dr Miloš Ković / istoričar / – Pre nego nas unište, proglasiće nas kanibalima

Razgovarala Nataša Jovanović

Zašto se od Srba zahteva da se „suoče sa prošlošću“, dok se prećutkuju zločini u Mačvi 1914, Jasenovac, Jadovno, zločini nad Srbima u opštinama Srebrenica i Bratunac 1992-1995, „Oluja“, „Milosrdni anđeo“ i deca iz Goraždevca?

Glavni uzrok revizije srpske istorije je u želji i nameri da se pacifikuje i kolonizuje zemlja jednog neposlušnog naroda, duge istorije i snažnih nacionalnih tradicija. Videli smo da kolonizacija može da podrazumeva i fizičko uništenje celih naroda. Pre nego što ih uništite, proglasićete ih kanibalima i ubicama. Zato se od Srba zahteva da se „suoče sa prošlošću“, dok se prećutkuju zločini u Mačvi 1914, Jasenovac, Jadovno, zločini nad Srbima u opštinama Srebrenica i Bratunac 1992-1995, „Oluja“, „Milosrdni anđeo“ i deca iz Goraždevca“, kaže u razgovoru za „Pečat“ dr Miloš Ković, profesor istorije na Filozofskom fakultetu.

Da bi osporili Srbiju kao oslobodioca u Prvom svetskom ratu, Berlin, Beč i muslimansko Sarajevo Gavrila Principa proglašavaju za teroristu, a Franca Ferdinanda za nevinu žrtvu. Kome je zapravo na početku 20. veka trebao Prvi svetski rat?

Fric Fišer je utvrdio da su rat hteli vodeći predstavnici nemačkih političkih, vojnih, privrednih i akademskih elita, jer su smatrali da realan uticaj i moć Nemačke ne odgovaraju njenim vojnim, ekonomskim i kulturnim potencijalima. Tražili su za Nemačku, kako su govorili, „mesto pod suncem“. Car Vilhelm II i njegovi generali, na čelu sa Fon Moltkeom, znali su da su Francuska i Rusija brzo dovršavale svoje vojne reforme i da će za nekoliko godina Nemačka izgubiti svoju vojnu prednost. Zato su, po Fišeru, 8. decembra 1912, povodom krize nastale zbog zahteva Austro-Ugarske da se Srbija povuče iz severne Albanije, Vilhelm II i njegovi generali odlučili da Austro-Ugarskoj pruže svu pomoć i da što pre krenu u opšti rat. Računali su, naravno, da će Britanija ostati neutralna. U Sarajevskom atentatu videli su sjajan izgovor.

Fišer je, međutim, potpuno se posvetivši Nemačkoj, potcenio odgovornost Austro-Ugarske. Od Hermana Kantorovica i Luiđija Albertinija do Hjua Strona, generacije istraživača uočile su da je Austro-Ugarska bila ta koja je Nemačku svesno i planski uvlačila u svoj obračun sa Srbijom, sa punom svešću da Rusija, a uz nju i Francuska, neće ostati neutralne. Neka od najboljih dela srpske istoriografije posvećena su ovoj temi. Pomenimo samo radove Vladimira Ćorovića, Dimitrija Đorđevića, Andreja Mitrovića, Milorada Ekmečića, Mihaila Vojvodića, Dragoljuba Živojinovića. Počevši od decembra 1907. Beč je bio odlučan u nameri da, milom ili silom, uništi Srbiju. Glavni zagovornik ratnog obračuna sa Srbijom bio je Konrad fon Hecendorf, načelnik Generalštaba, potom ministar spoljnih poslova Leksa fon Erental i jedna grupa mlađih činovnika u bečkom Ministarstvu spoljnih poslova. Oni su svesno radili na uvlačenju Evrope u opšti rat. O tome postoji ogromna dokumentacija, koju su, delom, objavili sami Austrijanci. Austro-Ugarska je, zahvaljujući podršci Nemačke, bila stekla naviku da sa Rusijom i Srbijom komunicira ultimatumima i da ih svakom pogodnom prilikom ponižava, po cenu evropskog rata  (1909, 1912, 1913). To što već tih godina nije došlo do rata u Beču je shvaćeno kao propuštena prilika. Zato su odluku o ratu protiv Srbije, 28. jula 1914. tu svi dočekali sa olakšanjem i oduševljenjem, od Fon Hecendorfa do Sigmunda Frojda i mlađanog Karla Popera. Činjenica je da su saveznici Nemačke – Austrija, Hrvatska, Mađarska, Bugarska – posle poraza u dva svetska rata tretirani kao žrtve, a ne kao saborci Nemaca. Zbog toga su, za razliku od Nemaca, izbegli represalije, krivicu i odgovornost. Hitler ipak nije bio Prus; on i Pavelić su rođeni i sazreli u Austro-Ugarskoj; Austrijanci su, u inat celom svetu, izabrali Kurta Valdhajma za predsednika (1986); setimo se uigranosti i sloge Alojza Moka i Hansa Ditriha Genšera u razbijanju Jugoslavije; pogledajte recidive fašizma u današnjoj Hrvatskoj i Mađarskoj…

U knjizi pod nazivom Mesečari, Kristofer Klark tvrdi da se posle Srebrenice o Srbima ne može pisati kao ranije. Koliko ovakve tvrdnje mogu uticati na novo iščitavanje istorije?

Kristofer Klark u svojoj knjizi tvrdi da je Srbija, svesno i namerno, „balkanizovala“ Antantu uvlačenjem Rusije i Francuske u fatalne balkanske sukobe. Jedini doprinos njegove knjige postojećoj literaturi jeste ukrštanje uveliko poznatih podataka sa antisrpskom medijskom histerijom našeg doba. Klark nije bilo ko – on je profesor na Kembridžu i pisac vrlo uspešne knjige o Pruskoj (Gvozdena Kraljevina). Ne treba posebno naglašavati da su Mesečari munjevito prevedeni na nemački jezik. Angela Merkel se pohvalila da je ovu knjigu ponela na svoj godišnji odmor. Bivši regius profesor istorije na Oksfordu, Robert Evans (neka vrsta starešine svih tamošnjih profesora i studenata istorije, koga postavlja vlada) u prestižnoj The New York Review of Books napisao je da je to najzanimljivija knjiga koja se do tada (februar 2014.) pojavila na temu Prvog svetskog rata. Regius profesor istorije na Kembridžu, Ričard Evans, inače poznat kao borac protiv postmodernističkog relativizovanja činjenica i relativizovanja nacističkih zločina, proglasio ju je, u listu New Statesman, najboljom knjigom u 2012. godini. Konačno je, u anketi BBC-a, pre nekoliko dana, Ričard Evans „prelomio“ i izjavio da je Srbija odgovorna za izbijanje Prvog svetskog rata. Čujem da se žali da njegove reči tu nisu tačno prenesene; i Klark ponavlja da svojom knjigom nije želeo da uvredi Srbe…

Ostali istoričari koje je BBC anketirao složno tvrde da su za Prvi svetski rat krive, ili najkrivlje, Nemačka i Austro-Ugarska. To ohrabruje. Ali, kada su Srbi u pitanju, ovde je važno nešto drugo. Klarkova knjiga sasvim se uklapa u postojeći trend revizije srpske istorije, koji je do sada već uveliko zaokružen. Taj trend prati javnu satanizaciju Srba, koja na Zapadu traje već preko dve decenije. U poglavlju Mentalne mape, Klark doslovno ponavlja ono što se danas, u zapadnoj istoriografiji, smatra utvrđenim kanonom: Srbi su svojom istorijom predestinirani na to da terorišu okolne narode i izazivaju svetske krize.

[restrictedarea]

Nedavno ste napisali da su na delu pokušaji da se istorija Srbije svede na istoriju etničkog čišćenja. Ko su inspiratori ovakvih težnji?

Na Srbima, koji se tretiraju kao nacija koja je izvršila zločine, a zatim je pravednički kažnjena progonima, ubijanjem i pljačkom imovine srpskih civila, primenjuje se sličan sistem kao na Nemcima posle 1945. Potrebno je da se na celu srpsku istoriju, kako je to Klark otvoreno rekao, gleda iz perspektive Srebrenice.  I onda se u srpskoj „političkoj kulturi“ (to je pojam posebno čest u ovoj vrsti istoriografije) i njihovoj istoriji od Kosovske bitke do danas, pronalaze zločinačke tradicije. Čak i u delu današnje ruske istoriografije govori se o srpskoj „konfliktnoj kulturi“, koja je više volela da ratuje nego da sprovodi spasonosnu „modernizaciju“. Pročitajte sa kakvom se pogromaškom strašću na srpsku istoriju obara jedan od najuglednijih francuskih stručnjaka za istoriju Prvog svetskog rata, Žan-Žak Beker, koji ponavlja „utvrđene činjenice“ o ubilačkom srpskom nacionalizmu. Ili Noel Malkolm, još jedan stručnjak sa Oksforda. Zatim, tu je delovanje propagande susednih naroda, s kojima su Srbi doskora ratovali; u tome su naročito uspešne knjige Nebeska Srbija: od mita do genocida Branimira Anžulovića i Nacionalno pitanje u Jugoslaviji Ive Banca, bivšeg profesora Jejla, delo koje je titoistički diskurs o velikosrpskoj hegemoniji u Kraljevini Jugoslaviji uspešno prenelo u današnju nauku. Crnogorac Srđa Pavlović, profesor na Univerzitetu Alberta, proslavio se knjigom posvećenom, kako kaže, „aneksiji“ Crne Gore od strane Srbije 1918. godine, rečitog naslova: Balkanski Anšlus. Konačno, takvo viđenje srpske istorije vlada u delu srpske istoriografije, dominira značajnim delom srpskog javnog mnjenja i ulazi u izbornu ponudu nekih srpskih stranaka. Neće, dakle, biti da su nam Nemci za sve krivi. Uveren sam da je prisustvo ovakvih ideja u srpskoj javnosti posledica kolonizacije i „identifikacije s agresorom“. Ali zanimljivo je da se u delima jednog dela ruskih istoričara i, na primer, u Istoriji Srbije Holma Zundhauzena primećuje uticaj srpskih istoričara ovakve orijentacije. To je posledica činjenice da u proizvođenju ideja ove vrste sami Srbi pokazuju izuzetan entuzijazam, marljivost i kreativnost.

U šta treba da nas uveri istorija Holma Zundhauzena?

Ova knjiga pročula se u Srbiji samo zato što je prevedena, ali ona je samo jedan primer, dobar uzorak onoga što se o istoriji Srba danas piše. Ni Zundhauzen nije bilo ko: on je profesor, jedan od najznačajnijih stručnjaka nemačkog govornog područja za Jugoistočnu Evropu i svoje najplodnije godine proveo je kao profesor prestižnog Slobodnog univerziteta u Berlinu. Na Srbima je primenio sve ono što se primenjuje na nemačkoj istoriji, namerno ili nenamerno relativizujući nemačke zločine. „Poseban put“ Nemačke, koji ju je odveo ka Hitleru, u srpskom slučaju, po Zundhauzenu glasi ovako: Kosovska bitka i Zavet, kao početak tradicionalnog srpskog neprijateljstva prema muslimanima i načelne srpske sklonosti ratovima i ubijanju; hajdučka tradicija iz doba osmanske vlasti, koja je u srpskom narodu zamaglila granicu između junaštva i razbojništva; Vuk Karadžić, koji je svojim spisom Srbi svi i svuda obeležio teritorije na kojima će Srbi, u budućnosti, vršiti etnička čišćenja; Garašaninovo Načertanije koje je ovaj program politički uobličilo; Njegošev Gorski vijenac koji je svemu dao umetničku formu; Jovan Cvijić koji je ovoj ubilačkoj ideologiji dao kvazinaučno opravdanje i rasističku boju; Nikola Pašić casino online i Dragutin Dimitrijević Apis, koji su sve to konačno počeli da sprovode u praksi. Slika Balkanskih ratova se, u zapadnoj istoriografiji, pa i kod ovog pisca, uglavnom svela na srpska proterivanja i ubijanja albanskih civila.  Klarkov naučni učinak je u tome što je ovoj priči dodao srpsku krivicu i za Prvi svetski rat.

Koji su ključni izvori današnje promene u tumačenju svetske, evropske i srpske istorije?

Promena paradigme je opšta i sveobuhvatna a njeno evropsko težište nalazi se u tumačenju istorije Nemačke, naročito u istoriji dva svetska rata. Revizija srpske istorije samo je deo ove priče.

Ako želimo da ukažemo na ključne izvore današnje promene u tumačenju svetske, evropske i srpske istorije, potrebno je, naime, da se setimo da i istoriografija, kao akademska disciplina, ima svoju istoriju. Ona se ne može razumeti i tumačiti van vremena u kojem je nastala. Revizija istorije, o kojoj danas razgovaramo, nastala je u dobu ogromnih geostrateških promena, uporedivih sa vremenom Napoleona ili Hitlera. U isto vreme završio se Hladni rat i srušio Versajski sistem. Nestala je ravnoteža snaga, ili „ravnoteža straha“ kako se, zbog sveopšte nuklearne opasnosti, taj poredak zvao u vreme Hladnog rata. Kao toliko puta u istoriji, pobednik je požurio da popuni „vakuum moći“, nastao povlačenjem poraženog neprijatelja. Takva vremena su u međunarodnim odnosima najopasnija. Pjer Renuven je, recimo, uzroke Prvog svetskog rata tražio u poremećaju svetske ravnoteže snaga posle poraza Rusije u ratu sa Japanom 1904-1905 godine, kada su Austro-Ugarska i Nemačka, u nameri da iskoriste priliku, jurnule, preko Srbije, ka jugoistoku. SAD i NATO su, tako, posle 1989, požurili da popune prostor nastao povlačenjem i raspadanjem Sovjetskog Saveza i Varšavskog pakta. „Vakuum moći“ se, međutim, ne popunjava samo vojnom silom i kupovinom, odnosno otimanjem materijalnih dobara. Mišel Fuko je pokazao da se danas moć ostvaruje pre svega uspostavljanjem ideološke prevlasti, uveravanjem pobeđenih da je nužno da, milom ili silom, usvoje vrednosne stavove i tumačenje stvarnosti pobednika. Ta pojava, opet, ima dugu istoriju i najbolje se sažima u pojmovima „kolonizacije“ i „identifikacije sa agresorom“. U tumačenje stvarnosti spada, pogađate, i tumačenje istorije. Ono je, štaviše, ključno. Ne kaže se slučajno da „onaj ko kontroliše prošlost kontroliše budućnost“. Na pitanje „ko sam“ ili „ko smo“ po pravilu odgovaramo vraćanjem u prošlost. Reč je, dakle, o tradicionalnoj težnji, ambiciji kolonizatora da kolonizovanima nametnu svoje viđenje prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.

Da li primer SAD najbolje ilustruje da je istorija jedan od najvažnijih medija kolonizacije?

Generali i ideolozi iz SAD pobedu u Hladnom ratu protumačili su kao potvrdu svog sistema vrednosti. U ekonomiji i svakodnevnoj etici republikanaca to je divlji, grabljivi kapitalizam kojem svaka društvena solidarnost, uključujući besplatnu lekarsku negu, miriše na komunizam. Ili euforični ljudskopravaški individualizam demokrata, kojem svako pozivanje na ideale predaka zaudara na nacionalizam. U istoriografiji SAD imate uhodan sistem postavljanja pogrešnih pitanja ili prećutkivanja. U njihovoj kulturi postoji, naime, duga tradicija predstavljanja nacionalne istorije kao priče o pobedi demokratije, ljudskih prava, progresa, civilizacije i modernizacije. Istorija ove zemlje počela je, međutim, genocidom i pljačkom, otimanjem celog kontinenta od njegovih starosedelaca. Ne samo u Severnoj Americi nego na celom američkom kontinentu zvanična ideologija na kojoj je vekovima počivala cela društvena struktura bila je rasizam. Tamo su rase bile ono što su u Evropi bili staleži. Tu je i britanska strana priče. U tamošnjim elitnim akademskim centrima, Oksfordu i Kembridžu, tradicionalno su se školovali upravljači britanskih kolonijalnih poseda. Čuveni su saveti istoričara Tomasa Babingtona Makolija o tome kako bi školovanjem trebalo Indusima usađivati „engleske duše“. To su, dakle, kulture sa dugom praksom pisanja istorije kao prikrivanja, i nametanja sopstvenih tumačenja kolonizovanim, pobeđenim narodima i socijalnim grupama. To su kulture koje su, u prošlosti, nekažnjeno uništavale cele ljudske populacije, da bi danas sebe predstavljale kao izvor i utoku univerzalnih moralnih vrednosti. Mark Mazauer je u knjizi „Hitlerova imperija“ utvrdio da je Hitler tretirao Evropljane onako kako su oni tretirali kolonizovane, vanevropske narode i da se, u svojim planovima kolonizacije slovenske Istočne Evrope, Hitler ugledao na američku kolonizaciju indijanskog Divljeg zapada.

U kojoj meri je osporavanje činjenica vezanih za nacističke zločine, a od strane „anglonemačke istoriografije“, utrlo put novoj nemačkoj „politici mešanja u unutrašnja pitanja zemalja sa nasilnim režimima“?

U senci globalnih promena odigralo se, skoro kao usputni rezultat, ujedinjenje Nemačke. SAD je tretiraju kao regionalnog saveznika, ali ona se sve više pokazuje kao samostalan igrač. To je, prvi put, pokazala brutalnim nastupom u razbijanju Jugoslavije. Ujedinjenjem Nemačke, uz podršku zapadnih zemalja, rasturanjem Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Jugoslavije raspao se francusko-britanski Versajski sistem, koji je počivao na nepoverenju u Nemačku i njene saveznike i koji je čak uspeo da preživi i Drugi svetski rat. Rezultati Prvog svetskog rata prvo su poništeni promenom evropskih granica, u skladu sa interesima Nemačke. Danas smo već stigli dotle da je Nemačka gospodar EU i da su njeni saveznici iz dva svetska rata (Mađarska, Hrvatska, Bugarska) ekspresno primljeni u nju, uz mnogo trijumfalizma. Tamo već misle da je ovo danas potvrda da su tada bili u pravu, da živimo kraj istorije i da smo, evo, svi zajedno, konačno stigli u germansku Valhalu. U isto vreme, Nemačka svoje stare protivnike, Srbe, javno ponižava. Nemačka je učestvovala u bombardovanju Srbije; ona danas daje glavnokomandujuće i lavovski deo okupatorskih trupa na Kosovu, njene trupe batinaju i pucaju na ljude u Kosovskoj Mitrovici. Na Jutjubu možete da vidite kako nemački vojnici ubijaju Srbe u Prizrenu.

Na koji način Nemačka utiče na istorijsku svest onih zemalja koje su u domašaju njene ekonomske i vojne moći?

To se čini preko osnivanja istraživačkih, akademskih centara, dodeljivanjem stipendija, ali i neposrednim pritiscima, pa se tako nemački zvaničnici ne ustežu da javno poruče Srbima da će morati da „promene svest“. Pokušaj da nešto slično sugerišu Britancima, povodom obeležavanja stogodišnjice od izbijanja Prvog svetskog rata, završio se tako što su ovi sve pustili u medije i izazvali mali diplomatski skandal.

Da li se promenom paradigme u tumačenju uzroka Prvog svetskog rata ulazi i u polje tekovina nacizma i brisanja Holokausta?

Svoju presudnu odgovornost za izbijanje Prvog svetskog rata Nemačka, u stvari, nikada nije prihvatila. Izuzeci su bile istoriografija bivše Istočne Nemačke, i druga polovina šezdesetih i sedamdesete godine 20. veka u Zapadnoj Nemačkoj. Tada je značajan deo nemačkih istoričara i javnosti prihvatio tumačenja Frica Fišera, koji je na nemačkim dokumentima utvrdio svesnu nameru nemačkih elita da izazovu Prvi svetski rat. Kancelar Helmut Kol je, međutim, počevši od 1981, pregao da obnovi nacionalnu samosvest Nemaca, uz pomoć istoričara kakvi su Mihael Štirmer, Andreas Hilgruber ili Klaus Hildebrand. Nije se dugo moralo čekati na reviziju istorije nacizma i Holokausta, u čemu je ključnu ulogu odigrao filozof i istoričar Ernst Nolte. U takozvanoj „svađi istoričara“ od 1986. do 1989, ovi istoričari su relativizovali užase Holokausta, pronalazeći njegove sličnosti sa drugim pokoljima u istoriji i naročito naglašavajući da je on za uzor imao sovjetski totalitarizam.

Govorite o tendenciji u evropskim političkim i naučnim krugovima da se uspostavi paralela između komunizma i nacizma, Staljina i Hitlera?

Poređenja kao metod nisu sporna. Ali Nolte je pisao o nacizmu i Holokaustu kao nemačkoj reakciji na boljševizam i na realno postojeću međunarodnu jevrejsku zaveru protiv Nemačke. To je izazvalo reakciju filozofa i istoričara sa levice –  Jirgena Habermasa, Hans-Ulriha Velera, Jirgena Koke i drugih. Oni su, kao i sam Fric Fišer, tvrdili da Hitler nije bio incident u nemačkoj istoriji, kako su to tvrdili njihovi protivnici sa desnice, nego da je on bio logična posledica dugoročnih procesa, bar od ujedinjenja 1871. Kolova stranka, CDU, koja je i danas na vlasti, jasno se odredila prema ovim raspravama tako što je Nolteu 2000. uručila nagradu „Konrad Adenauer“. Iza ove dve velike svađe istoričara, u čijem središtu su dva svetska rata, ostale su značajne podele unutar nemačkog javnog mnjenja. Zanimljivo je da je Spiegel tu skoro objavio da, što se tiče Prvog svetskog rata, nemački konsenzus glasi: odgovorne su sve velike sile.

Čini se da nova istoriografija ili njeni tumači učitavaju nova značenja u ličnost i ulogu Nikole Pašića. Šta su osnovi radikalskih ideja?

Pašić je ključna reč u aktuelnoj reviziji srpske istorije. On i njegovi radikali su, tobože, svojom seljačkom, antiurbanom, egalitarističkom demagogijom i politikom, sprečili Srbiju da se „modernizuje“. „Modernizacija“ je, naravno, druga ključna reč. Jedan uveliko zastareli pojam iz američke sociologije sredine prošlog veka, srpski, ali i neki ruski, pa i nemački istoričari pretvorili su u novu religiju, jedini poželjan vid „istorijskog razvoja“. U njihovom tumačenju, on se svodi na to da se što je moguće više liči na Engleze ili Amerikance; sva odstupanja od njihovog „istorijskog razvoja“ tumače se kao defekti srpske „političke kulture“. Pašić je, tako, umesto „moderne“, individualističke zapadne kulture, u Srbiji ustoličio ruralne, kolektivističke, velikosrpske političke obrasce. Najosnovniji priručnici istorije Evrope u 19. veku, međutim, pokazuju da su Pašićevi radikali bili samo jedna od radikalnih, demokratskih stranaka koje su u tom dobu, na liberalnoj levici, nicale širom Evrope. Mark Mazauer i Majl Man su, takođe, pokazali da je upravo ona vrsta autoritarne modernosti za koju se zalažu ovi tumači srpske istorije (efikasna, nestranačka birokratija, razvijena tehnologija, (kvazi)naučni umesto religijskog javnog diskursa) zaslužna za velike genocide 19. i 20. veka, što se odlično vidi na primeru uništavanja Indijanaca u Americi 19. i Jevreja u Evropi 20. veka.

[/restrictedarea]