ZEČEVIZIJA – Cela Srbija u jednom kolu

Prvi srpski dokumentarni film Jedna srpska seoska svadba (1911) pokazao je kako to izgleda kada je „cela Srbija okupljena na zajedničkoj proslavi: građani, intelektualci, činovnici, vojnici i seljaci – ’po naravi svi isti’“. Na prvom nivou posmatramo, dakle, sociološki uzorak jedne zemlje i živi presek njenog društva izražen oštrim i jasnim pokretnim slikama De Berija

Naslov prvog srpskog dokumentarnog filma Jedna srpska seoska svadba (1911) može da zavede: iako se venčanje zbilja događa u selu, glavni akteri su iz visokih beogradskih krugova, bliskih vladajućoj, Radikalnoj stranci Nikole Pašića, kojoj je pripadao i sam Svetozar Botorić, prvi srpski filmski producent o kome smo opširnije pisali u prošlom broju. Među gostima bilo je dosta onih koji su činili elitu ove partije i vlasti u Kraljevini Srbiji (navodno je svadbi prisustvovao „gotovo ceo Glavni odbor stranke“), pre svih domaćin svadbe pop Mihajlo Minić, dugogodišnji radikalski poslanik, zatim rukovodilac snimanja Svetozar Botorić (čiji je otmeni terazijski hotel „Pariz“ početkom veka bio faktičko sedište Pašićevih radikala) i iznad svih, jedan od radikalskih prvaka, profesor Nastas Petrović, dvaput ministar unutrašnjih poslova (između ostalog, autor jednog od i danas najboljih francusko-srpskih rečnika) i „stari svat“ na ovoj svadbi, koji budno motri i drži pod kontrolom sve faze događaja. Kako mu uloga nalaže, profesor Nastas u živopisnom dvorednom prsluku i žaketu najnovijeg pariskog kroja glavni je žrec obreda: stalno je ispred, iza i oko kamere. Od uvodne zdravice, do poslednjeg kadra filma, u kome vodi „Kraljevo kolo“, on se vlada upravo onako kako se od „starog svata“ očekuje. Što se filmskog snimanja tiče, neumorno mu asistira sam Botorić. Kamera pariskog Mađara Luja de Berija je pouzdana i profesionalna. Besprekorna fotografska oštrina i sasvim lagani pokreti kamere po horizontalnoj osi omogućuju da se dobro vide svi učesnici događaja i svaki detalj prizora.

Film kao svadbeni poklon? Bogoljub Stanković iz Beograda, sin Olge Minić iz Majdeva, ljubazno nas je primio 12. septembra 2007. godine na imanju u Majdevu i u dužem razgovoru razjasnio nam mnoge okolnosti u vezi sa svadbom, filmom i istorijom porodica Minić i Todorić, što je potvrdilo navode istoričarke Bose Slijepčević da se radilo o svadbi Branke, sinovice sveštenika Minića Branki „kćeri rano preminulog brata Dragutina, za inženjera Dragutina Todorića iz Jagodine, potomka Ilije Todorića, urednika socijalističkog lista ’Staro oslobođenje’… Botorić vodi svoga snimatelja da svadbu snimi. Da li je to dar prijatelju ili možda i bogati Minić učestvuje u troškovima snimanja, podataka nema“ (Slijepčević, 147).

PRISUSTVO MITSKIH PREDAKA Upravo onako kako srpsku svadbu opisuje i definiše etnologija, filmska slika registruje splet rituala prožetih folklornim sadržajima, sa utvrđenim redosledom, načinom ponašanja učesnika u obredu i igrom koja čini deo svetkovine, kao i završnom gozbom (Pantelić 1988, Zečević, 2008), ovoga puta u seni porodičnog „zapisa“, u prostranom dvorištu imanja u Majdevu. Prvi kadrovi filma snimljeni su u enterijeru kuće, pod veštačkim osvetljenjem (za šta se De Beriju mora odati naročito priznanje s obzirom na vreme i okolnosti snimanja). Pod svetlom jedne jedine „Žolnai“ gasne lampe, koju vidimo u centru kadra, protiče uvodni obred zdravice koji, uz sveću, obavljaju sveštenik – domaćin i „Božji izaslanik“ pred mladom i mladoženjom, pri čemu se čita prisustvo mitskih predaka i izvode propisane radnje da bi se preci „odobrovoljili“ (Pantelić, isto). Taj obred registrovan je u filmskom vremenu koje je gotovo jednako realnom vremenu („jedan prema jedan“) čime se skrupulozno poštuje ranije opisano dokumentarističko načelo (Grirson). Isto važi i za eksterijere svadbene gozbe i obrednog kola koje se igra ispod „zapisa“. Sve to je, verovatno, navelo prvog ozbiljnog istraživača istorije srpskog filma Bosu Slijepčević da ovaj film proglasi „prvim srpskim etnološkim filmom“ (Slijepčević, 1982, 147). Film je zbilja etnološki i stoji gotovo na samom početku jedne sjajne kinematografske baštine, koja stupa u kulturu srpskog naroda u drugoj deceniji filma. Nad ovom činjenicom moramo se ozbiljno zamisliti. Malo je kinematografskih nacija koje se mogu pohvaliti ovakvim delima u dobu samog rađanja Sedme umetnosti.

ZLATNO DOBA SRBIJE Na prvom nivou zapažamo vidljive dominante prizora. Pod rodovskim „zapisom“ Minića pop Mihajlo gosti svoje zvanice. Ovi svadbari slika su i prilika raznih društvenih slojeva tadašnje Srbije, od predstavnika građanstva odevenog po poslednjoj bečkoj i pariskoj modi (mlada nosi venčanicu sašivenu u Parizu – Slijepčević, isto), letnjih panama odela i šešira do bogato vezenih anterija i gunjeva, ali i skromnih platnenih košulja; od kamašni i lakovanih salonki, čizama i opanaka, šubara i šajkača do halbcilindara, službenih šapki, žirado i panama šešira… Sve to na jednom mestu, ispod mitskog drveta, simbola Zajednice. Cela Srbija okupljena na zajedničkoj proslavi: građani, intelektualci, činovnici, vojnici i seljaci – „po naravi svi isti“ (Slijepčević, isto). Na prvom nivou posmatramo, dakle, sociološki uzorak jedne zemlje i živi presek njenog društva izražen oštrim i jasnim pokretnim slikama de Berija. Jedna sociološka analiza otkrila bi na zadovoljnim i smirenim licima ovih aktera znake kratkog perioda stabilnosti i prosperiteta 1904–1914, koje se danas naziva srpskim „Zlatnim dobom“. Zbilja, ovaj film je verodostojno svedočanstvo o izgledu društva na početku XX veka, epohi opšteg napretka u privredi i kulturi Srbije, kada je dinar vredeo „isto koliko i zlatni franak“, narod živeo u sreći i blagostanju, a kultura i umetnost doživljavala svoje velike trenutke. Taj kratki period, koji su iznenada prekinuli ratovi 1912–1918, ostao je zabeležen u kolektivnoj svesti Srba i putem filma. Bosa Slijepčević ostavlja nam jedan dirljiv podatak o moći kinematografa: „Neki putujući bioskop film (Jedna seoska svadba – B. Z.) je prikazivao, posle prvog svetskog rata, u Kruševcu, u hotelu ’Takovo’ Miloša Matejića… Narod iz grada i okoline hrlio je da u filmu vidi sebe, svoje, najčešće one koje se iz rata nisu vratili, pa su se na predstavama često čuli i jecaji“ (Slijepčević, isto). Eto kakvu je moć pokazao Botorićev kinematograf. Nadživeo je i Botorića samog: prvi srpski producent umro je kao austrijski sužanj u logoru u Nežideru, 1916.

OŽIVLJENA PRASLIKA Na drugom nivou može se čitati i dublji smisao istog prizora. Stvarni likovi, koji su deo obreda pod krošnjom hrasta-zapisa, deluju kao oživljeni arhetipovi, potomci generacija čija je sudbina upisana u zajedničko iskustvo. Ovu svadbu možemo posmatrati i kao proslavu mitskog obnavljanja Zajednice, dakle ponovnog uspostavljanja ravnoteže ili opšte društvene harmonije, što je i najdublji smisao svadbenog rituala. Otud svečana i ozarena lica u ovom prizoru, neki dostojanstveni mir svih učesnika u obredu, ne samo starijih nego i brojne dece, pažljivo i svečano odevene, koja odgovorno vrše poverene im uloge. Vlada na ovom saboru blaženi spokoj. Odsustvuju preterivanja inače svojstvena venčanjima (naročito danas) i svaka razuzdanost. To je sveta služba za dobrobit Zajednice, koja je veoma bliska duhu zavetine, opštenarodnog praznika, kojim se osigurava kontinuitet i napredak roda. Naročita pažnja obraća se održavanju svih komponenata tradicije, koju oličava pop Mihajlo, poslednji starešina zadruge „od pedesetak članova, koja se nije delila od vremena Čarnojevića“ (Slijepčević, isto). Svadba u Majdevu deluje tako kao oživljena praslika srpskog sabora u njegovom izvornom vidu. Zahvaljujući filmu i njegovom svojstvu da od „truljenja spasi vreme“ (Bazen, 1967, I) taj arhetip funkcioniše kao izvesna rekreacija narodne duše. Vreme, mesto, učesnici i funkcije obreda u Majdevu vraćaju nas tako dubokim istočnicima.

SABOR ISPOD HRASTA Naročitu etnografsku vrednost ima prizor gozbe i igranja kola pod hrastovom krošnjom. Prema saopštenju potomka porodice Minić, koji i danas živi na posedu (vidi antrfile), ovaj zapis bio je jedan od dva takva u selu i imao čisto rodovski karakter, za razliku od drugog, koji je bio niže u mestu, obeležen pločom, oko koga se koncentrisala seoska „zavetina“ na dan Svete Trojice. „Zapis“ Minića, čija krošnja dominira filmom, sasvim odgovara starosrpskoj paradigmi drveta boga-gromovnika Peruna, koje se smatralo njegovim svetilištem. „Njegov gorostasni oblik, čvrsta faktura drveta i druge osobine stavljaju ovo drvo među eminentne predstavnike svoje vrste“, piše Slobodan Zečević. „Ono što je orao među pticama i lav među životinjama – to je hrast u svetu flore. U mitologijama evropskih naroda hrast je bio posvećen bogu-gromovniku. Jedno od najstarijih poznatih Zevsovih svetilišta bilo je u svetom gaju u Dodoni, gde se verovalo da Zevs saopštava svoju volju kroz šuštanje lišća svetog hrasta. Rimski gromovnik Jupiter nasledio je hrast od Zevsa. U nepreglednim šumama koje su nastanjivali Germani, hrast je bio sveto drvo Donara ili Tora… Srpski folklor prepun je uspomena na hrast kao drvo negdašnjeg boga-gromovnika, pod kojim su se obavljali sveti obredi, ponekad čak i u simbiozi sa hrišćanstvom… To se drvo smatralo svetim i imalo je funkciju bogomolje, a neretko se smatralo i rezidencijom samog božanstva“ (Zečević, 2008, 574–575). Ali završni akord ovog prizora, igranje „Kraljevog kola“, koje oko kamere vodi glavni izaslanik i zastupnik, ministar Nastas, upućuje nas na obavezno mitsko prisustvo kralja (trag arhajskog boga-kralja) bez kojeg nema nijedne prave srpske svadbe.

Ko je bio Luj de Beri, čovek koji je snimio prve srpske filmove? Snimatelj koga je firma „Braća Pate“ navodno poslala Botoriću iz Pariza i koji je snimio sve Botorićeve filmove iz 1911, zvao se Lajos Zoltan Arpad Pitrolf, rođen u Đali u Mađarskoj, 13. oktobra 1879. godine. „Kasnije je, opet iz bečkih arhiva, dobijen podatak da je De Beri snimao sa srpskom vojskom borbe u Prvom balkanskom ratu na Jedrenskom frontu, gde je ranjen, zbog čega je duže vremena proveo u bolnici… Utvrđeno je da se u vreme izbijanja Drugog balkanskog rata De Beri zatekao u Sofiji, gde je vodio bioskop i bio glavni urednik Pateovog mesečnika. Tamo je sigurno ostao do kraja 1915. godine, a možda i duže, ali mu se potom gubi svaki trag“ (Erdeljanović, 2022). Ni datum ni mesto De Berijeve smrti do danas nisu utvrđeni; nije još pronađena nijedna njegova fotografija.

NAJSTARIJI TRAG „Igranje pod zapisom… svedoči o nekadašnjoj bliskoj vezi orske igre i obreda“ piše dalje Zečević. „Ovde je dovoljno napomenuti da su ljudi voleli da na svom imanju imaju zapis, pošto se verovalo da im je time imanje zaštićeno od grada i druge stihije. Obredni karakter te igre naslućuje se u igranju na drugim mističnim i kultnim mestima, kao što su raskrsnica, drvljanik i slična“ (Zečević, isto, 470). Držanje Nastasovo te način na koji vodi obredno kolo pod zapisom vidno se razlikuje od ponašanja običnog kolovođe. „Zapaženo je da se način igranja u nekim obrednim igrama potpuno razlikuje od načina savremenog igranja, što znači da te igre pripadaju jednom drugom dobu. Igra se nije smela prekidati pre nego što se dovede do kraja (kako De Beri i Botorić tačno postupaju! – B. Z.) a igralo se sitnim koracima, „gotovo u mestu sa jedva primetnim podskakivanjem“ (isto). Da, ta igra pripada drugom, starijem sloju svetkovine, proslavi plodnosti i žrtvi u korist cele Zajednice. Možda nije slučajno da je svadba u Majdevu zakazana upravo u doba letnje solsticije, (a ne u jesen, kakav je inače običaj u Srba) u „doba završetka vegetacionog ciklusa, posle obavljenog prikupljanja plodova, kad sunce dostigne kulminaciju… U ovo vreme padaju praznici koji u sebi sadrže paganske elemente“ (isto, 471).
Da li je drugi, obredni nivo ovog filmskog prizora trag najstarijeg supstrata srpskog kulta vrhovnog Boga, koji je, uostalom, jedini u stanju da okupi celu zemlju u jedno veliko kolo, njemu posvećeno? I dok se na sociološkom planu mogu pratiti izvesne podele u društvu (gospoda sede sa gospodom, seljaci sa seljacima), dotle u tom velikom kolu sve podele padaju, ratar se hvata do sreskog načelnika, ministar do nadničara. U kolo se hvata cela Srbija i kao da ostvaruje svoje saborno jedinstvo: film kao jedan veliki znak i simbolička slika doba, ostvarena upravo onim „magijskim realizmom“ o kome je, kao biću filma, govorio Andre Bazen (Bazen, isto).

Zapis kao svetilište Zapis: Kultno mesto sa osvećenim drvetom kod koga se drže molitve o zavetnim danima, koje je „zamenilo idola, predstavnika božanstva. Gotovo svako naselje ima svoj glavni zapis; i to u sredini naselja, a rodovi imaju zapise u potesima svojih poseda. Po verovanju, zapis je stanište božanstva polja i šuma, koje štiti selo od bolesti i groma, a polje sa usevima od – od oluje i grada“. Petrović P. Ž., Srpski mitološki rečnik, 1998, 188–189). „Zapis je lisnato drvo koje u obredu zavetine ima svojstvo svetog drveta i svetilišta“ (Zečević, 2008, 875). „U slučaju da selo nema crkve zapis je zamenjivao bogomolju“ (isto,877). ..

Zahvaljujemo se Arhivu Jugoslovenske kinoteke i Austrijskom filmskom arhivu za fotografije