (narodna pesma kaže: „Na noge, druže, paši oružje; Na noge braćo, sultan nas zove“) ali je, zajedno s lokalnim hrišćanskim odredima, hrabro branio zavičaj, što zaslužuje blagonaklono sećanje. Mojkovčanina Aleksu Đilasa Beća (1906–1941) učitelja, organizatora ustanka u Crnoj Gori i narodnog heroja, inače brata mnogo poznatijeg Milovana, trebalo bi da „smeni“ Ferhad-beg Draga (1873−1944) čime se već bezočno ulazi u predele tendenciozne ideologizacije i istorijskih falsifikata. Ovaj međuratni lider partije „Džemijet“, koji je na tom mestu zamenio svog starijeg i poznatijeg brata Nedžipa (1851−1921) u svim ozbiljnim istorijskim radovima smatra se Albancem, iz plemena Keljmendi, a ne Bošnjakom, kako ga se nastoji predstaviti. Tako cenjeni, nažalost rano preminuli orijentalista Hasan Kaleši (1922−1976) koji se dobro razumevao u sve o čemu je pisao, u „Biografskom leksikonu za istoriju Jugoistočne Evrope“ (Minhen, 1974) za Ferhad-bega Dragu kaže da je bio „najpopularniji albanski političar u Jugoslaviji između dva svetska rata“ i da se zalagao za „uvođenje albanskog jezika u škole“. Muhedin Fijuljanin, u knjizi „Sandžački Bošnjaci“ (Tutin, 2010) ubraja Dragu među „znamenite ličnosti iz bošnjačke historije“, pri čemu mu ovaj doskorašnji državni sekretar u Ministarstvu prosvete dodaje tutinsko prezime „Pepić“ (zanimljivo: Džudžević postaje Džudžo, a Draga Pepić – kako zatreba, „ić“ može, ali i ne mora da smeta). Autori koji pišu o Dragi ovo mimikrijsko prezime uglavnom ne pominju. Fijuljanin ističe da se Draga zalagao za „vjersko-prosvjetnu autonomiju i maternji (‚nacionalni jezik južnih muslimana‘) u školama“, propuštajući da precizira da je to bio albanski, a svakako ne „bosanski“ jezik. I sad bi jedna osnovna škola u Raškoj oblasti/Sandžaku, a u zemlji Srbiji, trebalo da ponese njegovo ime!?

 

SKANDALOZNA PROVOKACIJA Ako je „kandidovanje“ Ferhad-bega Drage, kao i stalno promovisanje još jednog izrazito antisrpskog albanofila i saradnika okupatora, Aćif-efendije Bljute Hadžiahmetovića (1887−1945) već postalo otužna rutina, predlogom da sjenička Osnovna škola „12 decembar“ (dan oslobođenja Sjenice u Drugom svetskom ratu) ponese ime savremenog sarajevskog profesora filozofije Rasima Muminovića (1935−2012) inače rođenog Sjeničaka, učinjena je skandalozna provokacija koja baca izrazito tamnu senku na motive predlagača promene naziva nekih sandžačkih škola. Beogradski magistrant (na Marksu) zagrebački doktorand (na Blohu) ovaj mračni čovek, koga novinar i književnik Nedžib Vučelj, bez elementarnog osećanja mere i dobrog ukusa, naziva „bošnjačkim filozofom i misliocem evropskog i svjetskog formata“, a za koga je na Okruglom stolu u Bužimu (2012) rečeno da je „jedan od posljednjih velikih evropskih filozofa“, ispisao je u novije vreme najotrovnije, rasističke stranice o Srbima i uveo u upotrebu termin „srbizam“, što bi trebalo da znači „srpski nacizam“ („Srbizam u stradalništvu Bošnjaka“, 1994). U zastrašujućoj knjizi „Fenomenologija srpske genocidne svijesti“ (Ankara, 1995) Muminović izriče i nešto što nisu izustili ni Alija Izetbegović ni Medlin Olbrajt: „Zato nema dileme da je agresor na Bosnu i Hercegovinu te Hrvatsku srpsko-crnogorski narod, a ne njegovi ekstremisti.“ Srbi su, po mišljenju ovog „velikog evropskog filozofa“, rukovođeni „velikosrpskom ideologijom koja je agens kolektivne ludosti i bestijalnih zala“, tako da oni „artiljerijom otklanjaju vlastiti strah, a kamama zasjenjuju ‚dostojanstvo‘ gorile“, pa „jedva imaju pravo na životinjsko ime, te ih valja nazvati sataninim sinovima“ itd… itd… itd. Mogla bi se citirati cela knjiga. Takva nezaustavljiva i nekontrolisana provala patološke, dijaboličke mržnje ne može izvirati iz normalnog ljudskog uma. Nije se, valjda, njome Muminović kvalifikovao da sa sjeničke škole skine ime jednog narodnog heroja? Predlagači bi morali da objasne neobjašnjivo ili, možda, objašnjivo, ali društveno, politički i moralno neprihvatljivo.

Rasprava o promeni naziva sandžačkih škola tek treba da bude na pravi, argumentovani način otvorena. Jasno je da je to ponajmanje rasprava o imenima, a mnogo više o onima koji imenima ideološki manipulišu, motivima koji ih u tome pokreću i ciljevima kojima dugoročno streme.

[/restrictedarea]