IME JEZIKA

Srbija je zemlja čuda. Ova, u neregularnim okolnostima često ponavljana misao biva trik-komentar onda kada osećanja guše razum, ili kada razum ne uspeva da pruži uverljivo objašnjenje za nacionalna zastranjivanja. Prizivanje čuda, poretka logici nedokučivog, jeste zgodno, a čini nam se odgovarajućim i za imenovanje jedne situacije koja godinama izaziva nedoumice, a tiče se kapitalnog poduhvata nacionalne kulture, tačnije rečeno tiče se zvaničnog naziva velikog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU.
Prošlonedeljno predstavljanje najnovijeg toma akademijinog Rečnika aktuelizovalo je razmatranja o pitanju njegovog (ne)odgovarajućeg imena. Javnosti se tim povodom, kao zainteresovani građanin, obratio i advokat Milenko Radić (nedavno u medijima digao glas povodom spornog pitanja rodno senzitivnog jezika).
Saopštenje gospodina Radića čini nam se vrednim pažnje, budući da je reč o svojevrsnoj, jezikom „suvih“ činjenica ispisanoj, hronologiji problema s imenom Rečnika SANU.
„U vezi s jučerašnjim skupom održanim u SANU, povodom promovisanja 21. toma Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika objavljene su nepotpune informacije koje prikrivaju osnovne podatke i razloge nezakonitog ponašanja SANU i Instituta za srpski jezik SANU od 20. 12. 2005. godine pa do danas.“
Navedenim teškim rečima autor počinje obraćanje, da bi, u nastavku, predočio važno podsećanje na „raspored istorijskih i kulturnih sila“ koje utiču na sudbinu srpske kulture, pa u tom sklopu i na zvanični naziv Rečnika.
„Na osnovu Novosadskog dogovora Hrvatske i Srbije 1954. godine, u Srbiji je 1959. godine SANU počeo da izdaje Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Godine 1967. Hrvatska je istupila iz zajedničkih projekta i umesto ’srpskohrvatskog’ jezika uvela je samo ’hrvatski’ jezik, što je utvrđeno i u njihovom ustavu iz 1972. godine. Čak i nakon raspada SFRJ i nastanka Republike Srbije, SANU je nastavila sa izdavanjem Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika.
Vidimo, kao ozbiljna institucija, SANU ne menja svoje odluke od danas do sutra. Zbog čega njeno dosledno ponašanje, u ovom slučaju, ipak jeste sporno?
„Godine 2005. Srbija je, u cilju očuvanja, zaštite i ostvarivanja svoga identiteta, usvojila Zakon o Rečniku Srpske akademije nauka i umetnosti. Ovim zakonom, koji je stupio na snagu 20. 12. 2005. godine, SANU je određena kao izdavač tog rečnika, a Institut za srpski jezik SANU određen je za nosioca izrade tog rečnika. Zakon je donet, kako stoji u čl. 1: ’Radi obezbeđenja stalne brige o srpskom jeziku, kao trajnom i opštenacionalnom dobru, ovim zakonom uređuje se izrada i izdavanje Rečnika Srpske akademije nauka i umetnosti, kao poduhvata od izuzetnog značaja za nacionalnu kulturu i svetsku i domaću.’ Sredstva za izradu ovog rečnika, kako je predviđeno Zakonom, obezbeđuju se u budžetu Republike Srbije, kao strogo namenska. Sledeće 2006. godine u Srbiji je usvojen Ustav Republike Srbije, koji u čl. 10 utvrđuje: ’U Republici Srbiji u službenoj upotrebi su srpski jezik i ćiriličko pismo’.“
Svi prethodni navodi advokata Radića nisu zvanično osporeni ni u jednoj prilici. Kada je u prošli utorak 21. tom „azbučnika srpskog pamćenja“ svečano predstavljen u SANU, akademik Milosav Tešić je naglasio: „’Akademijin rečnik’ decenijama se izrađuje po utvrđenim i uhodanim metodološkim načelima. Ovako rađen rečnik je prvorazredno svedočanstvo o postojanju srpskog naroda, o njegovom biću, duševnosti i mentalitetu, o njegovoj tradiciji, istoriji i kulturi, kao i o njegovoj sveukupnoj duhovnoj i materijalnoj baštini – najposle i o njegovoj tragičnoj sudbini.“
Budući da je tako kako besedi akademik Tešić, budući da je našim besmrtnicima na srcu blagoslovljena budućnost ove neprocenjivo vredne „matične knjige srpske kulture“, zbog čega autor utemeljenog kritičkog komentara koji ovde opsežno citiramo kazuje da se u rečenom poslu, nedopustivo, koliko i nezakonito, istrajava ne na srpskom već na „srpskohrvatskom biću srpskog naroda“? Činjenice uznemiravaju: „I pored brojnih ukazivanja na nezakonito ponašanje i nenamensko i nezakonito trošenje budžetskih sredstava za izradu i izdavanje Rečnika srpskohrvatskog jezika…, SANU je 27. sep. 2021. organizovala skup najuticajnijih članova i većinski stav bio je da se zadrži naziv Rečnik srpskohrvatskog jezika… i da se ne izdaje Rečnik srpskog jezika. Protiv takvog stava, nezvanično, sada je bio i dr Neđo Jošić – rukovodilac 35 stručnih saradnika Instituta za srpski jezik SANU angažovanih na izradi Rečnika srpskohrvatskog jezika. Na jučerašnjem skupu, koji je preko medija doveo u zabludu javnost, ništa nije rečeno o tome: Zašto SANU od 20. 12. 2005. godine izdaje Rečnik srpskohrvatskog jezika, kome je namenjen taj rečnik, kada će biti završen taj rečnik i zašto SANU ne ispunjava zakonsku obavezu i izdaje Rečnik srpskog jezika, a za tih 16 godina troši nenamenski i nezakonito budžetska sredstva?“
Ko su „najuticajniji članovi“ pomenuti u ovom prekornom obraćanju? Zbog čega istrajavaju u odluci da se ne izdaje Rečnik srpskog jezika već ovaj, dogovoren u istorijskim uslovima koji više ne postoje i sa stranom koja je odavno istupila iz dogovora? Da li je reč o još jednoj demonstraciji takozvanog „pounutrašnjenog hrvatskog stanovišta u srpskoj javnoj svesti“? Ili ima drugih, valjanih, stručnih i kompetentnih objašnjenja? Kontroverze oko imena Akademijinog Rečnika nisu nesvesni ni saradnici i autori epohalnog posla. Predsednik Uređivačkog odbora Rečnika SANU dr Rada Stijović nedavno je u autorskom tekstu za „Politiku“ napisala: „Predlog Uređivačkog odbora jeste da se Rečnik srpskog književnog i narodnog jezika SANU radi u digitalnoj verziji, na osnovu pripremnih radnji koje su obavljene, a da Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU nastavi da se izrađuje po dosadašnjoj koncepciji i sa dosadašnjom građom (osavremenjavanom svakako) u papirnoj verziji. Ovim bi se pomirili suprotstavljeni stavovi – jedan, da rečnik započet pod jednim imenom treba pod tim imenom i završiti, pogotovo kad je pređen veći deo puta, i drugi, da se treba vratiti izvornom Novakovićevom nazivu rečnika. Konačan sud o svemu treba da daju merodavni.“
Kako su presudili „merodavni“ koje pominje Stijovićeva, to vidimo. Ko su oni personalno, i kakav „vladajući raspored istorijskih i kulturnih sila“ za njih pak jeste merodavan, to možemo da naslutimo. Raspored „sila“ iz vremena koje je iznedrilo Zakon o Rečniku (donet za vlade Vojislava Koštunice) današnji moćnici očigledno ignorišu.
Govoreći o srpskoj kulturi „u raljama političkih komesara“, profesor Milo Lompar jednom davnom prilikom je podsetio: „U politici postoje stvari o kojima se govori i na kojima se ništa ne radi, kao što postoje i stvari na kojima se radi i o kojima se ne govori.“ Kada se tragom ovog podsticajnog upozorenja razmotri prividno nerazmrsiv čvor oko imena Rečnika, i kada se problem dešifruje preko ideološkog rukopisa savremenih političkih komesara u srpskoj kulturi, malo toga ostaje zagonetno. U „trileru“ o sistemskoj grešci u imenovanju srpske sveznajuće knjige zapravo nema čuda: jednostavno – komesari su jači od zakona. Primenom delatnog „srpskohrvatskog“ političkog i metodološkog ključa povodom ovog slučaja, sve „neobjašnjivo“ u zemlji čuda postaje čitljivo, tužno i jasno.