Prošlost i budućnost, Srpsko-ruski odnosi (1. deo)

Ove godine kada se obeležava stogodišnjica Prvog svetskog rata, svedoci smo polemika o odgovornosti za njegov početak. Sve činjenice su poznate i sve arhive iščitane. Nećemo ovde ulaziti u pobijanje novih teza o ratnoj odgovornosti, koje su, u stvari, produžetak rata državnih propagandi. Danas se zabrinutost tadašnje srpske vlade da će neminovno doći do nereda i problema u tako uzavreloj atmosferi koristi kao dokaz da je znala za atentat ili ga čak i organizovala. Ponovo se aktuelizuju međuratne revizije, pre svega tvrđenje da je u sve bio umešan ruski vojni ataše u Beogradu. Intencija je, dakle, da se od žrtve – Srbije, napravi napadač i nasilnik i preko nje okrivi Rusija, koja, kao što je dobro poznato, nije imala nikakav interes da tada započne rat. Ubacivanjem nove teme skreće se pažnja sa dobro poznate i potvrđene odgovornosti Nemačke i Austrougarske. Tako možemo videti kako se politika, odnosno državna propaganda lukavo i vešto, sofisterijom unosi u istoriografiju.

Piše Boris Milosavljević

Politički odnosi Srbije i Rusije tesno su isprepletani verskim, kulturnim i istorijskim vezama srpskog i ruskog naroda. Osim prirodne povezanosti zasnovane na religiji, poreklu i jeziku, postoji i neposredna bliskost između ljudi. Na političkom planu mogli bismo govoriti o dubokoj povezanosti istorijskih puteva srpskog i ruskog naroda, odnosno srpske i ruske države. Politički odnosi između Srbije i Rusije, po svom smislu, a ne samo prema hronologiji važnih istorijskih događaja, mogu se podeliti na period pre 1917. godine i na period posle ove godine. Naredni datum u istoriji političkih odnosa Srbije i Rusije je 2000. godina. Dakle, rizikujući preveliko uopštavanje, koje je, međutim, neophodno da bi se sagledala šira slika, srpsko-ruski politički odnosi mogu se podeliti na tri osnovna perioda: 1. do 1917. godine, 2. od 1917. do 2000. godine i 3. od 2000. godine do danas.
[restrictedarea]

Srpsko-ruski odnosi do 1917. godine Primanje hrišćanstva centralni je događaj za Srbe i Ruse. Tada je formiran osnovni duhovni i kulturni obrazac ova dva naroda. Prvi naznačeni period (do 1917) obuhvata i vreme kada je Rusija pritisnuta švedskim i nemačkim ratnim pohodima i tatarskom Zlatnom hordom. U ovom periodu bile su dve bitke presudne za dalju istoriju srpskog i ruskog naroda, Kulikovska i Kosovska bitka (XIV vek). Jedna je značila oslobođenje ruskog naroda, a druga početak rušenja srpske države i širenja turske vlasti u središtu do tada pravoslavnog Balkana. U vreme kada je Rusija postala jedna od najvećih svetskih sila, ona pomaže kao zaštitnik pravoslavno stanovništvo koje živi u okvirima verski organizovane Turske imperije. Najveće iskušenje ovog hrišćanskog stanovništva bilo je to što je svako, prelaskom u muhamedansku veru, mogao zadržati svoju imovinu, napredovati u administraciji i do najviših položaja zahvaljujući ličnim sposobnostima, poboljšati svoje životne uslove. Da bi se razumela specifičnost turskog sistema uprave, treba imati u vidu da je i osuđenik na smrt teškim mučenjem prelaskom u islam mogao spasti život. Ove godine je 200-godišnjica Hadži-Prodanove bune (septembar 1814) između Prvog i Drugog srpskog ustanka, koju je turska vlast suzbila. Kao učesnici u buni zarobljeni su monasi trnovskog manastira, iguman Pajsije i njegovo bratstvo. Među njima je i Sveti đakon Avakum, koji ne prihvata da pređe u islam i ostane u životu.
Srpska ideja bila je oslobođenje od stranog okupatora – od Turaka koji su vladali velikim delom srpskog naroda na Balkanu, kao što su Tatari nekada vladali velikim delom ruskog naroda. Ideja obnove države („Vaskrs države srpske“) neupitno je podrazumevala obnovu srednjovekovne srpske države, dakle monarhije, učvršćivanje crkve, oslobođenje još neoslobođenih sunarodnika. Uzor i obrazac za organizovanje države bila je Rusija, iako su mnogi uzori uzimani iz najbliže Austrije, odnosno Ugarske, gde je živeo veliki broj Srba (vojne ustanove, činovničke akademije i sl). Rusija učestvuje u organizovanju državne uprave u Srbiji još od 1804. godine, kada je srpska delegacija putovala u Petrograd, gde je dobila savete od tadašnjeg ruskog ministra inostranih poslova. Tada je Rusija u Srbiju unela ideju ograničenja vlasti vladara nekom vrstom ustava. Srpskoj delegaciji priključuje se profesor Harkovskog imperatorskog univerziteta (rođenjem Srbin) koji dolazi u Srbiju, gde sastavlja jedan nacrt ustava. Narodna skupština Srbije toga vremena je (tradicionalna) Starešinska skupština. Srpska uprava organizuje se prema idealima srednjeg veka i uzorima savremene Rusije, dakle u skladu sa verom i tradicijom. O tome svedoči već i prvi osnovni zakon obnovljene Srbije koji je sastavio ruski predstavnik u dogovoru sa Karađorđem i srpskim vođstvom (8. avgust 1807) iako ovaj zakon, koji je potpisao Karađorđe, nije potvrdio car, vodeći računa da ništa ne nameće. U svakom slučaju, država i društvo ne organizuju se po revolucionarnim uzorima, kojima tada nema ni traga ni u praksi niti u tumačenju. Jugoslovenska marksistička istoriografija umanjivala je značaj Carevine Rusije i nasilno unosila nepostojeće procese revolucionarnog dijalektičkog i istorijskog materijalizma u prošlost.
Ruska vojska sudeluje u vojnim operacijama na istoku Srbije, a potom na zapadu, na drinskom ratištu prema Bosni, gde turskim snagama podršku pruža Napoleonova vojska. Ruski oficiri drže obuku u vojnoj školi u Beogradu zajedno sa Srbima, bivšim austrijskim oficirima iz srpskog slobodnog dobrovoljačkog kora austrijske vojske, odnosno iz vremena Austrijsko-turskog rata (1787–1791) po ruskom „moskovskom“ egzircirnom pravilu.
Srpska ideja obnove carstva, dakle nezavisne države, iako su prema njoj bili sumnjičavi ruski predstavnici, dobija načelnu podršku ruskog cara Aleksandra, koji pokazuje brigu prema Karađorđu i tek obnovljenoj srpskoj državi. Stojan Novaković naglašava da je „car Aleksandar izlazio u korist srpske samostalnosti, želeći da Srbi traže zaštitu rusku više po svojoj dragoj volji nego po pritisku. Za sve ustanove car Aleksandar je želeo da se od srpskih starešina dobije dragovoljan pristanak. Car izričito zahteva da se nigde ne vređa samoljublje narodno i da se ne izazivaju susedne države. Želja je careva bila da se Srbiji da autonomija pod ruskom zaštitom“. Možemo videti da je ruska strana pružila punu pomoć Srbiji i time što se nije neposredno umešala u unutrašnje političke sukobe, već je u kritičnom trenutku ostala neutralna (dolazak pukovnika Aleksandra Fedoroviča Bale).
Veliki problemi u odnosima sa šefom ruske misije u Beogradu, aktivnim državnim savetnikom (prema ruskoj Tabeli rangova, zvanje jednako činu general-majora) Konstantinom Konstantinovičem Rodofinikinom, poreklom ruskim (etničkim) Grkom, koji se u Beogradu okružio Grcima (uključujući i beogradskog mitropolita) nisu mogli da ugroze sasvim opravdano poverenje srpske strane u konačnu carsku pravdu. Srpsko vođstvo moli da im se pošalje predstavnik ruske države koji je pravi, „rođeni“ Rus (etnički Rus). Treba naglasiti da su iskustva sa ruskim vojnim izaslanicima i oficirima, bez obzira na njihovo etničko poreklo, bila izuzetno dobra. U Grke (koji su, međutim, bili najbolje upućeni u stanje stvari u Turskoj) nisu u to vreme imali poverenja zbog veza fanariotskih Grka iz Carigrada sa turskom vlašću. Nisu se poklapali tadašnji srpski i grčki interesi, jer su Grci u to vreme svoje političko pitanje rešavali unutar Otomanskog carstva. Izgleda da je u carskoj sviti dogovoreno da osim ruske diplomatske misije, informaciju dostavi i specijalni izaslanik, vojni agent (baron V. Dibič) koji dostavlja veoma povoljan raport, drugačiji od ocena diplomatske misije.
Treba imati na umu da je na prostoru Srbije uvek bila veoma prisutna austrijska obaveštajna mreža. Moćna austrijska propaganda veoma je aktivna u Srbiji, a i u Crnoj Gori. Dok se Rusija u Otadžbinskom ratu (jun – decembar 1812) bori protiv Napoleonove „Velike armije“, Turska sprema napad na Srbiju. Iako je Bukureški mirovni sporazum (16−28 maj 1812) imao veliki značaj za dalju istoriju Srbije, u tom trenutku male su bile zaštite za nju, što je Rusiji bilo dobro poznato. Prenose se jasne reči cara Aleksandra iz pisma Karađorđu: „Veoma žalim što je Rusija sada prinuđena da ostavi Srbiju i da se svim silama okrene protiv Bonaparte i spasi sebe. Daj Bože da se Rusija spasi i da ostane cela – ona Srbiju neće ostaviti. Ako bi Srbija uprkos očekivanjima i nastradala, Rusija će je izbaviti i obnoviti je još boljom nego što je bila…“ Do Borodinske bitke (26. avgusta −7. septembra 1812) došlo je samo tri meseca posle sklapanja Bukureškog mirovnog ugovora, koji je bio ratifikovan u julu. Rusija pobeđuje osvajača i isteruje ga iz zemlje, ali dok traju borbe, kada je ruska vojska duboko u Evropi (u Nemačkoj) Turska koristi priliku za koncentrisani napad na Srbiju. Ovo je jedno od mesta koje je kasnije, posebno u jugoslovenskoj marksističkoj epohi, nakon sukoba oko Informbiroa, služilo kao dokaz da su Rusi Srbe uvek „ostavljali na cedilu“. Reč je o metodu namerno pogrešnog argumentovanja, prema kojem se ne uzimaju u obzir tako upadljive i svima dobro poznate činjenice (makar iz Tolstojevog Rata i mira, koji su svi čitali) da su Francuzi tek izašli iz Rusije i da se vode najveće do tada vojne operacije i bitke na prostoru cele Evrope. To su postala opšta mesta, predrasude, a prepoznaju se i kad nisu eksplicitno izražena i u naučnim radovima.
Bukureški mirovni sporazum (16. do 28. maja 1812) koji garantuje autonomiju Srbiji (Turska se međunarodnim aktom obavezuje da će Srbiji dati autonomiju) postignut zahvaljujući Rusiji, osnova je daljeg političkog osamostaljivanja Srbije, na kojoj knjaz Miloš postepeno gradi državnu nezavisnost. Stojan Novaković naglašava da je posle propasti Srbije 1813. godine ostala samo „jedna jedina skupocena tekovina netaknuta. To se svečano priznanje Portino, u osmom članu Bukureškog ugovora, da se Srbima daje njihova unutrašnja autonomija… U njemu je najdragocenija dobit Prvoga srpskog ustanka: u njemu je vaskrs države srpske u XIX veku. Jer baš zato, što su Turci s Bukureškim ugovorom tako postupali, neophodna su postala među Rusijom i Turskom kako objašnjenja u Carigradu (1818–1820) i u Akermanu (1826) tako i nov rat s Rusijom (1828–1829) kojim se celo pitanje konačno završilo“. Ustav Srbije iz 1830. godine delo je ruske diplomatije i rezultat njenog uticaja. Ovo posebno treba naglasiti jer se za moderne demokratske ustanove i ustavnost Srbije zasluge obično pripisuju Zapadu. Jovan Ristić, državnik i istoričar, naglašava da Leopold Ranke nije u pravu kad piše da je za oslobođenje Srbije zaslužan „genije zapada“. Ističe da je za oslobođenje Srbije zaslužan genije pravoslavlja: „Pod ovim znamenjem zadalo je slovensko oružje teške udare vladavini islama i slomilo je njegovu moć, u potpunom odsustvu zapadnog genija; štaviše, mi ćemo reći da je moć islama u Evropi slomljena uprkos zaštiti koju mu je ukazivao genije zapada“. Niko ne spori da su se mnogi školovali kao pitomci države Srbije po Austriji, Mađarskoj, a kasnije po Nemačkoj, Švajcarskoj, Francuskoj i Engleskoj, kao i da su se mnogi stranci doselili u Srbiju kao stručnjaci za različita pitanja, ali jedina podrška za srpsku državu dobijena je od Rusije.
Slobodan Jovanović naglašava da se Rusija prva borila za samostalnost Srbije. Rusija je mnogo doprinosila da se učvrste i ojačaju Srbija i Crna Gora, što je omogućilo borbu za oslobođenje srpskog naroda i izvan ove dve srpske države. Slobodan Jovanović ističe da su se svi najveći srpski državnici, „Garašanin, Ristić i Pašić (a i Stojan Novaković) naslanjali na Rusiju. Garašanin kao ministar spoljašnjih poslova Mihaila Obrenovića pravio je planove o opštem balkanskom ustanku koji bi uz rusku diplomatsku potporu predvodila Srbija. Ristić je nalazio da bi Srbiji više vredelo vojno savezništvo Rusije nego saradnja balkanskih naroda. On je rat od 1876. počeo u nadi brze ruske pomoći, a u ratu 1877/1878. borio se uz Rusiju kao njen saveznik. Pašić u balkanskim ratovima 1912/1913. radio je više na Garašaninov način, a u Svetskom ratu od 1914/1918. više na Ristićev način“. Kao primer stalnosti proruskih osećanja srpskog naroda, sasvim suprotno površnim i jednostranim interpretacijama, Slobodan Jovanović navodi da je srpsko javno mnjenje neizmenjeno ostalo na strani Rusa, čak i kada je Rusija posle Berlinskog kongresa (1878) počela da ukazuje veću pažnju i naklonost Bugarima. Srpski političari bili su, međutim, uzdrmani u svojim proruskim i panslovenskim osećanjima. Bilo je i onih koji su potvrdu za svoja ranija, ne sasvim proruska gledišta nalazili u Sanstefanskom mirovnom sporazumu, prema kojem je Bugarska bila neobično proširena. Kod pojedinaca iz državnog vrha nenaklonjenost Rusiji proizvela su i manje važna pitanja u okviru ličnih odnosa, vezana za manir pojedinih ruskih predstavnika u Beogradu koji su prelazili granice diplomatskih standarda (bez uputstava iz Petrograda). Tako je i sam knez ostavljan da čeka na prijem kod ruskog predstavnika. Ta netaktičnost uzrokovala je nezadovoljstvo i stvarala neprijateljstvo kod srpskih uglednika, pogotovo kad se uporedi sa kavaljerstvom i predusretljivošću, uvežbanošću u profesionalnoj ljubaznosti zapadnih diplomata.
Kada je Rusija trpela udare i bila izložena stranim uticajima, trpeli su i Srbi, od protestantskih upliva u pravoslavnu teologiju preko Petrograda (Teofan Prokopovič) i katoličkih upliva preko Kijeva u XVIII veku do komunizma, koji je samo dvadesetak godina nakon razaranja ruskog društva i države uništio i srpsko društvo. Kada govorimo o recepciji Rusije kod Srba, može se reći da su najveći problem predstavljali i stvarali zabunu antiruski orijentisani ruski državljani, a pogotovo zvaničnici. Bivši ruski ministar inostranih dela, poljski knez Adam Čartorijski, od koga je srpska delegacija dobila prve savete o uređenju države (1804) kasnije je vođa antiruskog pokreta u Evropi. Vodeći srpski socijalista, Svetozar Marković, ruski đak, sledbenik je Nikolaja Černiševskog i kao takav protivnik slavenofila, pravoslavlja, ruske države i cara. Van Srbije Srbi se često sreću i održavaju veze sa izbeglicama iz Rusije (M. A. Bakunjinom, A. I. Hercenom, N. P. Ogarevim). Narodovoljac je i Pavel Apolonovič Rovinski, koji boravi u Srbiji i Crnoj Gori i objavljuje svoje zapise o Srbima, naravno iz svog revolucionarnog, nihilističkog pogleda na svet. Neobičan je, međutim, obrt kada se socijalistička stranka Svetozara Markovića, nazvana radikalnom, u praktičnoj politici okreće za 180 stepeni i dobrim delom zahvaljujući pobožnosti, veri u monarhiju i tradicionalnosti svojih birača, većinom sa sela, postaje vodeća proruska stranka u Srbiji. Njen šef, Nikola Pašić, uvereni je sledbenik Rusije, koji je svoj politički rad usklađivao prema njoj sve do 1917. godine. Po pravilu pouzdani Jovan M. Jovanović (Pižon) tvrdi da se Pašić ne samo držao Rusije, koja je htela oslobođenje i ujedinjenje Srba (a ne Jugoslovena) nego ni sam nije verovao u trenutnu ostvarljivost opšteg jugoslovenskog ujedinjenja. Kako su se, međutim, događaji razvijali u korist ujedinjenja, Pašić je izgubio nadzor nad njima.
Srbi koji se u XIX veku ne školuju u Austriji i Ugarskoj, već dalje, u Francuskoj ili Švajcarskoj, vraćaju se sa novim idejama kojima su liberalne reforme na prvom mestu. Iako su srpski liberali, koji postaju dominantni u političkom životu Srbije u drugoj polovini XIX veka, emotivno potpuno vezani za nove ideje, nikada nisu imali dileme u pogledu svog odnosa prema Rusiji. Kada je reč o liberalima, treba imati u vidu da su manje-više svi za viktorijanski dvodomni parlamentarni sistem. Smatraju da je neophodno ograničiti vlast kako vladara, tako i naroda. U stvari, može se reći da su zastupnici ideje mešovite vlade, prema kojoj između vladara i naroda mora da postoji i inteligencija, odnosno jedan aristokratski element koji ograničava vladara, a prečišćava predrasude i shvatanja naroda. Govorili su da se glasovi ne mogu samo brojati već da se moraju i meriti. Puka većina je puka sila, a u sistem odlučivanja, osim sile (većine) mora se uneti i pamet. U napetosti ova tri elementa (monarhija, aristokratija, demokratija) mogu se najbolje izbeći greške i kanalisati nezadovoljstva.
Vodeći liberalni ideolog i zastupnik slobodne trgovine, Vladimir Jovanović, ministar finansija i profesor političke ekonomije, naglašava da se ekonomski odnosi moraju zasnivati na prirodnim etničkim i verskim, kao i na strateškim preduslovima. Trgovinski ugovori najbolje mogu da utvrde solidarnost nacionalnih interesa kada su oslonjeni na „uspomene rase, na etnografske veze i na religiozna osećanja. Eto zašto je Srbija oduševljena najživljom željom da zaključi sa Rusijom prvi trgovinski ugovor“. Ekonomija ne postoji apstraktno-teorijski, već u realnom istorijskom svetu, gde ona nije samodovoljna kao kada se teorijski razmatra, već traži oslonac u drugim, pre svega političkim interesima i okvirima.
Veliki je broj ruskih dobrovoljaca slavenofila za vreme srpsko-turskih i rusko-turskog rata. Ruski general Mihail Grigorijevič Černjajev, glavnokomandujući je svih trupa u Srbiji tokom Srpsko-turskog rata (1876–1877). Na oči mladog pitomca Vojne akademije (podnarednika-ordonansa) budućeg vojvode Živojina Mišića, pobednika Kolubarske bitke (1914) gine njegov pretpostavljeni, major Nikolaj Aleksejevič Kirjejev, slavenofil (1876). Ruska ratna crkva iz Srpsko-turskog rata (1876–1877) ostala je u Beogradu i od nje je nastao današnji Hram Svetog Aleksandra Nevskog u centru Beograda. Nakon ratova, posle Sanstefanskog mirovnog ugovora (1878) dolazi Berlinski kongres (1878) pa obnova Trojecarskog saveza (1881) a deset dana kasnije i potpisivanje Tajne konvencije (Vidovdan 1881) kojom je Srbija potčinjena austrougarskim ekonomskim i političkim interesima. Naprednjačka stranka koju je tada organizovao kralj Milan vodi proaustrijsku politiku sve do prve vlade naprednjaka Stojana Novakovića (1895–1896) koja se ponovo okreće Rusiji.
Ogromna je pomoć Rusije u balkanskim ratovima. Rusija je uticala da se smiri velika Skadarska kriza 1913. godine. Kralj Nikola je morao da napusti Skadar, koji nije samo važan srpski istorijski centar već je, pretpostavljalo se tada preuređenjem okoline mogao da postane žitnica Crne Gore. Pitanje Skadra bilo je podignuto na nivo pitanja opstanka Crne Gore. Kralj Nikola lobira za Skadar u Petrogradu, što mu se eksplicitno zamera. Problem oko Skadra ojačao je uticaj Austrougarske u vrhu Crne Gore. Jednostavna je i ubedljiva argumentacija austrougarskog ministra inostranih dela, grofa Bertolda. Ako se ujedine Kraljevina Srbija i Kraljevina Crna Gora, što je bio stogodišnji san ove dve srpske države (još od Karađorđeve ofanzive 1809) dinastija iz Crne Gore više neće biti na tronu, niti će biti obezbeđena (iako na tron dolazi unuk kralja Nikole, kralj Aleksandar Karađorđević).
[/restrictedarea]