VEKOVI MORAČE

Proteklo je 450 godina od velike obnove

Zamislimo kako je izgledao predeo neprohodnih šuma i kanjona, pre pre skoro 800 godina, kada je blagoverni Nemanjić, princ, knez i kralj Stefan, unuk Svetog Simeona Nemanje, sin Vukanov, sinovac Svetoga Save ugledao kako u moračkim prodolima svetle gora i voda i rekao: Ovde ćemo podići manastir. Ovaj predeo, nekada, bez puta, struje, farova vozila, osvetljavalo je samo Nebo. A obasjavala i zatamnjivala istorija. Putevi od Peći i Hilandara kao da su bili brži – u stvari bili su svetiji.
Onda je, polovinom 13. veka, zablistao manastir: kupola, krst, sveće, freske i ikone, sa likovima, oreolima i prizorima iz Starog i Novog zavjeta. Nekome se tada činilo da pamti lica iz Biblije, kao što se danas nama čini da pamtimo figure sa Kosovske večere, Početka bune protiv dahija i Gorskog vijenca… Sve je oživelo na moračkim freskama – o tome svedoče oni portreti u đakonikonu, koji su sačuvani do danas. Među njima, i glasoviti Gavran hrani proroka Iliju – naziv ove freske, koja spada u najlepše portrete i kompozicije našeg srednjovekovnog slikarstva – nije slučajno u desetecu.
U prva tri veka manastir je živeo svojim životom. Dobio je Povelju kralja Milutina, starao se o ribnjaku čiji prihod je bio namenjen Hilandaru, predanje veli da je ikonostas manastiru darovala carica Milica, do ondašnjih monaha i junaka stigla je vest da se ide u Boj na Kosovo, odakle se niko nije vratio.
Turci su poharali ovu svetu lavru početkom 16. veka. Odneli krov i sve što se moglo odneti. Predanje kaže da su Turci posle pohare manastira otišli i, pre nego što su ugledali svoje čardake i munare, najednom su videli kako su im se puške pretvorile u lopate. Otad se to mesto zove Lopate.
Istorija Morače puna je predanja i legendi, ali i datuma i dokumenata. Godina kad je obrušeni manastir zapusteo nije zapisana, ali je u Zapisima iz 1574. ostalo da je crkva bila mnogo oštećena, da obnova počinje odmah posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Bio je to polet izgradnje i povratka svetinjama.
Obnovu započinju morački iguman Toma, sa bratijom, kao i „ugledni imućni darodavci iz okolnih sela“ koje predvodi veliki knez Vukić Vučetić. O tome piše istoričar umetnosti prof. Sreten Petković u velikoj monografiji Morača (Srpska književna zadruga – Prosveta, Beograd, 1986). Za igumana Tomu ne znamo odakle je bio rodom, a Vučetić je bio narodni vođa iz okoline. Rovčani kažu da je bio Rovčanin.
Pre živopisanja, manastir je morao biti dozidan i „stavljen pod krov“. Kao da se ovom obnovom obnavljao i narod. Poznato je predanje da su, i kad je tri veka ranije, podizana zadužbina Nemanjića, siga za zidanje donošena iz Tušinje u Boanu, odakle su kocke kamena dodavane ruka-ruci u velikom lancu ljudi koji su gradili svoju bogomolju. Vladar Nemanjić i meštani Rovaca i Gornje i Donje Morače bili su jedno.
(I kad je krajem 20. i početkom 21. veka Mitropolit Amfilohije sa svojim arhijerejima i sveštenstvom, obnavljao zapustele hramove po Crnoj Gori – obnavljao se i zapušteni narod, ne samo verni, nego sve čestito i duševno.)
U znamenitom zborniku istorijskih izvora akademika Ljubomira Stojanovića, pod naslovom Stari srpski zapisi i natpisi (knjiga I, Beograd, 1902) stoji da je živopisanje Morače okončano 23. oktobra 1574. godine – pre ravno 450 godina.
Sve moračke freske iz 16. veka čine „jedinstvenu celinu“, piše prof. Petković. Na tom živopisu prikazani su „ugledni svetitelji u celim figurama: Sveti ratnici, mučenici, u južnoj pevnici apostoli, u severnoj, uz ostale, i srpski svetitelji Sava i Simeon Nemanja, dok su u jugozapadnom uglu naslikani ktitori pred Hristom na prestolu: kralj Stefan Nemanjić, iguman Toma i knez Vukić Vučetić“.
Delo velikog Nemanjića nastavili su iguman Toma i knez Vukić Vučetić… I ostali igumani, sve do danas.
Kralj Stefan Nemanjić bio je osnivač i ktitor 1252, pre 770 godina, a iguman Toma i Vukić Vučetić ktitori (zaštitnici i darodavci) Morače 1574, pre ravno 450 godina. Zato su i naslikani na zidu manastira, na odabranom mestu – iguman Toma pored predstave Neverovanja Tominog, a taj nekadašnji Toma je, po Svetom pismu, bio apostol Persije i Indije, jedan od 12 Hristovih apostola.
Valja reći i to da morački iguman Toma i Vukić Vučetić nisu imali najbolje majstore za moračke freske 16. veka. Prof. Petković kaže da „nisu mogli da usklade proporcije svojih likova“ i da su koristili jeftine, lako pristupačne boje. Ali Petković ima i reč odbrane za ove slikare. „Njihova neukost i nespretnost može katkad da bude privlačna“, piše on. Pri čemu zna da ih je Iguman Toma pozivao u dva navrata da slikaju svetu lavru iznad „bijelog skoka Svetigore“.
Morački slikari 16. veka živopisali su i u drugim našim crkvama: Brezojevica kod Plava, Nikoljac kod Bijelog Polja, Sveti Đorđe u Podgorici, Dragovoljići kod Nikšića. U njihovom krilu obrazovao se čuveni zograf pop Strahinja iz Budimlja, koji je krajem 16. i početkom 17. veka radio u Pljevljima, Bosni i Primorju, i u Morači, najbolje u trećoj deceniji 17. veka. U to doba, njemu iguman Makarije poverava rad na moračkom ikonostasu.
Početkom 17. veka, u Moraču dolazi hilandarski zograf Georgije Mitrofanović koji je dovršio ikonostas i, između ostalog, naslikao dvojicu svetih ratnika na zapadnoj fasadi Morače, s leve i desne strane glavnih vrata.
Ista ruka živopisala je moračke zidove i trpezariju hilandarsku.
Posle ove obnove, pogotovo kad na istorijsku scenu stupi patrijarh Jovan, Morača postaje važno mesto srpske istorije, ne samo crkvene. Iz dva pisma, pisana 1608. g, sačuvana u Torinskom arhivu, saznajemo da je patrijarh Jovan u Morači sazvao mnoge narodne predvodnike, knezove, vojvode i spahije – da zajedno sastave odgovor vojvodi Karlu Emanuelu Savojskom, koji je ponudio pomoć balkanskim hrišćanima da se oslobode od Turaka, a da oni, zauzvrat, priznaju njega za kralja… Patrijarh Jovan obećava vojvodi da će ga okruniti po zakonu, ali da se „budući kralj zakune na četiri jevanđelja i na Časni krst da će priznati pravoslavnu veru: „U naše strane nećemo ni jezuite, ni nikoga drugog koji bi puk hrišćanski obraćao na zakon rimski“, piše u Morači patrijarh srpski Jovan.
U tami vekova tekla je istorija vere i slobode, sve do našeg doba. Sećajući se svog velikog prethodnika, igumana Tome, sadašnji iguman Morače otac Rafailo podsetio je na zasluge mnogih igumana i sveštenoslužitelja Morače, u koje spadaju i svi oni koje je, makar pri prolazu, obasjala belina moračkih fasada i fresaka u kojima se ogledamo kao narod već više od 770 godina.
Dok je ovog manastira, znaće se i u budućim vekovima kako smo se zvali, kojim smo jezikom govorili i pismom pisali, a sve to sećajući se kneza Stefana Nemanjića, igumana Tome i Vukića Vučetića, i svih Božijih ljudi Morače do patrijarha Gavrila Dožića i mitropolita Amfilohija Radovića koji behu deca istočnih brda i konaka ove svetinje srpstva i pravoslavlja.

(Beseda u Morači, 20. oktobra 2024)