Vizantija posle vizantije

Piše Dejan Đorić

Postoji kontinuitet između slikarstva srednjeg veka, predbaroknih ikonopisaca zografa, baroknih vojvođanskih majstora, naših prvih realista koji su slikali ikonostase u zapadnom stilu, ranih modernista oko Prvog svetskog rata, međuratne grupe Zograf i poratnih slikara koji poštuju crkvenu fresko umetnost

Krajem marta u beogradskoj Galeriji Opštine Vračar završena je izložba slika Đorđa Sekulića. Moguće je naknadno se njome baviti jer je pokrenula određena šira estetska i istorijsko-umetnička pitanja. Naziv izložbe je programski i odnosi se na jedan smer naše (post)moderne. „Obnavljanje Vizantije“ upućuje na tradiciju i na slikarstvo poniklo na posebnoj, južnoslovenskoj i istočnopravoslavnoj likovnosti. Taj tok se od dvanaestog veka ne prekida u srpskoj umetnosti i traje do danas.

PUT KA DRUGAČIJOJ VIZURI Postoji kontinuitet između slikarstva srednjeg veka, velikog ikonopisca Longina, predbaroknih ikonopisaca zografa, baroknih vojvođanskih majstora, naših prvih realista koji su slikali ikonostase u zapadnom stilu, ranih modernista oko Prvog svetskog rata, međuratne grupe Zograf i poratnih slikara koji, kao Milo Milunović, poštuju crkvenu fresko umetnost. Naša srednjovekovna umetnost šire gledano nikada nije izašla iz okvira antičke. Svako ko se bavi Vizantijom zna da je opšte mesto te umetnosti nastavljanje grčko-rimske likovnosti. Jedna ista umetnička pojavnost traje na Balkanu najmanje dve hiljade godina. Odlikuju je izrazita plošnost, pastelni ton, freskopis, široka linearnost, kompoziciona mirnoća i suzdržanost u izrazu. Kako je istakao dr Stanislav Živković, naš najstariji živi istoričar umetnosti i veliki poznavalac modernizma, tek sa Medialom u srpsku umetnost ulazi manijakalni, precizni crtež, ugledanje na Direra i severnu renesansu, fantastika Boša i Brojgela kao poslednjih gotskih slikara. Mnogi mlađi slikari, posebno crtači, posle Mediale usvojili su taj zapadni smer, koji dolazi iz sasvim drugačije vizure od ikonične.
U našem poznom modernizmu, pa čak i u Mediali, u delu Svetozara Samurovića, istovremeno i dalje živi duh Vizantije. Postoje medonosni slikari, baštinici slatkog pravoslavlja, koji, kako Branko Kukić kaže, donose „voće duha“ (a mogli bismo reći i „duh voća“) u srpsku umetnost. Lazar Vozarević, Aleksandar Tomašević, Nebojša Mitrić, Lazar Vujaklija, Svetozar Samurović, Mladen Srbinović, Mirjana Koka Mihać, od mlađih Zoran Grebenarović, nisu samo među najboljim srpskim umetnicima po originalnosti već i po obnovi slike u duhu neovizantizma. Kako su istakli poznavaoci, postoji Vizantija posle Vizantije, Byzantina meta Byzantina ili kako je rekao Milo Milunović, ne postoji stara i nova umetnost već samo dobra i loša.

[restrictedarea] Dragoš Kalajić i potpisnik ovog teksta su 1994. godine u beogradskom Muzeju savremene umetnosti priredili jednu od najvažnijih izložbi u istoriji naše galeristike, sudeći po broju i autorima komentara. „Balkanski istočnici“ bili su revolucionarni po nameri da se prevrednuje celokupna istorija novije srpske umetnosti, da se vrati u krilo tradicije i zasnuje njena potpuno nova istorizacija. U pitanju je izložba koja je najviše uzbudila umetničku scenu, o njoj je mnogo i najviše negativno pisano, bila je opasna jer je utemeljena u nacionalnom duhu. Od Stevana Aleksića do najmlađih slikara, prikazala je moguć dalji razvoj srpske umetnosti na osnovu tradicije i neprekinutog odnosa sa nasleđem. Na njoj su bili predstavljeni i slikari fantastike, koji poput Milića od Mačve, Sergeja Aparina i Miodraga Jelića uspevaju da pomire iracionalnost i brutalnost Severa sa hrišćanskom toplinom pravoslavnog Juga. Tada su bile izložene i slike većeg formata Đorđa Sekulića.
On je među retkim našim slikarima istrajao u obnovi slike na temeljima visokog modernizma, ali i vizantizma. Ne odbacujući iskustva Gogena, Van Goga, Pikasa, Derena, likovnost Pariske škole, Sekulić dokazuje da se avangardno shvaćeno slikarstvo može uklopiti u pravoslavno. Na nedavno održanoj izložbi osim zanatskog pristupa nalik fresci, prisutna je i srednjovekovna ikonografija. Mogu se uočiti monasi i svetitelji, crkveni sasudi, mrtva priroda sa časne trpeze, manastirske zidine, pirgovi i kule, kao i citati u vidu ikona. Kolorit je kao sa srednjovekovnih crkvenih zidova, perspektiva pomoću koje su prikazana moćna crkvena zdanja je ptičja, ali i pomerena, nalik inverznoj, vizantijskoj, ritam linija i figura preuzet je sa ikona i fresaka, litijski je, likovi su u proskinezi, dubokom molitvenom naklonu, položaji i raspored tela upućuju na antički friz i monumentalnost, a ornat je raskošan.

NOVO SKRIVENO U BAŠTINI Očigledno je da se može, ali da li se i sme ovako slikati na početku dvadeset prvog veka? Može se možda dati krajnji odgovor: samo na ovakav način bi trebalo slikati! Srpska umetnost je iscrpljena avangardnim eksperimentisanjem, ali i raznim uspešnim dosezima figuralike, posebno fantastične i realističke. Potreban je nov dah, a odista novo se nalazi samo u baštini. Povratak korenima, velikoj tradiciji Vizantije, sada ima i sasvim drugačiju vrednost. U vreme ikono-
klastičke, ikonoboračke avangarde, vizantizam je i put ka slici, ka njenoj obnovi, a ne samo ka uvođenju istočnopravoslavnih etičkih i estetičkih vrednosti. Najmodernije i najaktuelnije nalazi se u trezorima tradicije ili kako Bela Hamvaš kaže: „Postoji samo jedno znanje: tradicija, jedan poredak: tradicija, samo jedan zakon: tradicija. Tradicija koja je jedna, za razliku od religija kojih je mnogo.“ Značaj slikara poput Đorđa Sekulića je u tom smislu širi, na ličnom planu, skromnošću i doslednošću, etički, on oličava ideje i dosege svog svetlog, prosunčanog slikarstva. Vreme je možda za veliko buđenje, za povratak slici, za ljudskost i lepotu.

[restrictedarea]