Sava i Simeon dva sveta čovjeka

Piše Jovan Delić

Dva srpska sveca – dva oca i dva sina – biološki otac i sin, Nemanja i Rastko, i duhovni otac i sin, Sava i Simeon, na početku su i u samim temeljima srpske istorije, srpske države, Srpske pravoslavne crkve, srpske književnosti, srpskog jezikoslovlja, srpskoga prava i srpske medicine

Svaku priliku da govorimo o Svetom Savi, a posebno da držimo svetosavsku besjedu, doživljavamo kao veliku Božju milost i blagodat.

Posebno je uzbudljivo govoriti baš ove godine, kada stidljivo i, bojimo se, nedostojno, nedostojni obilježavamo devet vjekova vječnog života Stefana Nemanje, i to govoriti u Kraljevu, u biblioteci „Stefan Prvovenčani“, nadomak dviju velikih lavri Nemanjića – Studenice, majke svih srpskih crkava i grobne kraljevske crkve, i sedmovrate crkvene gospođe Žiče, krunidbenog kraljevskog hrama Nemanjića.

SRPSKO GNIJEZDO U BOGORODIČINOM KRILU /…/Dinastija Nemanjića, a pogotovo neki oblici srpske državnosti, stariji su od Nemanje i Save, ali naše pouzdanije istorijsko pamćenje počinje sa njima dvojicom. Dva srpska sveca – dva oca i dva sina – biološki otac i sin, Nemanja i Rastko, i duhovni otac i sin, Sava i Simeon, na početku su i u samim temeljima srpske istorije, srpske države, Srpske pravoslavne crkve, srpske književnosti, srpskog jezikoslovlja, srpskoga prava i srpske medicine. Dva sveta čovjeka su počelo svemu i teško je naći narod kojem na početku svega stoje dva sveca, otac i sin. Zato njihov značaj za srpski narod i srpsku istoriju nikad ne možemo precijeniti. Oni su nerazdjelni i međusobno komplementarni; oni su personifikacija srpske crkve, i države, i naroda. Mi nemamo ličnosti koja je tako dalekosežno i dalekovido ozračila, pa i projektovala našu budućnost kao što je to Sveti Sava.

Niko tako nije znao da procijeni značaj silaska sa prestola Stefana Nemanje i njegovoga zamonašenja – u isti dan zamonašila su se u Studenici oba Savina roditelja, i otac Nemanja i majka Ana – i poseban značaj Nemanjinog dolaska na Svetu Goru i boravka na njoj, kao što je to znao Sveti Sava. Vjerovatno je i sam tome presudno doprinio.

Sava je dočekao svoga oca u Vatopedu 1197. godine, tada već monaha i shimonaha Simeona. Od 1191, kada je, vjerovatno, došao na Svetu Goru i primio rasu u Starom Rusiku, a potom se zamonašio u Vatopedu, do 1197, kada dolazi njegov otac, Sava je već bio stekao ugled i autoritet. Znao je da će taj ugled i autoritet naglo porasti dolaskom njegovoga oca, velikog župana i ktitora brojnih manastira, sada duhovnika, i Sava je planirao da, sa svojim ocem, savije srpsko gnijezdo u Bogorodičinom krilu, da podigne srpski manastir i zasnuje srpsko bratstvo na Svetoj Gori. Otac mu je u tom poslu bio od ogromne pomoći kao iskusan ktitor i graditelj, kao bogat čovjek i kao vladarski i duhovni autoritet. Srpski monasi Sava i Simeon bili su ljudi sa najvećim autoritetom na Svetoj Gori, što im je omogućavalo prohodnost do najviših državnih i crkvenih autoriteta. Tako je Sveti Sava tražio i dobio od vizantijskog cara Aleksija III Anđela u Carigradu 1198. godine zlatopečatni sigilij, a potom i hrisovulju kojom se zapustjeli i razrušeni manastirčić Hilandar stavlja pod upravu Simeona i Save kao potpuno samoupravni i nezavisni manastir. Tako su Srbi dobili svoju svetu duhovnu tvrđavu u Bogorodičinom gradu. Kako tada, tako i danas: ona traje preko osamsto godina i trajaće, ako bog da, u vjekove vjekova. Eto šta mogu dva velika, sveta čovjeka.

Niko tako nije znao da procijeni i podigne ugled i kult svoga oca, posebno već upokojenog, pa onda kao svetitelja, i da ga učini djelotvornim i moćnim stubom crkve i države i poslije njegove fizičke smrti, kao što je to znao Sveti Sava. On je podigao svoga oca na nebo i učinio ga vječnim svetionikom svoga naroda. Prenosom njegovih moštiju u Srbiju i izmirenjem svoje braće nad moštima Svetog Simeona, Sava je svoga oca učinio svecem zaštitnikom bratske snage i ljubavi koji će se pred presvetom Bogomajkom – čiji su kult obojica strasno podizali i njegovali – moliti i danas za nas grešne, zavađene, vlastoljubive i sujetne.

[restrictedarea]

SPASITELJ I OBNOVITELJ Kult Svetoga Simeona najviše je podignut i ovjekovječen književnim djelima Svetoga Save koja stoje na početku i u temeljima naše književnosti. Savinim književnim djelima – veli Dimitrije Bogdanović – „srpska književnost dobija onu svoju sadržinu koja će je učiniti ravnopravnim i aktivnim učesnikom u književnom životu pravoslavnog slovenskog sveta.“

/…./ Sava je, pišući žitije svoga oca, dao ovom žanru lični pečat. On je u srpsku književnost uveo poetičko načelo sažetosti i jednostavnosti („Zato ću o ovom ukratko izložiti, da se ne umnoži pisanje.“) značajno redukujući retoričnost i toržestvenost, unoseći čak neposredan i intiman ton po kojem se prepoznaje blizak svjedok i pratilac Simeona Nemanje, učesnik u njegovim životnim zbivanjima, pa je tačna ocjena Milana Kašanina da nijedan naš stari životopis „nije tako srdačan i čovečan kao Nemanjin životopis koji je sastavio Sveti Sava“. Ta biografija je „neposredna kao usmena priča i intimna kao dnevnik“.

/…/Žitije i počinje riječima koje označavaju Studenicu i ktitorskim podvigom Stefana Nemanje:

„Naš sveti manastir ovaj, kao što znate, bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac, Stefan Nemanja, koji je carevao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da ovde, u ovom pustom mestu, sagradi manastir ovaj na pokoj i umnoženje monaškog čina.“

Potom slijede vrlo važne rečenice kojima se insistira na legitimitetu Nemanjine vladavine i njegove države. Sam Bog je postavio „ovoga triblaženoga gospodina nam i oca, ovoga samodržavnoga gospodina, narečenoga Stefana Nemanju, da caruje svom srpskom zemljom“ da bi spasio narod i spriječio ljudsku propast.

Nemanja je obnovio „očevu dedovinu“ i podigao „propalu svoju dedovinu“. On dolazi kao spasitelj i obnovitelj; Očeva dedovina mu legitimno, po nasljedstvu pripada. Nemanja je, dakle, svoj na svome; on podiže „propalu dedovinu“, širi je i utvrđuje; ucjelovljuje je i čuva joj granice; donosi mir i blagostanje. Ideja legitimnog prava Nemanjinih istorijskih nastavljača na srpski tron živa je do dana današnjega; živa i obavezujuća. Na njoj posebno insistira Njegoš, osporavajući Turcima legitimitet na srpski tron; ona je dio Njegoševe istorijske svijesti i argumenat u sporu sa Turcima. Turci su „nepravo“ uzeli srpski tron i nelegitimno drže krvavi skiptar:

Na tron sjediš nepravo uzeti,

Ponosiš se skiptrom krvavijem.

Vladajući trideset i sedam godina i sačuvavši državu „celu i ni od koga povređenu“, postao je „vaistinu divan i strašan (…) svima koji žive oko njega“. On je, uz to, oličenje vrline: pokazao je blagovjernost i druge blagovjernosti učio; podigao je manastire, osvetio crkve, slušao svetitelje, poštovao sveštenike, gajio smjernost i ljubav, davao nadu beznadežnima, štitio i hranio nišče i uboge, pomagao udovice, bio majka hromim, nemoćnim, gluvim i nijemim, dijelio milostinju postavši tako „Avraam stranoprimac, zemaljski anđeo, nebeski čovek“.

Sava poredi svoga oca sa najvećim starozavjetnim ličnostima: ima Solomonovu premudrost, Davidovu krotkost, Josifovu dobru narav. On je čak bogovidac, kao Mojsije. Sve je stekao „Božjom pomoću i svojim trudom“. On je mirotvorac koji „satvori sebi prijateljem velikoga cara grčkoga, Bogom venčanoga kir Aleksu Komnena, i uze njegovu kćer za blagorodnoga i ljubljenoga sina Stefana, koga i odredi da mu bude namesnik“.

„PAZI OVAJ MOJ IZRAILJ“ /…/ Nemanja, kao i Sava, osjeća nedovoljnost i efemernost carstva zemaljskog i usmjerava cijelo svoje biće prema spasenju, odnosno prema Carstvu nebeskom. Izbor Nebeskog carstva za Srbe su već obavili Sveti Sava i Sveti Simeon, a Kosovski zavjet ga je kao Strašni sud potvrdio i zapečatio žrtvenom krvlju i stradanjem. Taj izbor je duboko hrišćanski i nije znak nikakvog srpskog ludila, već je orijentacija među vrijednostima.

Ova ideja je još jasnije, oštrije i preciznije izražena u dvema gotovo istim strofama u Službi Svetom Simeonu:

Oče prepodobni,

mimoišao si carstvo zemaljsko,

izabrav bogatstvo – reči svete

a njih si izvolio da čuvaš,

ostaviv suprugu i čeda

i sve zemaljske krasote,

izašav u Goru Svetu

s anđelima Bogu služiš,

moli se Hristu neprestano

za tvoritelje tvoga spomena!

Varijacija ove strofe javlja se kao završna strofa cijele Službe, dobija povlašćeno mjesto i funkciju poente. Izbor Svete Gore i Služba Bogu pretpostavljeni su prestolu Carstva nebeskog:

Prepodobni oče,

mimoišao si zemaljsko carstvo,

izabrao si bogatstvo – reči svete

i njih si izvoleo da čuvaš,

ostaviv suprugu i čeda

i sve zemaljske krasote

i u Goru Svetu izašav

s anđelima Bogu služiš,

Oče Simeone,

ne prestaj da se moliš Hristu Bogu

za tvoritelje spomena tvog.

Riješen da odstupi od prestola i da posljednje godine svoga života posveti duhovnom podvizivanju i spasenju, Nemanja saziva „svoju blagorodnu decu i sve izabrane svoje boljare, male i velike“ da im saopšti svoju neopozivu odluku da ih pouči vrlinama./…/ Uz to ih obavezuje da ne zaboravljaju „učenja svoga i pravovernoga zakona, koji sam ja ustanovio“, i saopštava im svoju odluku o povlačenju sa prestola, što izaziva ridanje sinova i boljara i molbu da ih ne ostavlja.

Za nasljednika Nemanja imenuje srednjega sina Stefana i blagoslovi ga „kao što blagoslovi Isak Jakova“. Sam Nemanja će sinu Stefanu za uzor postaviti drugu biblijsku ličnost – Josifa:

„Čedo moje ljubljeno, pazi ovaj moj Izrailj, i pazi na njega, vodeći ga kao jagnje Josif.“

/…/ Sava se pita kako da nazove svoga oca nižući seriju retorskih pitanja, jer se bogatstvo i raznovrsnost jedne tako snažne, složene i raznim darovima obdarene ličnosti ne može izraziti jednom riječju:

„Vaistinu, u nedoumici sam kako da ga nazovem. Da li gospodinom dobrim? Da li učiteljem prave vere? Ocem blagim? Pastorom, koji verom napasa predano mu stado? Prosvetiteljem crkava i učiteljem dobrih običaja i koji vazda prebiva u molitvama? Da li preizobilnim služiteljem i ljubiteljem ništih? Da li nastavnikom prave vere i učiteljem dobre vere i čistote, svetilom vaseljene? Da li nastavnikom punim vere i uzorom krotosti i posta? Da li nastavnikom premudrosti i smislodavcem i ukrotiteljem nemislenih? Da li čuvarom stada svoga i premudrim braniteljem sviju onih koji žive oko njega? Jer vaistinu ovo sve dogodi se na njemu. ‚Jer beše pun premudrosti i razuma, i blagodat Božja beše na njemu‘.“

Imenovanje nije stvar etikecije ili izraza učtivosti i poštovanja, već izražavanje same suštine bića. Njime se potvrđuje prava, neobuhvatljiva priroda svečeva i njegove svetosti. To vidimo i na samom početku Službe Svetom Simeonu, u prvom neposrednom obraćanju svecu, u svojevrsnoj invokaciji:

Prepodobni oče,

dobru si našao lestvicu

kojom uziđe na visinu,

kojom i steče Ilija kolesnicu ognjenu,

no on ushodište drugima ne ostavi,

a ti po smrti svojoj

u otačastvu ti pokaza put carevima,

nebeski čoveče,

zemaljski anđele,

svetilniče otačastvu ti,

Simeone blaženi,

moli se za spasenje duša naših!

PRIMICANJE SMRTI, UZDIZANJE U SVETOSTI /…/ Simeonov odlazak na Svetu Goru motivisan je monahovom željom da se uzdigne na viši duhovni stepen i da se pridruži najmlađem sinu „koga ljubljaše iznad svih“. Sava opisuje sebe kao grešnog i od oca odbjeglog, a oca Simeona kao dobrog pastira koji će naći svoje „zabludelo jagnje“, uzeti ga na rame i privesti Bogu. Simeon polazi u Svetu Goru 8. oktobra 1197. godine, a stiže u manastir Vatoped 2. novembra, gdje nalazi „željeno zabludelo svoje jagnje“ i uzima ga u svoju službu.

/…/Najljepše i najtoplije stranice Savinoga Žitija Svetog Simeona pripadaju opisu svečevog kratkog bolovanja i smrti. Sveti je bolovao od 7. do 13. februara po julijanskom kalendaru, „ne okusivši hleba ni vode, samo se svaki dan pričešćivaše svetim i prečistim tajnama, telom i krvlju Gospoda Boga i Spasa našega Isusa Hrista“.

Već prvo Nemanjino obraćanje Savi prepuno je roditeljske topline i brige; intimni ton potisnuo je svečani:

„ Čedo moje slatko i uteho starosti moje, sine (…).“

Slijede roditeljski savjeti i briga za dušu, protkani citatima iz svetih knjiga. /…/ U oproštajnom blagoslovu otac stavlja akcenat na Carstvo nebesko, ne propuštajući da istakne da je Sava prvi krenuo monaškim svetogorskim putem:

„Blagosiljajući, blagosiljam te! Gospod Bog blagosloven i pospešiće spasenje tvoje, i neka ti mesto zemaljskoga dade blagodat i milost i carstvo nebesko, i neka ispravi put tečenja tvoga, kojim ranije od mene poteče, imajući nerazdvojnu sa sobom, ovde i tamo, moju iako grešnu molitvu!“

Savin odgovor je dirljiv, pun zahvalnosti, ali i osjećanja grijeha prema roditelju, sa sviješću o smrtnosti grijeha:

„Mnogih i velikih darova nasladih se od tebe, blaženi gospodine moj, Simeone! Zaboravih sve, ja jadni i neblagodetni, pomešah se sa nesmislenom stokom i upodobih se njima, bivajući ubog dobrim delima, a bogat strastima, pun srama, lišen slobode u Boga, osuđeni od Boga, oplakani od anđela, na smeh bivajući besima, obličavan od svoje savesti, zlim delima svojim posramljen. I pre smrti mrtav sam, i pre suda sam sebe osuđujem, pre beskonačne muke sam sebe mučim očajanjem. Zbog toga, pripadam ka prečasnim nogama tvojim klanjajući se, ne bih li ja, neispravljeni, zbog tvojih prečasnih molitava, neko malo olakšanje dobio u strašni onaj dolazak Gospoda našega Isusa Hrista!“

Simeonovo primicanje smrti, uprkos fizičkoj nemoći, jeste neprestano uzdizanje u svetosti: on, prvo, prašta, pa blagosilja; zatim traži duhovnika i pričešćuje se; potom traži ikonu Presvete Bogorodice da bi njoj dušu predao; onda moli da ga sin položi na rasu i da mu stavi kamen pod glavu kao kad se monah priprema za pogreb. Kada je izgledao najnemoćniji, uvijen rasom, neprepoznatljiv, lišen svakog traga fizičke i vladarske moći, bez glasa, Sveti Simeon je dostigao najveću tačku svog duhovnog uzdizanja i ugledao je u predsmrtnim trenucima lice samoga Gospoda Isusa Hrista i tražio da se pjeva Gospodu hvalospjev.

/…/Ali Sveti Simeon živi svoj sveti, besmrtni život i poslije usnuća i pogreba. Na molbu braće Stefana i Vukana, Sava otvara očev grob, nalazi cijelo njegovo netruležno telo, svečeve mošti prenosi u Srbiju, u Studenicu. Sava poredi svoju braću sa Josifom koji je uzeo telo svog oca Jakova iz Egipta i preneo ga u zemlju. Opet je sebi odredio epizodnu ulogu, iako je, znamo, bila i glavna, i presudna.

Na samom kraju Žitija nalazimo podatak o rođenju: Nemanja je rođen u Zeti, na Ribnici. Biograf vidi Gospodnju milost u dva Nemanjina krštenja, u dva blagoslova pri zamonašenju – primio je mali i veliki obraz, i dvjema sahranama, na Hilandaru i u Studenici.

Stefan Nemanja je, prema Svetom Savi, poživio na zemlji ukupno osamdeset šest godina: sa četrdeset šest postao je veliki župan; vladao je trideset sedam godina; tri godine je proveo u anđeoskom obrazu monaha i shimonaha.

Proslavljajući večeras Svetoga Savu, mi proslavljamo i devetovjekovni život njegovoga svetoga oca, utemeljitelja svetorodne dinastije Nemanjića, utemeljitelja srpske državnosti, velikoga ktitora i graditelja. Sa dvojicom svetaca smo ušli u istoriju i postali danas već stari evropski narod.

Kad rekosmo evropski trebalo bi dodati da u vremenu u kojem međunarodno pravo doživljava dramatičnu krizu, koja izaziva obespokojavajuću zabrinutost kod ljudi od reda i poretka, u vremenu u kojem se našoj zemlji i narodu pripisuje vjekovno, pa čak i vječno bezakonje, a naši ljudi postaju žrtve međunarodne nepravde i bezakonja, naša je dužnost da podsjetimo i na našu pravnu i zakonodavnu tradiciju. A ona je stara koliko i naša državnost i na njenim počecima je naš svetac Sveti Sava. On nije samo uređivao tipicima nemanjićke lavre, već je sastavio i Krmčiju, Nomokanon sa tumačenjima, zbornik državnih zakona i crkvenih pravila, kapitalni izvor i spomenik prava. To „božansko pravo“ bilo je prethodnica zakonodavstvu evropskih vladara, pa i Zakonu cara Stefana Dušana. Srpsko zakonodavstvo, dakle, staro je osam stoljeća, a preko vizantijskog, oslonjeno je na grčko-rimsko pravo.

Zato treba zapamtiti Dimitrija Bogdanovića koji veli da „Srbija već na početku XIII veka dobija kodeks čvrstog pravnog poretka i postaje pravna država, u koju je ugrađeno bogato nasleđe grčko-rimskog prava. Sveti Sava je na taj način više nego bilo čim drugim, učinio Srbiju zemljom evropske i mediteranske civilizacije“.

Zato više nego ikada ima smisla ovu svetosavsku besjedu završiti stihovima Svetoga Save iz Službe Svetom Simeonu:

„Moli Boga za nas, Simeone blaženi,

da sačuva stado tvoje nepovredno.“

Svetosavska besjeda u Kraljevu 27. I 2014. povodom devetsto godina od rođenja Stefana Nemanje

[/restrictedarea]