Mira Stupica – glumica veka

90 godina života velike srpske dramske umetnice

Piše Raško V. Jovanović

Izazivajući nepodeljene simpatije ljubitelja pozorišne umetnosti, uvek je bila životno istinita a nova i drukčija, nedostižna po prirodnosti, neposrednosti i sugestivnosti izraza, po autentičnom violentnom temperamentu dinarske rase, po neodoljivosti scenskoga šarma zasnovanog na skoro nestvarno privlačnoj ženstvenosti….

Tokom više od pola veka, počev od januara 1941. godine pa do 1996, Miroslava Mira Stupica, rođ. Todorović, na pozorišnim scenama Beograda, Šapca, Niša, Zagreba i Cetinja ostvarila je impozantnu galeriju likova koju čini preko stotinu velikih uloga u dramskim delima svih žanrova, od tragedija, preko istorijske i građanske drame, do komedija i farsi – dakle, jedan širok repertoar dela domaćih i stranih pisaca. Glumica je nastupala sa podjednakim uspehom u svemu, tako da je teško odrediti da li je bila bolja kao komičarka ili kao interpretatorka dramskih i tragičnih likova. Pored toga, uvek je bila originalna i svoja, iskrena i spontana u izrazu, uverljiva i neponovljiva, jedinstvena po scenskom šarmu i neobuzdanom temperamentu, – jednom rečju, u sebi je nosila bogat rudnik glumačkoga talenta! Gde god da je nastupala – prvenstveno na pozorišnoj sceni, ali i pred mikrofonima radija, kao i na filmu i televiziji – plenila je pažnju gledalaca i slušalaca, pre svega prirodnom neposrednošću glumačkoga izraza i sposobnošću da emanira najsloženija psihička stanja na jednostavan i prikladan način. Po snazi i mnogostrukosti talenta, Mira Stupica u srpskom glumištu neposredno se nadovezuje na umetnička ostvarenja Žanke Stokić, ali i na snagu dramskog izraza Milke Grgurove, kao i na suptilnost u glumačkoj igri Vele Nigrinove: u tradiciji velikih srpskih glumica pretprošloga i prošloga stoleća, svojom umetnošću ona se izdigla do jedinstvenog scenskog simbola, pa je slobodno možemo uporediti sa neprevaziđenim veličinama svetskoga teatra, sa glumicama kao što su Sara Bernar, Eleonora Duze ili Marija Kazares. Ima Mira Stupica mnoge njihove odlike, njena umetnost svakako ih dostiže, ponekad i prevazilazi, ali ono što je krasi i čini najvećom glumicom naše pozorišne scene prošloga stoleća svakako je to što je u svakoj ulozi svoga neobično širokoga repertoara, u kojem nije bilo žanrovskih, stilskih i drugih pregrada, uvek bila životno istinita a nova i drukčija, odnosno nedostižna po prirodnosti, neposrednosti i sugestivnosti izraza, po autentičnom violentnom temperamentu dinarske rase, po neodoljivosti scenskoga šarma zasnovanog na skoro nestvarno privlačnoj ženstvenosti, izazivajući nepodeljene simpatije ljubitelja pozorišne umetnosti. Rečju, što je čitavim bićem bila i ostala neprevaziđena glumica – Mira Stupica i što je svojom velikom umetnošću neopozivo i definitivno obeležila uspon srpskog pozorišta u 20. veku.

[restrictedarea]

ROLE U NACIONALNOM TEATRU Miroslava Mira Todorović počela je da glumi još kao učenica Trgovačke akademije u Beogradu, koju je u trećem razredu napustila da bi se posvetila pozorištu. Angažovana je u tada popularnom i uglednom Umetničkom pozorištu čija je članica bila od juna do avgusta 1941, ali je tamo nastupala i posle – sve do polovine 1942. godine. U tom pozorištu, čiji su članovi, pored ostalih, bili Blaženka Katalinić, Rahela Ferari, Nikola Popović i Viktor Starčić, predstave je režirao Josip Kulundžić. Svoj repertoar izvodili su na Letnjoj pozornici na Kalemegdanu i u dvoranama Kolarčeve zadužbine i palate „Riunione“. U Umetničkom pozorištu Mira Todorović najpre je nastupila kao Druga devojka u Vlahekovom komadu „Žena u pozadini“, ali je posle skrenula pažnju tumačenjima većih uloga kao što su Heruvim u Bomaršeovoj „Figarovoj ženidbi“, Sofija u Šilerovoj drami „Spletka i ljubav“, Klodina u Molijerovom „Žoržu Dandenu“ i Puk u Šekspirovom „Snu letnje noći“. Sve predstave u programima pratila je naznaka „kolektivna režija“, iza koje je stajao Josip Kulundžić, koji zbog sudske presude nije imao prava da režira.
Od 15. avgusta 1941. do 30. septembra 1943. Mira Todorović bila je angažovana u Narodnom pozorištu u Beogradu. Na sceni se prvi put pojavila 20. decembra 1941, u maloj ulozi Druge devojke na premijeri „Đida“ Janka Veselinovića i Dragomira Brzaka, sa muzikom Stanislava Biničkog, u režiji Dušana Radenkovića. Valja napomenuti da je ovom premijerom Narodno pozorište obeležilo stogodišnjicu od prve pozorišne predstave u Beogradu. Nekoliko dana potom, na predstavi „Đida“ 26. decembra, Mira Todorović nastupila je kao Ljubica. Tokom narednih godina odigraće još deset uloga, uglavnom u komedijama. Posebno se istakla kao Ruška u „Zoni Zamfirovoj“ Stevana Sremca i Sime Bunića, kao Milka u Glišićevoj „Podvali“ i kao Katica u Sterijinom „Kir-Janji“. Bila je zapažena i kao Dorina u Molijerovom „Tartifu“ u režiji Velimira Živojinovića, kao i u ulozi Kristine u „Večitom mladoženji“ Jakova Ignjatovića i Aleksandra Ilića, u režiji Dese Dugalić. Dok je radila u Narodnom pozorištu, Mira Todorović udala se za istaknutoga glumca Milivoja Mavida Popovića sa kojim je nastupala u „Đidu“, „Izbiračici“, „Kir Janji“ i drugim predstavama. Po njegovoj želji, oni su 1943. godine prekinuli angažman u Narodnom pozorištu. Iz bojazni da će uskoro doći do sloma okupacijske vlasti te da će uslediti represalije prema glumcima na strani oslobodilaca, kao što se, uostalom, i desilo, oni su se sklonili u Mavidov rodni Šabac, gde su povremeno nastupali u Šabačkom zanatlijskom diletantskom pozorištu i u Podrinjskom narodnom pozorištu „Janko Veselinović“. Od maja 1945. do marta 1947. Mira Todorović Popović i Milivoje Mavid Popović bili su angažovani u niškom Narodnom pozorištu. Godine 1947. Miri je uspelo da ponovo dobije angažman u beogradskom Narodnom pozorištu, koji je potrajao od 1. aprila do 1. avgusta 1947, kada je pozvana u tek osnovano Jugoslovensko dramsko pozorište. U to vreme postaće umetnička i životna saputnica Bojana Stupice, te će početi da se nižu njeni najveći uspesi na pozorišnoj sceni.

TALENAT BEZ SENKE Uloga Petrunjele u komediji „Dundo Maroje“ Marina Držića, u adaptaciji Marka Foteza i režiji Bojana Stupice, svakako je jedan od najsjajnijih bisera u glumačkom stvaralaštvu Mire Stupice. I danas nam u ušima odzvanjaju replike što ih akcenatski ispravno i potpuno u skladu sa starijim dubrovačkim govorom izgovara glasno i jasno, domišljato i prpošno, prepredeno i veselo, naglašavajući smisao duhovitog teksta i emanirajući punu radost života. Milan Bogdanović savršeno tačno je o toj, u tadašnjim jugoslovenskim razmerama uistinu vrhunskoj ulozi, napisao: „Mira Stupica je u Petrunjeli dala tako razigran tip nestašne i lukave sluškinje, sa toliko prirodne neobuzdanosti da se u trenucima činilo da se zatvorene scene proširuju i da taj živi vedri lik vibrira u slobodnome prostoru. Krupna mera njenoga talenta ovde se osetila bez ijedne senke koja bi bila izazvana željom za efektom.“ U toj predstavi Mira Stupica Petrunjelu je tumačila sa Jozom Laurenčićem, kao Pometom, a posle joj je partner bio Mija Aleksić. U obe postave, partnerske scene bile su vrhunac briljantne predstave. Prikazivao se „Dundo Maroje“ posle, kako u Jugoslovenskom dramskom pozorištu (istina, premijerno je ponovo prikazan isključivo u muškoj podeli!) tako i u mnogim pozorištima negdašnje Jugoslavije, na Dubrovačkom festivalu u verziji bliskoj originalu, ali nigde nismo mogli videti bolju Petrunjelu od Mire Stupice.
Još jedna uloga stoji tik uz glumački vrhunac Mire Stupice, uz njenu Petrunjelu. To je svakako Katarina Nise u komadu „Madam San Žen“ Viktoriena Sardua i Emila Moroa, koji se u Narodnom pozorištu u Beogradu izvodi još od 1895. godine, s tim što je u prvoj postavci ulogu Katarine igrala Vele Nigrinova. Godine 1951. delo je ponovo postavio Bojan Stupica, za ovo izvođenje on je bio i autor scenografije, a Mira Stupica je nastupila kao Katarina. Gledaoci su sa zadovoljstvom prihvatili predstavu, osobito kreaciju Mire Stupice. Među kritičkim osvrtima i ocenama bilo je karakteristično mišljenje da je ulogom Katarine Mira Stupica nadmašila Petrunjelu (Vuk Vučo) a postavilo se i pitanje zašto se to delo izvodi (Eli Finci). O ulozi Katarine Milosav Mirković je napisao: „Mira Stupica je, braneći sudbinske situacije žena i ljubavnica, gospođa i žena iz naroda, uspela da odbrani sve ženske principe. (…) Ali sa Mirom Stupicom na pozornicu dolazi i suverena lakoća u kojoj se pronađena realistička slikovitost neprestano hrani suprotnim impulsima: ona na sceni neprestano predlaže stvarnost kao uvećanu svetlost čak i kada je stvarnost same drame anahronična, raznežena, romantična i prohujala. Igrajući Katarinu u Sarduovoj istorijskoj melodrami ‚Madam San Žen‘, ona nije bila zadovoljna pojedinostima psihološkog života vezanog za periferiju Francuske revolucije, nego je, sa uzletima koji su tako karakteristični za njeno predosećanje fatalnosti i tragičnosti, prionula uz onu najsmeliju žensku sumnju što od odbrane kaprica ide do odbrane demokratske čovečnosti i bratstva.“ Takvim postupkom ona je doprinela univerzalizaciji problema obrađenog u delu i učinila ga donekle svevremenim, što je doprinelo da recepcija komada i predstave bude vanredno povoljna.
U Krležinom repertoaru Mira Stupica istakla se kao Melita u „Ledi“ (reditelj Bojan Stupica, Jugoslovensko dramsko pozorište, 1953). Za proslavu petogodišnjice Jugoslovenskog dramskog pozorišta Bojan Stupica režirao je komediju jedne karnevalske noći, uspevši „da ostvari ne samo komedijni nego i onaj intimnokonverzacioni, kamerni, salonski dojam kojim se ta komedija odlikuje više nego dve drame u ciklusu o Glembajevima, mada se baš u njoj, i samo u njoj, oluja koja se podigla iza zatvorenih kapaka glembajevskih salona prenosi i na ulicu, na trg pred kućom.“ – ocenio je Hugo Klajn. O Miri Stupici kao Meliti piše i ovo: „Melita Mire Stupice bila je otmena dama koja je savršeno operisala konvencionalnim društvenim lažima, i koja je svojom naglašeno negovanom dikcijom, svojim razmaženomaznim i katkada pomalo afektiranim manirima, svojom hrabrom šarmantnošću više opravdavala Urbanovo ubrajanje Klanfarove supruge (lik koji glumica tumači – prim. moja, R.V.J) među lutke, nego Aurelovu karakterizaciju: ‚morbidna nikotinizirana maska‘. Mira Stupica nije bila morbidna, naprotiv, njena zdrava snaga nije dala da se u kreaciji nazre nešto od ‚gnjile naranče‘.“

VIŠE OD ŽIVOTA… O sjajno realizovanoj ulozi Mire Stupice u „Ledi“ na sceni JDP-a kritičar Borivoje Glišić napisao je: „Sasvim suprotno Lavrenciji, Petrunjeli, Mirandolini (i tolikim drugim ulogama uvek datim na iznenađujuće nov izgled) Mira Stupica kao Melita Sluganovecka sustvara sasvim drugo (i drukčije) podneblje, svet, stil, drugu dikciju, i sad – ne u nagoveštajima – nego kao potpuno olikovljenje – razobličavanje – skoro esejistički razlaže frivolnost, surovost, laži – ali, istovremeno (i virtuozno) ljudsku tugu promašenosti, uzaludnosti – snove kojima se – kao nadanjima – pokušava lunatično odlebdeti, da bi, neispunjeni, izazvali još grkiji bol…U prolećnim maglama i kišama, pod plinskim svetiljkama, međ’ utvarama prostitutki i maškarama; podižući ovu dramu do najviših scenskih ostvarenja – suzama i zgrčenim smehom.“
Kritičar Bora Glišić, pišući 1987, s pravom ukazuje i na izvanredne stvaralačke rezultate Mire Stupice u interpretaciji uloga kao što su Mirandolina u istoimenoj Goldonijevoj komediji, zatim Lavrencija u drami „Fuenteovehuna“ Lope de Vege, Poli Pečom u Brehtovoj „Operi za tri groša“ i Paola u komadu „Za Lukreciju“ Žana Žirodua. Mi bismo ovom izboru dodali još neke njene scenske uspehe: Nastasja Filipovna u „Idiotu“ Dostojevskog i Taljnikova, zatim Gruša Vahandze u Brehtovom „Kavkaskom krugu kredom“ – obe u režiji Bojana Stupice, Kneginja Ljubica u drami „Vožd“ Ivana Studena u režiji Bore Grigorovića, Žana Marija u drami Žana Anuja „Ruke Žane Marije“, u režiji Predraga Dinulovića, Stana u Jakšićevom „Stanoju Glavašu“, u režiji Gradimira Mirkovića, Marta u „Nesporazumu“ Albera Kamija i Mire Trailović, Ignacija u drami „Večeras improvizujemo“ u režiji Paola Mađelija, Marija u drami „Marija se bori s anđelima“ reditelja Ljubomira Draškića i Živka Nedić u drami Siniše Kovačevića „Đeneral Milan Nedić“. To su uloge kojima je Mira Stupica ukrasila beogradski pozorišni život tokom druge polovine 20. veka.
Kad bi se Mira Stupica pojavila na sceni, dopro bi nepobitan dah života, scenom bi prostrujao poseban elektricitet koji se odmah prenosio na gledalište. Predstavljajući razne uloge, ona je na pozornicu unosila više od života: stvarala je likove koji nisu bili verne slike zamisli autora, već znatno više. Oživljene ličnosti, prema spisateljskim zamislima, u njenoj interpretaciji često su dobijale mnogo više pojedinosti i karakteristika no što im je, opisujući ih, pisac pridavao! To se dešavalo i kada je tumačila manje uloge. Jednostavno, kad Mira Stupica na sebi svojstven način tumačeći neku ulogu stupi na scenu – stupa život sâm. Po tome je bila bliska, rekli bismo srodna, sa svojim velikim glumačkim prethodnikom, Perom Dobrinovićem, koji je preminuo 1923. godine – kada se ona rodila. Dobrinović je, kada su ga upitali kako studira svoje uloge, tiho rekao: Ja to ne znam šta je; ja pročitam ulogu i postanem uloga. Mi ne znamo kako je i koliko je Mira Stupica studirala brojne uloge što je predano i strasno tumačila, ali znamo da su to bile sjajne glumačke kreacije: i ona je, poput svoga velikoga prethodnika, uvek postajala uloga od glave do pete! Ako je poezija najviši i najlepši vid umetnosti reči, onda je gluma Mire Stupice bila i ostala najzavodljivija i najblistavija pesma na srpskoj pozornici.

[/restrictedarea]