Silovanje u sociolingvističkoj bašti

Pokušaj jezičkog inženjeringa u Raškoj oblasti

Piše Milivoje Pavlović

Šta stoji iza pokušaja da se u Raškoj oblasti u školsku upotrebu uvede nepostojeći bosanski jezik, s rešenjima koja lingvisti u Srbiji i Republici Srpskoj nisu prihvatili i koja ometaju ionako složenu interkulturnu i međunacionalnu komunikaciju

Balkanski prostor je velika i izazovna sociolingvistička bašta, a tek Srbija! Iz ugla lingvistike, moglo bi se reći da živimo u bogatoj jezičkoj kući. Toliko razuđenoj da nismo sigurni hoće li naša deca, a pogotovu unuci, moći da se sporazumevaju jezikom kojim mi danas komuniciramo.

U lingvističkim projekcijama stoji da polovinu od oko šest hiljada postojećih jezika čine jezici koji se ne prenose potomcima te su oni (jezici) osuđeni na umiranje s poslednjim starcima koji ih govore. Naš ugledni lingvista Ranko Bugarski piše, u knjizi „Lica jezika“, da se samo oko hiljadu jezika – dakle, šestina navedenog broja – može smatrati bezbednim na duži rok, zahvaljujući posedovanju dovoljnog broja govornika i odgovarajuće institucionalne zaštite.

Dok u svetu mnogi jezici izumiru, spajaju se ili gube identitet približavanjem engleskom, u našoj sociolingvističkoj laboratoriji broj jezika se povećava. U Srbiji mnogi samim rođenjem postaju poliglote.

UPOTREBA PRIDEVA Kako izgleda nova lingvistička realnost u nas, videli smo iz izveštaja o početku i toku nove školske godine u pojedinim opštinama Zapadne Srbije.

Novinar javnog televizijskog servisa, u udarnom Dnevniku u pola osam, radosno javlja iz Novog Pazara da je počela nastava na bosanskom jeziku u osnovnim školama, prenoseći izjavu mlade majke dvoje dece koja u mikrofon kaže: „Mi smo Bošnjaci, u kući govorimo srpski, ali će naša deca sada učiti na bosanskom…“

Nedugo potom u dva beogradska dnevna lista objavljeni su pod sličnim, podjednako indikativnim naslovom, prilozi o tome da u dvema novopazarskim gimnazijama bošnjačka deca namerno ćute na časovima srpskog jezika, u znak protesta što još nije počela nastava na bosanskom jeziku na srednjoškolskom nivou. Navodi se da je ovakav vid protesta iniciralo Bošnjačko nacionalno veće; protiv direktora dveju gimnazija podneto je više desetina krivičnih prijava, a jednu je, javljaju izveštači, uputio i državni sekretar u Ministarstvu prosvete – „kao roditelj, a ne kao državni funkcioner“, kako se navodi.

[restrictedarea]

Ovi površni novinarski prilozi završavaju se bez postavljanja pitanja o tome iz kojih će knjiga deca učiti na novom jeziku, kakve su kvalifikacije nastavnika koji će predavati na tom jeziku, kako će sutra svršeni srednjoškolci upotrebiti diplome s ocenama iz neverifikovanih predmeta, šta je književna podloga tom novom jeziku i da li ovakve promene lingvističke realnosti unapređuju komunikativnu – među brojnima najvažniju funkciju jezika. Novinari još manje razbijaju glavu razjašnjavanjem sosirovske opozicije između kolektivnog jezika i individualnog govora na primerima iz konkretnog ambijenta, niti slute moguću dramu ljudskog sporazumevanja (između dece i roditelja, između Srba i Bošnjaka, između Srba iz Srbije i Srba iz Republike Srpske); nevladine organizacije i zaštitnici prava građana takođe previđaju ovu prilično masovnu proizvodnju netolerancije, ne pitaju se za posledice segregacije dece pod plaštom zaštite njihovih manjinskih prava, ne mare za status i stabilnost službenog jezika (čak i kad su visoki dužnosnici Ministarstva prosvete) niti za akte koji su u punoj suprotnosti s Evropskom poveljom o regionalnim i manjinskim jezicima prema kojoj manja varijantna obeležja nisu dovoljna za dobijanje statusa manjinskog jezika. Sve je pojednostavljeno do vulgarnosti, ostaje se na samoj površini teme i tu nezgodnim pitanjima o društvenoj stratifikaciji jezika nema mesta. Pretpostavljamo da od dopisnikâ nije ni traženo da dubinski osvetle problem, kad se već njime ne bave akademije, udruženja književnika, strukovne organizacije nastavnika jezika. Pa zar najviša naučna ustanova nije – povodom kosovskog problema – javno rekla da ne želi da se bavi dnevnopolitičkim pitanjima? Ako se akademici već ne bave Kosovom, zašto bi se zanimali jezikom na kome se izvodi nastava u Prijepolju ili Sjenici!

Da li je sledeća faza izmeštanje Skendera Kulenovića, Meše Selimovića ili Emira Kusturice iz korpusa srpske kulture i retroaktivno konstituisanje književnosti na bosanskom jeziku? Kakve su posledice ove inovacije u pravosuđu, gde bi se svi tekući postupci morali voditi iz početka i presude pisati iznova? Gde naći toliko novih sudija, advokata i prevodilaca? U pravosuđu jezik bitno utiče na kvalifikaciju bića krivičnog dela. U Engleskoj je jedan čovek bukvalno „obešen o zapetu“, jer su sudije videle ovaj znak interpunkcije tamo gde advokati nisu želeli da ga vide…

Gotovo u isto vreme, novine prenose izjavu predstavnika Bošnjačkog nacionalnog veća kako će se uvođenjem u nastavu bosanskog jezika stvoriti prostor za zapošljavanje oko dve stotine novih nastavnika…

Podržavajući s razlogom svaki projekat koji dovodi do novog zapošljavanja, novinari ni ovde ne obraćaju pažnju na razliku između prideva i imenice (Bošnjaci – bosanski) niti vide političke ili druge pobude zbog kojih je ime novopriznatog naroda u raskoraku s nazivom jezika koji se pokušava instalirati.

PARALINGVISTIČKO ZAPOŠLJAVANJE Dosetka o zapošljavanju je zanimljiva i verujem da će je zdušno prihvatiti u Mačvi, na Zlatiboru, u Leskovcu ili Toplici, zavičaju novog ministra prosvete. Iz ugla nauke o jeziku, a posebno njene grane sociolingvistike, naziv bosanski jezik isto je toliko opravdan koliko i hercegovački, vojvođanski, šumadijski, leskovački ili toplički jezik. Kao što je pridev ili atribut bosanski u vezi s hidronimom (naziv vodotoka) Bosna, odnosno etnikom (naziv stanovnika oblasti ili sela) Bosanac, pridev toplički bi se mogao vezati za Toplicu i Topličane, takođe u skladu s principima tvorbe reči u srpskom jezičkom standardu. Oba prideva mogu stajati uz imenice, a poneko se i preziva Bosanac, Bošnjak ili Topličanin; nema, međutim, lingvističkih razloga da se jezik muslimana u Raškoj oblasti naziva bosanskim, niti ima ozbiljnog lingviste koji bi se složio s idejama da se lokalnim i regionalnim jezičkim varijetetima tako olako pribavlja status „državnog“ jezika.

POLITIČKA KONSTRUKCIJA Bosanski jezik je politička konstrukcija a ne lingvistička činjenica, s namerama koje su ideološki neprikrivene i posledicama koje su u najvećoj meri sagledive. Njegovo brzopotezno uvođenje u nastavu u školama Srbije nepotrebno preliva preko Drine problem koji nije rešen ni u Bosni i Hercegovini, gde je i nastao. Uz puno uvažavanje okolnosti zbog kojih muslimani imaju teškoća u samoidentifikaciji (treći put u pola stoleća menjaju svoje ime – od muslimana preko Muslimana do Bošnjaka) i uz svest da je jezik važno, vidljivo obeležje etniciteta, ne mogu se opravdati rezovi koji blokiraju opštu ulogu jezika kao temeljnog komunikacijskog sredstva i osporavaju etnički i nacionalni identitet i celovitost srpske kulture.

Punih četrnaest decenija je prošlo od kad je Benjamin Kalaj, austrijski okupator mađarskog porekla, pokušao da stvori sintetičku „bosansku naciju“ i „bosanski jezik“ i da povest Bosne i Hercegovine predstavi kao istoriju jednog mitskog naroda izdvojenog od susednih Srba i Hrvata, koji su uljezi, pošto nisu „autohtoni“ (ima o tome u knjigama akademika Ekmečića, koji ovu temu nije smatrao dnevnopolitičkom). Jednom propao, taj eksperiment je nastavljen posle razbijanja Jugoslavije i stvaranja nezavisne BiH. Vodeći lingvisti iz Srbije i Republike Srpske (Hrvati iz BiH i Hrvatske, takođe) prozreli su namere i nisu prihvatili oživljavanje Kalajevih etnocentričnih stereotipa o jeziku, posebno ambiciju da se nazivom „bosanski jezik“ pokrije cela teritorija BiH. Srbi i Hrvati u BiH tretiraju novi jezički idiom samo kao teritorijalnu i zavičajnu oznaku i nastavili su da slede (u privatnom životu, školstvu i javnom saobraćaju) matične jezičke norme iz Srbije odnosno Hrvatske. Sada važeći Ustav BiH (tzv. dejtonski Ustav) ne sadrži odredbe o jeziku, što svedoči o složenosti ne samo lingvističke već i političke realnosti u toj zemlji. Ustav Republike Srpske službenim jezikom proglašava srpski jezik ijekavskog i ekavskog izgovora, a amandmanom koji je naknadno doneo visoki predstavnik Volfgang Petrič predviđeno je da su službeni „i jezik bošnjačkog naroda i jezik hrvatskog naroda“, izbegavši da jezik Bošnjaka nazove bosanskim i učini ga, na Kalajevom tragu, „zemaljskim“.

Dok traje sociolingvistički „Rašomon“ u Bosni i Hercegovini, neki sarajevski lingvisti pokušavaju da kodifikuju novi jezik insistirajući uporno na razlikama i naglašavajući islamske i turske komponente kulturnog nasleđa. To se posebno vidi u medijima pod kontrolom muslimanskih vlasti, gde se uvode slova, foneme i pozajmljenice iz turskog i arapskog tamo gde im po etimologiji nije mesto. O tome ima više detalja u jednoj od prvih odluka Odbora za standardizaciju srpskog jezika, u kome sede najugledniji lingvisti s ovih prostora.

Na delu su retrogradni poduhvati za koje se može reći da su u dubokoj zavadi s osnovnim načelima lingvistike kao najvažnije nauke o čoveku. Zašto bi se te zloupotrebe i izneveravanja nauke – kad već nisu prošle u BiH – prenosile u Srbiju, u Rašku oblast kao kolevku njene državnosti i duhovnosti?

Pre više od tri decenije, pisac i profesor Sreten Marić pisao je, drugim povodom, o tome kako su pravilno upotrebljene reči uslov zdravlja nacije, možda i njenog opstanka. Citirajući nekog starog mudraca, Marić je napisao da je gora stvar silovati reč nego ženu. „Silovane reči rađaju čudovišta“, napisao je ovaj akademik onda kad se akademija nije libila da uđe i u pitanja koja su, naizgled, dnevnopolitička. I takav, silovani jezik manje se razlikuje od srpskog standarda nego jezik Britanaca u odnosu na onaj kojim govore Amerikanci, Kanađani, Novozelanđani…

Savremena pak sociolingvistika, u kojoj su, sem profesora Bugarskog, nemerljive doprinose dali brojni drugi naučnici (M. i P. Ivić, Klajn, Šipka, Brborić, Piper, Radovanović, R. Stijović, Remetić, Tanasić, Tanasković itd.) kaže da se stvarne jezičke razlike mogu produbljivati ili smanjivati, zavisno od potreba ili namera. A da lingvistički inženjering koji je povod ovom tekstu nije ideološki neutralan, svedoči i namera da se nepostojeći bosanski jezik upotrebljava, osim u Raškoj oblasti, i u Dragašu (Gora), Kosovskoj Mitrovici i Kraljevu, pa, sutra, možda i u Kragujevcu i Beogradu.

SVI U OSNOVNU ŠKOLU! U Srbiji je srpski jezik ustavna kategorija, prava manjina da neguju svoje etnonacionalne specifičnosti takođe. Problem stoga treba vratiti sa političkog na lingvistički teren i osvetliti ga i sa širih pedagoških, psiholoških, političkih pa i ekonomskih aspekata. Da li ćemo stanovništvo Raške oblasti kolektivno poslati u školu da iznova uči maternji jezik i da li jezičke promene koje se naturaju prave nepotreban jaz između Srbije i Republike Srpske – samo su neka od pitanja. U razjašnjavanju brojnih kontradikcija između nespornih prava i belodanih apetita da se jezičke realije politizuju treba, uz punu konsultaciju nauke, izabrati samo ona rešenja koja olakim uvođenjem jezičkih pridošlica ne produbljuju razlike i ne potiru baš sve dobre strane korišćenja zajedničkih sredstava komunikacije.

Prosvetne vlasti dodatno su dužne da vode računa o ukupnoj međuzavisnosti svih komunikacijskih i interakcijskih sredstava i komponenti, ne otvarajući širom vrata jezicima koji se lažno predstavljaju i aktivistima s namerama koje su neskriveno politikantske.

O složenosti i relativnosti lingvističkih novotarija koje se „na ovim prostorima“ upotrebljavaju, neka posvedoči istinita anegdota koju je ispričao donedavni holandski ambasador u Beogradu:

Pošto se prethodno potrudio da dobro nauči srpskohrvatski, ambasador se, prilikom posete Sarajevu, recepcionarki u hotelu obratio „na svom najboljem srpskom“. Ona je na to uzvratila: „Au, što lijepo govorite bosanski!“

[/restrictedarea]