Dr Goran Komar: Dokumenti – čuvaju istinu o Crnoj Gori

Razgovarala Biljana Živković

„Vjekovima su stari rimski episkopi u Boki Kotorskoj bez milosti radili na pogromu i zatiranju pravoslavnih svetinja. Takav slučaj je zabeležen u 15. vijeku, kada je uništen Prevlački manastir, pa i u 16, 17. vijeku… Oni to rade i danas, ali ovaj put kroz literaturu, propagandu, istorijske falsifikate koji nemaju utemeljenje  u nauci“

Dr Goran Komar je istraživač naše istorije i čuvar starih dokumenata, čovek koji stražari nad srpskim arheološkim, istorijskim i kulturnim blagom na području Dubrovnika, Boke Kotorske i Hercegovine. Uporedo sa odgovornim lekarskim poslom kojim se bavi, on neumorno bdi nad starinama: proveravajući, beležeći, objavljujući. Arhivska dokumenta, izvorna arhivska građa ćirilična, centar su ozbiljne istraživačke pažnje dr Gorana Komara, bokokotorskog istraživača srpske prošlosti i čuvara starih ćiriličnih dokumenata.

 

Latini su, kao recimo 1702, pod uticajem rimskih biskupa, u katastar pogrešno zapisivali naše svetinje. Tako su Crkvu svetih Kozme i Damjana upisali kao rimokatoličku! Sa nevjericom sam posmatrao modernu topografsku kartu severozapadne Boke JNA rađenu sedamdesetih godina 20. vijeka na kojoj se vidi ucrtana naša crkva, ali upisana kao katolička crkva posvećena Svima Svetima. Šta se dogodilo da vojne topografske karte JNA upišu pogrešnu posvjetu srpske crkve? Istraživanje me je dovelo do 1702. i mletačkog katastra. Crkva svetog Kozme i Damjana, nesumnjivo srednjovekovnog, pravoslavnog srpskog utjemeljenja tada dobija drugu latinsku „posvetu“ na papiru katastra. Latinska podvala učinjena u katastru 1702. trajala je sve do kraja 20. vijeka. To je jedan od latinskih prepredenih djelovanja, jer tamo gde nisu mogli da proteraju pravoslavno sveštenstvo i narod ili da obave masovna pokatoličavinja oni su pristupili falsifikatima! Takve podvale Latina su se održale do danas. Pre 12 godina crnogorska država raspisala je konkurs za rešenje prelaza Verige preko Bokokotorskog zaliva. Tom prilikom država je priložila topografsku mapu pomenutog predjela. Zna se da na tom mjestu postoji čuvena pravoslavna Crkva svete Neđelje, značajno i kultno mjesto čitave Boke Kotorske. I šta se dešava!? Na topografskoj mapi, na mjesto Crkve Sv. Neđelje, bila je upisana katolička posvjeta Gospe od Rožarija, kaže u razgovoru za „Pečat“ dr Goran Komar.

U kakvom stanju je pomenuta arhivska građa?

U prilično zapuštenom. Naročito je u stanju zabrinjavajuće zapuštenosti arhivska građa u odeljenjima Državnog arhiva CG. To je činjenica na koju godinama ukazujem, apelujem u crnogorskoj javnosti i na naučnim skupovima. Govorio sam o nedopustivom stanju arhive u Herceg-Novom, u Crnogorskoj akademiji nauka, ali ne vidim da se bilo šta preduzima kako bi se ta vredna istorijska građa sačuvala. Naprotiv! Stičem utisak da ti arhivi intenzivno propadaju zahvaljujući nemari i činjenici da su brojne arhive smeštene u neadekvatnim prostorijama.

Kakav značaj za srpsku istoriju, kulturu, duhovnost ima područje Boke Kotorske?

Prema mom mišljenju, ima ključni značaj. Više nema nikakve sumnje da je ovo mjesto gde su se susretale, dodirivale najstarije srpske episkopije. U Prevlačkom manastiru je Sveti Sava uspostavio sjedište Zetske episkopije. Malo dalje, u Herceg-Novom, postojala je stara episkopija mitropolita Ljubibratića, episkopa, kasnije mitropolita Savatija i Stefana, njegovog naslednika. O progonu episkopa Stefana Ljubibratića između 1719. i 1722. pisao je episkop Nikodim Miloš u knjizi „Zadužbina pravoslavna Dalmacija“ pre više od stotinu godina. Zahvaljujući dokumentima mletačkog arhiva, Državnog arhiva Venecije, najveće arhivske ustanove svijeta, uspijeli smo da bacimo dopunsko svijetlo na te velike događaje u našoj istoriji. Činjenica je da je Boka Kotorska bila stalna meta starih mletačkih agentura, odnosno Rimokatoličke crkve, u cilju zatiranja pravoslavlja i srpstva. Nebrojeno je primjera u istoriji koji govore o tome. Vidimo to i u novijem vremenu kroz „djelovanje“ brojnih istoričara koji su nastojali izbrisati istinu, faktografiju, narodnu uspomenu na nemanjićko, istorijsko i duhovno pregalaštvo. Mletački cilj je bio uništiti potpuni kontinuitet našeg pravoslavnog naroda. U tom kontinuitetu se sprovodio pokušaj srpskog zatiranja, rekao bih u jednoj jezivoj, upornoj, neprijateljskoj ravni prema svetosavlju i pravoslavlju. Vjekovima su stari rimski episkopi u Boki Kotorskoj bez milosti radili na pogromu i zatiranju pravoslavnih svetinja. Takav slučaj je zabeležen u 15. vijeku, kada je uništen Prevlački manastir, pa i u 16, 17. vijeku… Oni to rade danas kroz literaturu, propagandu, istorijske falsifikate koji nisu utemeljeni na nauci. Nažalost, daje rezultat, jer se neprekidno ponavlja!

[restrictedarea]

Šta ste otkrili i zabeležili kada je u pitanju srpsko kulturno nasleđe?

Bavio sam se ćiriličnim arhivima primorja, najviše arhivama Herceg-Novog. To je danas arhivsko odeljenje Državnog arhiva CG gdje je smeštena ogromna i veoma značajna dokumentacija vezana za istoriju istočnohercegovačkih i južnohercegovačkih familija koje su u vrijeme i posle Morejskog rata (1684) osnažile pravoslavni bokokotorski bedem. Moj predmet interesovanja je Arhiv Kotora gdje se nalazi veoma značajna dokumentacija o Boki u cijelosti, arhiv Dubrovnika koji je rasvijetlio zbivanja u 16, 17. vijeku u sjeverozapadnoj Boki, odnosno hercegnovskom kraju. Kroz istraživački rad nastojao sam da pokažem neodrživost teze o izmjeni etničke slike regije Boke Kotorske, povezavši ih sa događajima Morejskog rata. Mislim da je taj period za moja istraživanja ključan i ako sam nešto doprineo istoriografiji, onda je to rušenje teze o izmeni etničke slike, a u korist pravoslavnog naroda. U Morejskom ratu, sukobu jedne hrišćanske lige sa Osmanskom imperijom koji je bio neizvijestan i zapalio je čitav Mediteran, naš narod je dao ključan doprinos pobjedama „mletačkog oružja“ 1684-1699. godine. Kroz čitavu istoriografsku srpsku produkciju, visoko je bila podignuta teza o „izmjeni“ etničke slike regije Boke. Trenutak mletačkog savezničkog zauzimanja Herceg-Novog i izgona Turaka, godine 1687. postavljen je kao tačka u kojoj se „najednom mijenja“ etnička slika, te pravoslavni Srbi sa područja istočne i južne Hercegovine, „prvi put“ naseljavaju hercegnovski kraj. Ovakve teze, doktorske i magistarske „odbranjene“ u Zadru osamdesetih godina i u Beogradu devedesetih, ne služe na čast, niti doprinose istorijskoj istini. Recenzenti koji su čitali te studije nisu vodili računa o činjenici da hercegovački kneževi i glavari u Trebinju, dakle Srbi, kada su dogovarali modalitete prelaska u Boku, kako oni kažu, u jednom kapitulu svoje molbe insistiraju na očuvanju pravoslavih svetinja u Boki. To stavljaju kao uslov. Oni ne prelaze po milosti mletačkog dužda, nego po ugovornim obavezama mletačkog dužda, koje će Srbi zadobiti zahvaljujući svojim ratnim zaslugama. Srbi u jednom kapitulu svog zahtijeva sa narodnog Sabora u Popovom Polju 1693. kažu:Da niko ne dira naše starevine, crkve i manastire koji su u selima.Zaista, kad pogledate širu okolinu Herceg-Novog, vi ćete naći brojne stećke, srednjovekovna pravoslavna nadgrobna obeležja. Naša arheološka istraživanja pokazuju da smo usred starog grada Herceg Novog imali pravoslavnu crkvu koju je Herceg Vlatko, poslednji srpski ustoličeni gospodar Hercegovine, sin starog hercega Stefana Vukšića Kosače, gradio u Starom Gradu, unutar zidina, 1474-1482. kada Alijas paša pobijednički ulazi u Hereg Novi i konačno ga zauzima. Mi na teritoriji Opštine Herceg-Novi posedujemo više od sto pravoslavnih crkava i teško da se može neka regija u pravoslavnom svijetu porediti sa hercegnovskim krajem. Samo na Luštici, pravoslavna parohija poseduje 19 crkava. Nema sumnje da Srbi ojačavaju pravoslavni nasip koji je bio srednjovekovnog utemeljenja i da se ne može govoriti o „izmjeni etničke slike“ u zbivanjima Morejskog rata.

U kojoj meri je Dubrovački arhiv sačuvao pisane podatke, građu arhivsku o istoriji srpskog naroda u primorskom području?

Moja očekivanja su premašena. Dubrovački arhiv je mjesto koncentracije srednjovekovnih srpskih dokumenata, državnih hartija. On je na najvišem mjestu po broju državnih srednjovekovnih akata srpskog naroda, a na drugom mjestu je Hilandar. Istraživanja u Dubrovačkom arhivu započeo sam 2009. sa namjerom da pogledam one ćirilične svežnjeve Dubrovačkog arhiva koje nije dotakao Ljuba Stojanović. Tragao sam za dokumentima od 1504. do kraja 18. vijeka. Neki od njih pripadaju našim islamizovanim sunarodnicima, koji su kao turski velikodostojnici upućivali dopise dubrovačkoj vladi, neki potiču iz okrilja turskih kancelarija Istočne Hercegovine i Herceg-Novog ili su dokumenti privatno pravnog karaktera. Tu su i dopisi koje su pravoslavni Srbi, trgovci i knezovi upućivali dubrovačkoj vladi. Najaktivniji je bio Miho Kuveljić iz Tople, službeni izviještač dubrovačke vlade iz Herceg-Novog pod osmanskom upravom. On je zanimljiva ličnost, porijeklom iz Dubrovnika, kao zvanični ćirilični pisar u turskoj hercegnovskoj kapetaniji izještavao je, sakriveno, Dubrovačku vladu o svim događajima u Novom i cijeloj regiji. Izvještavao je i perašku opštinu od 1633. Ako znamo da je Perast glavni djelatni instrument Mletačke Republike na istočnoj jadranskoj obali, onda je jasno, budući da je Mletačka bila glavni neprijatelj Dubrovačke Republike, da Kuveljić igra ulogu dvostrukog agenta. Napisao je na stotine pisama Dubrovačkoj vladi do 1676. kada se upokojio, a na dužnosti ga je nasledio sin Miko. I naslednikovi dopisi su opširni, 1647-1648. u vrijeme teškog naleta kuge na hercegnovski kraj i u južnoj Hercegovini Miko Kuveljić izviještava Dubrovnik o kretanju kuge. Pišući izviještaje o kugi u hercegnovskim selima on nabraja raševske, srpske porodice pod osmanskom upravom. Tako smo saznali za pomorsku familiju Ivankovića.

Latini su, napominjete, činili sve da bi ovaj deo primorja očistili od pravoslavlja?

Na temeljima dokumenata iz 15. vijeka pokazalo se da su katolici koristili presiju kako bi prisilili srpski narod da primi rimokatoličku vjeru. Međutim, Mlečani nikada to nisu htjeli da priznaju. Pomenimo samo vrijeme kad su se desile Grbaljske bune protiv kotorske vlastele. Kotor 1420. potpada pod Mletački protektorat. U periodu kada je razoren manastir Miholjska Prevlaka kotorski biskup je bio Marin Kontareno, koji je upravljao ovom dijacezom 1429-1453. Njegovo djelovanje obilježeno je ozbiljnim težnjama za pokatoličavanje srpskog stanovništva na području Boke Kotorske. Kontareno je za taj posao imao podršku mletačkih vlasti, ali i kotorske vlastele, koja u prvoj polovini 15. vijeka želi da stavi pod svoj patronat kompletno okruženje Grblja i Krtola. A ono je isključivo bilo naseljeno pravoslavnim stanovništvom. U određenim naučnim radovima, novijeg datuma, istaknuto je mišljenje da je ovaj biskup isprovocirao Grbaljske bune pravoslavnog naroda, bilo ih je pet, sve do konačnog zatiranja i okrutnog ubijanja velikog broja srpskih grbaljskih glavara, dece, žena, staraca. Jedan od najuglednijih istoričara koji se bavio ovom problematikom, veliki poznavalac srpske istorije Konstantin Jiriček pisao je u svojim dijelima o oštroj netrpeljivosti katoličkog klera prema Srbima u Konavlima i Trebinju. Na drugoj strani, u kotorskom okrugu, ova akcija je dobila zamah 1446. kada je kotorski biskup Kontareno dobio naređenje da protjera pravoslavne svještenike i da ih odmah zamjeni latinskim. Ovaj dokument je objavio jedan poznati istraživač. Kasniji kotorski biskup Bernardo od 1445. prekrštavao je na stotine srpskih pravoslavnih porodica u katoličku vjeru. Istoričar Boke biskup Pavle Butorac piše o radu Bernarda, napominjući da je prekrstio, „povratio“ na stotine nevjerničkih i raskolničkih osoba u katoličku vjeru. Butorac je pisao o „mjerama“ koje su preduzimane protiv onih koji nisu želeli da se pokrste. Tako su progonili pravoslavne monahe koji su ometali njihov rad, nazivajući ih neprijateljem križa i katoličke vjere!

Vekovima su Srbi od Latina doživljavali surove progone, ali malo toga se zna, a još manje se o tome piše i govori!

Proučavajući prošlost Luštice došao sam do saznanja da je ne samo u 15. nego i u potonjim vijekovima bilo latinskih progona i surovih pritisaka, mučkih ubijanja pravoslavnih sveštenika, monaštva, naroda. Zapisano je da je 1438. đakon pravoslavni Petar Milun trpeo ogromne pritiske od kotorskog biskupa, prethodnika Kontarena. Citiram iz dokumenta Brajan „sveštenik srbskoga obreda koji je odbio da dopusti katoličkom fratru svete Marije kod Otoka da služi u pravoslavnoj crkvi Svetoga Luke u Krtolima.“ Naš svještenik Brajan je 1548. to hrabro odbio. Srpski svještenik je tvrdio pred sudom u Kotoru da „nikada fratri, niti drugi latinski svještenici nijesu služili u našoj pravoslavnoj crkvi sv. Luke“. Zamislite, kakvom se riziku izložio svještenik u 16. vijeku braneći pravoslavnu vjeru. Isti dokument Kotorskog arhiva kaže da „luštički i lješevićki popovi postupaju jednako, ne dozvoljavajući izgradnju drvenog katoličkog oltara u našim svetinjama“. Znači, sredinom 16. vijeka kotorski biskup nastoji nasilno da u pravoslavnim svetinjama na području Boke Kotorske ugrađuju rimokatoličke oltare. Odobrenjem Napoleonove vlasti prvi put se izdaje državni akt koji dopušta da se odstrane rimokatolički oltari iz naših pravoslavnih svetinja na širem području Boke Kotorske.

Kavo je sada stanje zbog raskola koji postoji i na ovom području Srpske Sparte?

Danas smo doživjeli u Herceg-Novom, Tivtu, Grblju, na području Boke Kotorske, kao i u cijeloj Crnoj Gori politički, pa i nacionalni raskol, proizveden djelovanjem separatističkog pokreta koji je opasan i ozbiljan. Kamo sreće da se to trezvenije gledalo i pre maja 2006. i crnogorskog referenduma. Ali čak i sa svim djelovanjima separatista, krivotvorenjima, pritiscima i ucjenama, podrškom iz inostranstva, referendum jedva da je prošao. Činjenica je da se u ovim delovima Boke, tradicionalno srpskim pravoslavnim krajevima, desio nesrećni raskol. Svi mi iz CG smo srpskog porijekla, etnički Srbi, pa i ovi koji se deklarišu kao Crnogorci. Naravno, svako ima pravo da se izjasni onako kako želi, ali moje je da skrenem pažnju da to nema nikakvo naučno utjemeljenje. Pozivam pobornike etničke samobitnosti Crnogoraca ili, recimo, Bošnjaka da pročitaju šta piše u najstarijim turskim poreskim popisima. Neka uzmu, recimo, onaj koji je objavio veliki izučavalac starina Nevesinjac Ahmet Aličić, dugogodišnji direktor Orijentalnog instituta u Sarajevu. Po njegovim knjigama najraniji sačuvan poreski popis je od 1477. iz starocrnogorskih nahija, kada je uredno plaćan porez turskim vlastima. Pozivam samobitne da mi pokažu koji su od popisanih bili „osobite etničke orijentacije“, budući da su, po popisu – oni srpske pripadnosti. To isto važi i za Bošnjake, naše islamizovane sunarodnike, koji su praktikanti ćirilice. Muslimani su izrazitiji pobornici ćirilice u to vrijeme, nego pravoslavni Srbi ovih krajeva. U Dubrovačkom arhivu sam našao ćirilični dokument, gdje visoka ličnost iz osmanske uprave u Bosni i Hercegovini, tefterdar bosanski, porijeklom iz Nevesinja, upućuje prekor dubrovačkoj vladi, što je visokoj instanci, veziru, uputila dopis ćirilicom, kazavši: „Da ste pisali meni, to bi bilo primjereno, ali pošto ste se obratili tako visokoj instanci, onda je red da pišete turskim slovima.“ Njegovo pismo je gotovo Vukovsko, i to nekoliko vijekova prije Vuka.

Kakav je položaj ljudi, porodica koji čuvaju svoje srpsko poreklo u Crnoj Gori?

U Crnoj Gori se Srbi suočavaju sa problemom zapošljavanja. Koliko je to veliki problem govori činjenica da u crnogorskoj državnoj upravi nemate Srba! Očišćeni su od Srba. Radim u zdravstvu dugo godina kao ljekar specijalista i pouzdano znam da su upravnici iz vremena Đukanovićeve vlasti, tim temeljnim ispitivanjima na srpstvo, provjeravali svakoga ko je došao da traži posao. Čak i ako su Srbi govorili da su apolitični, oni su kod separatista već bili deklarisani. Ono što zabrinjava je da brojni naši sugrađani, koji su potekli iz drugih teritorija van CG, čak iz Srbije, Vojvodine, ogroman broj iz Hercegovine, uzimaju članske knjižice i pridružuju se separatistima montenegrinskog režima, izjašnjavajući se etničkim Crnogorcima. Bilo bi zanimljivo kada bi se istražilo ko se danas u Srpskoj Sparti sve osjeća samobitnim, etničkim Crnogorcem! Bez obzira na globalistička i montenegrinska iskušenja, taj revolucionarni postupak nije slomio narod, pravoslavlje, ni SPC. Naše sveštenstvo se u ogromnoj meri odbranilo. Navešću jedan čin koji govori o odnosu socijalističkog režima prema SPC u CG. Osamdesetih godina neko u vladi CG došao je na ideju da bi manastire, naše svetinje trebalo pretvoriti u mesta atraktivne turističke ponude. Čak se došlo na zamisao da će se najbolje podići nivo turističke ponude ako se manastirski konaci pretvore u hotele, restorane. U to vrijeme su monasi pružili odlučan otpor, iako su to nisu bila brojna bratstva. U Ćelijama Piperskim, gdje leži netruležno tijelo sv. Stevana Piperskog, osamdesetih godina otac Lazar započeo je obnovu manastira. Sjećam se da se u manastiru mjesecima čuvalo i sakrivalo od crnogorskih komunističkih vlastodržaca sve što je bilo vredno.

Simptomatično je ponašanje institucija Srbije, ambivalentni odnos prema agoniji koju preživljava srpski narod u Crnoj Gori.

Mislim da je nedopustivo da elitne naučne i nacionalne i kulturne ustanove u Srbiji ne sarađuju sa srpskim istraživačima sa bokokotorskog prostora. Prosto nemamo načina, ni ja, niti moje kolege da to predočimo javnosti u Beogradu. Možemo predstaviti naše knjige u Trebinju ili Herceg-Novom, ali u Beogradu nema ko da nas sasluša. Nacionalne, kulturne i naučne ustanove ozbiljnih zemalja stvaraju mrežu kvalitetnih saradnika. U Hrvatskoj, mnogobrojniji hrvatski saradnici koji ovdje žive, uključuju se u najozbiljnije naučnoistraživačke ustanove hrvatskog naroda. Ogromna je produkcija hrvatskih istraživača iz istoriografije i Hrvatska pronalazi zavidna sredstva da finansira rad svojih saradnika u Boki Kotorskoj. Srbija i Beograd moraju da znaju da se uveliko nestaju pravoslavne svetinje, arhivska građa, vrlo značajne arhivske knjige, dokumentacija. Postoje drastični primjeri zaprepašćujućeg otuđenja svetiteljskih relikvija; nestao je prst Sv. Apostola Tome, čestica moštiju Sv. Pantelejmona i čestica moštiju Sv. Dimitrija Solunskog. Nedostaju manastirski primopredajni inventari druge polovine 20. vijeka…

Napominjete da je Hercegovina prava riznica srpskog nasleđa.

Kulturno naslijeđe srpskoga naroda u Hercegovini je velelepno, raskošno, umjetničko. Inače, srednjovijekovno materijalno naslijeđe BiH odiše pravoslavljem, potpuno je razgovijetno, tamo brojni natpisi počinju znakom krsta i pomenom Svete Trojice. Otpada svaka teza o bogumilskoj jeresi u Bosni. To je čisto pravoslavno naslijeđe. Istražujući nalazimo grobove i natpise u Radmilovića, Dubravi, Žudojevićima kod Bileće, u Popovom Polju, čak temeljne natpise bogoslovske sadržine. Te istorijske slike će se menjati u našu korist. Već dugo sam na terenu u istočnoj Hercegovini na iskopavanjima. Naši istoričari, arhivari, arheolozi bi trebalo mnogo više da se bave ćiriličkim naslijeđem, naročito središnih srpskih zemalja, kakva je BiH. Uvjeravam vas, da svi Srbi koliko god da nas ima u Srbiji, CG, u rasejanju, na Balkanu – temeljno i vitalno zavisimo od one srpske zemlje koju zovemo Hercegovinom i koja je danas u državnopravnom i formalnom smislu uokvirena u Republiku Srpsku. To je sada ključna i temeljna srpska zemlja i od njenog održavanja definitivno zavise Srbi!

[/restrictedarea]