Bitka za svaku zgradu i ulicu

Oslobađanje Beograda pre 75 godina

U Beogradu je oktobarskih dana 1944. godine izvršena do tada najveća koncentracija snaga NOVJ na jednom pravcu. U sedmodnevnim uličnim borbama naše jedinice uspešno su se koristile podrškom tenkova, artiljerijom i inžinjerijskim jedinicama Crvene armije

Oslobađanje Beograda u Drugom svetskom ratu predstavljalo je složenu operaciju u kojoj su učestvovale dve vojske, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ) i Crvena armija. Beogradska operacija je u našoj istoriji označena kao jedna od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu. Trajala od 21. septembra do 22. oktobra 1944, kad je okupator proteran do linije s koje artiljerijom nije mogao da tuče Beograd.

1.287 DANA OKUPACIJE Beogradska operacija predstavljala je deo opsežnog operativnog plana NOVJ i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije, nadovezujući se na operacije u istočnoj Srbiji.
Dve vojske objedinile su snage 10. oktobra kod Velike Plane. Odlučna bitka je započela dva dana kasnije i trajala do 20. oktobra 1944. godine, kada je Beograd konačno oslobođen. Združene jedinice NOVJ i Crvene armije nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Armijskoj grupi „Srbija“ težak poraz, oslobodile Beograd i veliki deo Srbije.
Bitkom za naš glavni grad okončana je 1.287 dana duga nemačka okupacija Beograda. To je (uz delimično Pariz) bio jedini glavni grad u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih sila ravnopravno učestvovala regularna nacionalna vojska, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar nove Jugoslavije.

PRAVCI NASTUPANJA Beogradska operacija obuhvata zajednička dejstva jedinica NOVJ i Crvene armije za oslobođenje Beograda. Procenjujući veliki političko-strategijski značaj Srbije, i posebno Beograda, Vrhovni štab NOVJ je pravovremeno orijentisao svoje glavne snage sa susednih operativnih područja (Crna Gora i istočna Bosna) ka tom prostoru. Uspešnim dejstvom 1. armijske grupe NOVJ u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, 13. i 14. korpusa Glavnog štaba Srbije u južnoj i istočnoj Srbiji i izbijanjem snaga 3. ukrajinskog fronta i delova 2. ukrajinskog fronta Crvene armije na jugoslovensko-rumunsku i jugoslovensko-bugarsku granicu, nemačke snage na Balkanu (oko 350.000), posebno grupa armija E koja je tek počela da se povlači iz Grčke, našle su se u teškom položaju. Da bi obezbedila izvlačenje snaga s juga, nemačka komanda je formirala armijsku grupu Felbe koja je trebalo da brani Srbiju do dolaska tih snaga, kada bi se formirao nov skraćeni front na liniji Dunav – Velika Morava – Zapadna Morava. U sklopu tog plana posebnu važnost ima širi mostobran južno od Dunava i Save s Beogradom kao značajnim operativno-strategijskim čvorom i uporištem u daljoj odbrani. Njegovim padom ne samo da bi bile otežane strategijske mogućnosti nemačke Vrhovne komande u pogledu organizovanja stabilnog fronta južno od Dunava i Save već bi i vrata za Panonsku niziju bila otvorena.
U takvoj situaciji je Josip Broz Tito otputovao 21. septembra u Moskvu i postigao sporazum o budućim zajedničkim dejstvima NOVJ i jedinica Crvene armije, a ubrzo potom počele su operacije za oslobođenje Srbije koje su kao glavni strategijski cilj imale oslobođenje Beograda. Sve jedinice 1. armijske grupe preduzele su obimne pripreme za izvođenje ove krupne operacije.
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije imala je 12 korpusa i 37 divizija, znatan broj samostalnih brigada i partizanskih odreda s ratnom mornaricom i vazduhoplovstvom. Naše snage u to vreme predstavljaju respektabilnu vojnu silu – polumilionsku armiju ‒ koja je oslobodila dve trećine Jugoslavije i krenula da oslobodi Srbiju.

DAPČEVIĆ I ŽDANOV U oslobođenju Beograda učestvovala je Prva armijska grupa koju su sačinjavali Prvi proleterski korpus i 12. udarni korpus, u čijem sastavu je bilo 9 divizija jačine 60.000 boraca. Komandant naše Prve armijske grupe bio je Peko Dapčević, a 12. korpusa Danilo Lekić. Ukupno s naše strane angažovane su snage ekvivalenta 9 divizija ili 30 brigada.
Od jedinica Crvene armije u beogradskoj operaciji glavna snaga je bio 4. mehanizovani gardijski korpus pod komandom generala Vladimira Ivanoviča Ždanova. To je bila pokretna grupa Trećeg ukrajinskog fronta, ubačena za prodor ka Beogradu posle prelaska Velike Morave. Korpus je brojao 17.022 borca.
U operaciji sa strane CA podršku jedinicama pružao je 9. mešoviti avio-korpus 17 vazduhoplovne armije kao i Dunavska flotila. Avijacijom je komandovao general Vladimir Aleksandrovič Sudec a Dunavskom flotom Sergej Georgijevič Gorškov.
S neprijateljske strane operativnu zonu Beograda branila je grupa „Šnekenburgen“ jačine 30.000 vojnika, kojoj se priključila korpusna grupa „Štetner“ koja je takođe imala oko 30.000 vojnika.
U odbranu Beograda bile su uključene i snage generala Milana Nedića gradske policije, delovi Srpske državne straže i dobrovoljačkog korpusa i ruskog belogardijskog zaštitnog korpusa ukupne jačine oko 10.000 vojnika.
Nemci su Beograd pravovremeno pripremili za odbranu. Osloncem na Avalu izgrađen je spoljni sistem odbrane, dok je na prilazima gradu organizovan odbrambeni pojas koji se oslanjao na uporišta Čukarica, Banovo brdo, Košutnjak, Dedinje, Banjički vis, Konjarnik, Veliki Vračar, utvrđen rovovima punog profila i protivtenkovskim uporištima. Organizovana je linija odbrane na trgovima i važnijim raskrsnicama u gradu, izgrađeni su različiti bunkeri, gde su postavljena artiljerijska i druga oruđa.

NAPAD U ČETIRI KOLONE Mnoge ulice i zgrade bile su minirane ili pripremljene za miniranje a bio je napravljen i plan rušenja važnih objekata u slučaju povlačenja (mostovi i komandni objekti). Najvažnija uporišta bila su Kalemegdan s tvrđavom, Terazije s raskrsnicama, rejon Savskog mosta, Glavna železnička stanica, blok zgrada ministarstva na uglu Nemanjine, Kneza Miloša, Sarajevske ulice, zatim Čukarica i Veliki Vračar.
U 9 časova 14. oktobra Štab 1. armijske grupe izdao je zapovest za napad na Beograd, kojom je izražena osnovna zamisao da se rasecajućim udarima glavnih snaga s fronta probije unutrašnja linija nemačke odbrane, brzim prodorom izbije na Savu u rejonu Čukarice, železničkog mosta i kroz centar grada na Kalemegdan, zauzme iz pokreta most na Savi i razdvoje nemačke snage po delovima, a zatim da se odvojene grupe blokiraju i unište.
Napad na grad počeo je 14. oktobra po podne nejednovremeno ‒ kako su pristizale pojedine divizije. Izveden je u četiri kolone: pravcem Bulevar revolucije (Ulica kralja Aleksandra) – Ulica 27. marta (Kraljice Marije) ‒ Ulica cara Dušana; Banjica – Dedinje – Ulica Ljutice Bogdana – Trg oslobođenja – Ulica proleterskih brigada (Krunska) – Moše Pijade (Dečanska) – Kalemegdan; Topčider – blok zgrada Vojne bolnice – Ulica maršala Tita (kralja Milana) – Knez Mihailova – Gornji grad; Banovo brdo – desna obala Save – Glavna železnička stanica – savsko pristanište.
Jurišne grupe jedinica 1. i 6. proleterske i 28. udarne divizije i jedinica Crvene armije, uz podršku tenkova, artiljerije i minobacača, čistile su kuću po kuću, ulicu po ulicu, iz kojih su Nemci pružali snažan otpor. U teškim borbama 1. proleterska divizija, uz podršku delova 36. tenkovske brigade, zauzela je do mraka 16. oktobra Prvu mušku gimnaziju (u Ulici cara Dušana) i električnu centralu, izbila do Narodnog pozorišta i do ugla Ulice kneza Miloša i Maršala Tita, a 17. oktobra na Terazije i zauzela Igumanovu palatu; za to vreme na sektoru 6. proleterske i delova 28. divizije vođene su i dalje teške borbe oko zgrada ministarstava u Nemanjinoj, kneza Miloša i Sarajevskoj ulici; 18. oktobra 1. divizija zauzela je zgradu Narodnog pozorišta i izbila pred Studentski trg (Kraljev trg).

RASULO U NEMAČKIM REDOVIMA U drugoj etapi zauzet je veći deo grada i konačno su slomljeni pokušaji korpusne grupe „Štetner“ da se probije od Smedereva i spoji sa snagama u Beogradu, čime je bila prisiljena da traži drugi pravac proboja. Time je bio odlučen ishod operacije. Osnovna karakteristika ove etape je vešto i brzo manevrisanje snagama 1. armijske grupe NOVJ i jedinica Crvene armije, čime su paralisani svi pokušaji Nemaca sa pravca Smedereva da se probiju prema Beogradu. Sadejstvo između jedinica Crvene armije i NOVJ bilo je potpuno i uspešno, kako u operativnim tako i u taktičkim razmerama. Sporost u izvlačenju korpusne grupe „Štetner“ i neadekvatni borbeni poredak u pokušajima proboja u grad znatno su doprineli porazu Nemaca.
Krajem dana 18. oktobra i sutradan nastavljeno je uništavanje opkoljenih nemačkih jedinica u rejonu Avale i Vrčina. Zbog velikih gubitaka, u Nemaca je nastalo rasulo i masovno predavanje. Pojedine grupe pokušavale su da se probiju bilo kuda; u jednom takvom pokušaju poginuo je 18. oktobra komandant korpusa Valter Štetner. Do kraja dana (19. oktobra) cela okružena grupacija je uništena.
Nemci su organizovali odbranu leve obale Save sa naslonom na Zemun i Bežanijsku kosu. Do podne su preko mosta prebačeni delovi 13. mehanizovane brigade, 2. motorizovani bataljon 14. mehanizovane brigade, delovi 211. i 214. puka 73. streljačke divizije Crvene armije i 1. lička i 13. proleterska brigada 6. divizije NOVJ. Uz podršku artiljerije, oni su izbili do železničke pruge i obrazovali mostobran, a odmah zatim kao drugi ešelon preko mosta je prebačena 22. brigada 6. divizije NOVJ. Oko 14 časova 13. mehanizovana brigada upućena je na Čukaricu. Oko 17 časova delovi 13. i 15. meh. brigade, 3 bataljona 6. proleterske divizije i delovi 28. divizije izvršili su napad na mostobran nemačkih snaga na Čukarici i do 19 čas. proterali Nemce na levu obalu Save i time je Beograd bio oslobođen.
U Beogradu izvršena je do tada najveća koncentracija snaga NOVJ na jednom pravcu; prvi put je NOVJ zajednički izvodila tako veliku operaciju u neposrednom sadejstvu sa Crvenom armijom. Koristeći se ranije stečenim iskustvima u borbama oko naseljenih mesta, jedinice 1. armijske grupe odlično su se snašle i u uslovima borbi u Beogradu. U sedmodnevnim uličnim borbama uspešno su se koristile podrškom tenkova, artiljerijom i inžinjerijskim jedinicama Crvene armije. S velikim elanom, vanrednom snalažljivošću i ispoljenom hrabrošću, osvajale su ulicu za ulicom, uprkos vrlo upornoj odbrani nemačkih trupa. Borci jedinica Crvene armije pokazali su i u borbama za Beograd sve izvanredne borbene kvalitete stečene u dotadašnjim dugotrajnim teškim borbama i pobedama. Borile su se i jurišale uporedo s jedinicama NOVJ, nastojeći da se što pre izvojuje pobeda, ali da se grad maksimalno poštedi od rušenja.

VELIKA POMOĆ GRAĐANA U borbama za Beograd građani su masovno pružali jedinicama NOVJ i Crvenoj armiji punu podršku i svestranu praktičnu pomoć. Mnogi su kao borci stupali u brigade NOVJ sa oružjem koje su oteli od Nemaca. Uoči borbi za oslobođenje u Beogradu su dejstvovale tri grupe otpora (koje je beogradska partijska organizacija još jednom formirala za borbu protiv nemačkih okupatora i njihovih pomagača u okupiranom gradu). U svojim redovima imale su preko 2.000 naoružanih boraca. Svojim odlučnim akcijama istakla se grupa od oko 200 aktivista s Pašinog brda. Organizovano je osmatranje, čuvanje i osvajanje važnijih objekata (vodovoda, električne centrale, glavne pošte, mosta na Savi…) koje je neprijatelj pripremio za rušenje. Požrtvovanim radom jedna grupa rodoljuba uspela je da spase od rušenja vodovodnu centralu na Belim vodama, a grupa iz Ulice Vuka Karadžića obrazovala je za borce NOVJ i Crvene armije partizansku bolnicu. Spasena je i zgrada Radio Beograda, a jednu od najznačajnijih akcija Beograđani su izveli prilikom spasavanja glavne telefonske centrale u Palmotićevoj ulici. Organizovano je po gradu otimanje oružja i sanitetskog materijala po magacinima, kao i skidanje nemačkih oznaka na raskrsnicama i putevima.
Oslobođenjem Beograda stvorena je velika slobodna teritorija kao stabilna pozadina, a jedinice NOVJ preuzele su deo povezanog strategijskog fronta od Drave do Jadranskog mora koji su samostalno držale kao deo savezničkog obruča što se stezao oko Nemačke. Time je stvorena mogućnost da se mobilišu i organizuju svi izvori snaga velikog dela zemlje za njeno konačno oslobođenje. To je izazvalo znatne promene u organizaciji, formaciji i naoružanju NOVJ, što joj je omogućilo da na Sremskom frontu, delom svojih snaga pređe na frontalno ratovanje. Oslobođenjem Beograda onemogućeno je izvlačenje grupe armija E, koja se povlačila iz Grčke, najpogodnijim i najkraćim pravcem preko Beograda, već je nabačena na zaobilazni i teško prolazni pravac preko Bosne, što je bilo veoma značajno za dalje borbe u Jugoslaviji i za južno krilo opšteg fronta Crvene armije u budućim operacijama; beogradska pobeda u celoj zemlji izazvala je nov borbeni polet za konačno oslobođenje zemlje.

VAŽAN KORAK U RUŠENJU NACISTIČKE NEMAČKE

Tokom operacije oslobođena je celokupna teritorija Srbije severno od doline Zapadne Morave i istočno od Velike i Južne Morave. Ometen je plan vrhovne komande Vermahta o stvaranju fronta na istočnoj granici Srbije, ugroženo je izvlačenje Armijske grupe „E2 iz Grčke i stvorena je povoljna osnovica za dalje ofanzivne akcije. Beogradska operacija bila je važan korak u konačnom rušenju nacističke Nemačke.
Oslobođeni Beograd postao je sedište vlade i ostalih državnih institucija nove Jugoslavije.
U borbama za oslobođenje Beograda od 14. do 20. oktobra poginula su 2.953 borca NOVJ i oko 960 crvenoarmejaca. Većina poginulih boraca sahranjena je na Groblju oslobodilaca Beograda.
Nemačke oružane snage imale su oko 15.000 poginulih, među kojima obojica komandujućih generala, i oko 9.000 zarobljenih vojnika i starešina.