Prof. dr Goran Maksimović – Identitetski inženjering protiv Srba (drugi deo)

O književnoistorijskom pamćenju, preimenovanju srpskog jezika

Prof. dr Goran Maksimović je veliki deo svog naučnoistraživačkog rada posvetio izuzetnim piscima koji su kroz istoriju ostali u zapećku. Zašto marginalizujemo mnogo toga vrednog i kako se izboriti za našu književnost, jezik i pismo govorimo u ovom broju „Pečata“ s našim sagovornikom.

U knjizi „Identitet i pamćenje“ pišete o srpskim umetnicima i pregaocima iz Dubrovnika, većinom o Srbima katolicima. Zašto su olako zaboravljeni Srbi katolici?
U nekoliko rasprava te knjige, između ostalog, pišem i o srpskim piscima u Dubrovniku 19. vijeka. Posmatrao sam ih kao jedinstvenu pojavu, nezavisno od toga da li su bili katolici ili pravoslavci, jer ni oni u to doba među sobom nisu pravili razliku po vjeri, već su na jedinstven način pripadali srpskoj književnosti i kulturi. Izdvajam ogled o kasnijem mitropolitu Đorđu Nikolajeviću, koji je bio doseljenik, ali je ostavio dubok trag kao sveštenik Srpske pravoslavne crkve za dvije decenije koliko je živio u Dubrovniku, ali i oglede o rođenim Dubrovčanima: Matiji Banu, Dum Ivanu Stojanoviću, Antoniju Vučetiću, Antunu Fabrisu. Među njima je i obrazovani Spira Kalik, koji je rođen u Dubrovniku a najveći dio profesionalne karijere ostvario u Srbiji predajući u gimnazijama u Nišu, Kragujevcu, Kruševcu i Beogradu. Srbi katolici kojih je u 19. vijeku, ali i u prvoj polovini 20. vijeka bilo najviše na prostoru Dalmacije, Dubrovnika, Kvarnera i Istre, ali i Boke Kotorske, zapadne Hercegovine, srednje Bosne i Slavonije, olako su zaboravljeni iz dva razloga: zato što je Katolička crkva uz snažnu podršku Austrougarske monarhije do 1918. godine radila na intenzivnom prevođenju Srba katolika u hrvatstvo, a zatim je taj vjersko-nacionalni inženjering nastavljen i u politici Brozovog tzv. bratstva i jedinstva.
Kakav je vaš stav o dubrovačkoj književnosti – čija je to književnost?
Status dubrovačke književnosti uslovljen je brojnim istorijskim i političkim okolnostima. Izvorno se ta književnost naslanjala na dvije tradicije: srpsko-slovensku i latinsko-italijansku. Srpsko-slovenska tradicija je utemeljena na srpskom jeziku koji se govorio u Dubrovniku, na srpskoj istoriji, tradiciji, mitovima i junacima, ali i na prikazivanju svakodnevnog života Dubrovnika koji je bio prožet sa životom dubrovačkog istočnohercegovačkog zaleđa, gdje su takođe živjeli i gdje i danas žive Srbi. Latinsko-italijanska tradicija iskazivana je na latinskom jeziku i narodnim italijanskim govorima, sa brojnim biblijskim motivima iz katoličke tradicije, a u Dubrovnik je došla preko mletačko-dalmatinske tradicije. Srpskom identitetu dubrovačke književnosti doprinosila je i činjenica o postojanju mnogobrojnih Srba ne samo pravoslavne nego i katoličke vjere u tom gradu, koji su sve do kraja 19. vijeka, a jednim dijelom i sve do početka Drugog svjetskog rata pokazivali izrazitu srpsku narodnosnu svijest. Uostalom, najstarije srednjovjekovne štampane knjige namijenjene dubrovačkim čitaocima objavljivane su ćiriličnim pismom. Nakon pada Dubrovačke republike u čitavom 19. vijeku Katolička crkva, potpomognuta vlastima Austrougarske monarhije, intenzivno je radila na unijaćenju pravoslavnih Srba i na procesu prevođenja Srba katolika u hrvatstvo. Naporedo sa tim procesom započet je i proces prisvajanja i prevođenja dubrovačke književnosti u hrvatsku književnost. Najočiglednije to vidimo u pokretanju izdavačke edicije „Stari pisci hrvatski“ u koju su uključeni i pisci Dubrovnika. Nažalost, u realizaciji tog izdavačkog projekta značajnu ulogu je odigrao i naš lingvista Đura Daničić, koji očigledno nije tada bio svjestan dalekosežnosti posljedica, a pomogla im je i činjenica da su „bečkim književnim dogovorom“ sa Srbima praktično Hrvati prisvojili srpske štokavske govore i postepeno ih proglasili hrvatskim književnim jezikom. Izgleda da su tu srpski lingvisti, prije svega Vuk Karadžić, a najviše nesrećni Đura Daničić, platili cijenu tadašnjoj romantičnoj političkoj iluziji o mogućnosti ostvarenja državotvornog jedinstva svih južnoslovenskih naroda, a samim tim i Srba sva tri zakona. Nezavisno od toga, naglašavam da je Vukov značaj za srpsku književnost, folkloristiku, etnografiju i čitavu kulturu, a pogotovo za srpski jezik, nesumnjiv i ogroman. Trebalo bi ponovo pročitati Vukovu raspravu „Srbi svi i svuda“, koja je napisana još 1836, a objavljena u Kovčežiću, za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona tek 1849. godine, pa shvatiti koliko su pojedine njegove ideje bile dalekosežne. Isto tako ćemo shvatiti i koliko su kasnije generacije bile nedorasle da realizuju Vukove ideje, a da jesu istorija srpskog naroda u 20. vijeku bila bi potpuno drugačija.
Zahvaljujući tom agresivnom identitetskom inženjeringu, koji je trajao gotovo dva vijeka, kao i činjenici da je naročito u toku dva svjetska rata u 20. vijeku mijenjana etnička struktura grada, Hrvati su danas na krajnje isključiv način prisvojili dubrovačku književnost i uglavnom nisu spremni ni da pomenu njen srpski identitet. To je bilo veoma izraženo u doba Brozove države, jer je tada svaki pomen o srpskom identitetu dubrovačke književnosti proglašavan za velikosrpski nacionalizam i šovinizam. Srpska književna istoriografija, ona starija i ova novija, zauzimala je mnogo pomirljiviji i svakako utemeljeniji stav i uglavnom je govorila o dubrovačkoj književnosti kao „kontaktnoj i graničnoj“ književnosti koja bi trebalo da pripada podjednako i Srbima i Hrvatima. Dodao bih na sve to – da izvorno pripada Srbima, a posredno Hrvatima kroz uspješno ostvaren kulturni inženjering prisvajanja i usvajanja ove književnosti.
Kako komentarišete preimenovanje srpskog jezika?
To je samo kasni epilog onih starih procesa identitetskog inženjeringa na ovim prostorima koji su provođeni pod budnim patronatom klerikalnih katoličkih krugova i Austrougarske monarhije, a kasnije i komunističkih vlasti u doba Brozove države. Bili su aktuelni krajem 19. i početkom 20. vijeka u austrijskoj akciji nasilnog stvaranja tzv. bosanskog jezika na prostoru okupirane Bosne i Hercegovine, a onda su novi zamah dobili u kominternovskoj strategiji stvaranja novih nacija i njihovih jezika. Raspad Titove države 90-ih godina 20. vijeka samo je ogolio i ubrzao te procese, tako da se najednom pred našim očima povampirilo više političkih jezika, poput „crnogorskog“ i „bošnjačkog“. Za ovaj drugi pomenuti jezik, bosanski muslimani okupljeni oko političke pseudoideologije, onih koji su po nalogu prozapadnih i pronatovskih demokratija i izazvali građanski rat 90-ih godina, a onda su bjesomučnom propagandom iz tih prozapadnih krugova za to optužili Srbe, na svaki način žele da taj jezik nazovu „bosanskim jezikom“, jer vjeruju da time mogu potisnuti srpski jezik kojim govori srpski narod u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini, a samim tim, u perspektivi povampiriti staru i propalu austrijsku ideju o „bosanskoj naciji“ u koju bi nasilno trebalo ugurati i tamošnji srpski narod, koji je kao što znamo autohtoni dio cjelokupne srpske kulture i živi i stvara vijekovima na tim prostorima. Zbog toga se različitim političkim odlukama protjeruje i ćirilično pismo na tim prostorima, a sa istim ciljem se pribjegava najopskurnijim naučnim falsifikatima, pa se srpsko ćirilično pismo u najstarijim sačuvanim pisanim dokumentima proglašava za nekakvu izmišljenu „bosančicu“, srpski vladari srednjovjekovne Hercegovine i Bosne proglašavaju se za nekakve „bosanske kraljeve“ i sl. Jezički inženjering u današnjoj Crnoj Gori je još tragičniji i besmisleniji, ali je pod snažnim patronatom tamošnje kriminalizovane vlasti napravio već mnogo štete i biće potrebne decenije da se sve to što je upropašćeno popravi i vrati na pravi put. Slične, samo na drugi način zamaskirane, ciljeve sprovode i najnoviji zagovornici tzv. zajedničkog jezika po kojem bi Srbi trebalo da zaborave da imaju svoj jezik ili da se odreknu svog jezika i utope ga u neki zajednički jezik sa već pomenutim novoformiranim političkim jezicima i nacijama.
Jedno je izvjesno, svi oni mogu nasilno stvarati „političke jezike“ nakaradnim ili nasilnim političkim odlukama, mogu mu dati i neka nova imena, mogu nasilno stvarati novu leksiku ili utrpavati tuđice, mogu kompilovati neko nakaradno tuđe pismo i pravopis, ali ne mogu izmisliti novi lingvistički sistem. Zato svi ti politički nazovijezici sadrže lingvistički sistem izveden iz srpskog jezika, što se vidi u identičnom fonološkom, fonetskom i morfo-sintaksičkom sistemu, tj. glasovnim promjenama, glagolskim vremenima, padežima i slično, ali i najvećim dijelom podudarnoj leksici uprkos agresivnom kovanju novih riječi ili usvajanju tuđica iz turskog ili engleskog i nekih drugih jezika. Iz svega ovoga možemo izvesti samo jedan zaključak – da naša borba za očuvanje srpskog jezika, a svakako i ćiriličnog pisma, mora biti neprestana i da se u njoj nalazi osnova za očuvanje naše nacionalne svijesti i identiteta.
Kakav je položaj srpske nauke o jeziku i koliko čuvamo svoj jezik i pismo?
Kad je riječ o katedrama u Srbiji i RS, kao i u CG, nisu sve u istom položaju i nisu uvijek zaposleni na tim katedrama zaista i odani ili nisu dorasli svojoj naučnoj misiji. Pored vrhunskih i nepotkupljivih istraživača koji su potpuno svjesni naučne misije na koju nas obavezuje izučavanje nacionalne filologije, imamo i one koji su spremni da sitno trguju svojim naučnim uvjerenjima ili da formiraju iskrivljene naučne stavove u duhu aktuelne autokolonijalne svijesti, samo da se ne bi nekome zamjerili ili da ne bi ostali uskraćeni za neku tuđinsku stipendijicu. Putujući po svijetu, držeći predavanja na mnogim stranim univerzitetima, obavljajući šest godina, u dva izborna mandata, funkciju dekana Filozofskog fakulteta u Nišu i kreirajući brojne sporazume o međunarodnoj saradnji, uvjerio sam se da će nas u inostranstvu poštovati samo ako zastupamo nepotkupljive naučne argumente i stavove, te ako poštujemo svoj identitet. Oni koji su servilni, koji propagiraju nekakvu „političku korektnost“, što je drugo ime za beskičmenjaštvo, brzo bivaju odbačeni kao beznačajna krpa, a na njihovo mjesto dolaze novi podanici i izvršioci zadatih radova. Riječju, moramo neuporedivo više raditi na moralnom i intelektualnom kvalitetu naučnih kadrova, ako želimo da na adekvatan način razvijamo cjelokupnu savremenu nauku, a samim tim i nauku o srpskom jeziku i srpskoj književnosti. S druge strane, a duboko povezano sa kvalitetom kadrova, moramo voditi računa i o tome ko su ljudi koji dolaze na čelo naših naučnih i obrazovnih institucija i da li su dorasli tom poslu u moralnom i u naučnom smislu. Nije dobro da na čelo nekih univerziteta i fakulteta ili instituta dolaze ljudi bez ikakvog naučnog imena ili bez akademske svijesti i lične i institucionalne odgovornosti.
Zahvaljujući svemu ovome što sam ukratko napomenuo, potrebno je da vodimo mnogo više računa o svim aspektima društvenog i naučnog života, a samim tim i da mnogo više čuvamo, na svim nivoima obrazovanja i u svim institucijama kulture i javnog života, srpski jezik i ćirilično pismo, srpsku književnost i istoriju. I kada smo to do sada radili, naš suštinski problem je bio u tome što smo djelovali na mahove i u vidu kratkotrajnih kampanja, umjesto da to činimo neprestano i na svakom mjestu. Onoliko koliko budemo poštovali stanovište da je srpski narod jedan i nedjeljiv, da je očuvanje srpskog jezika, srpskog pisma i srpske književnosti i istorije podjednako važno na svim meridijanima gdje živi srpski narod, utoliko ćemo više doprinijeti očuvanju naše svijesti i identiteta. Onoliko koliko budemo čuvali svoj identitet toliko ćemo postojati kao narod koji zaslužuje poštovanje.